ปุริสาชญฺญาติ อสฺสาทีสุ อสฺสาชานียาทโย วิย ปุริเสสุ อาชานียภูตา อุตฺตมปุริสาฯ ทุชฺชยมชฺฌภูติ ปจุรชเนหิ เชตุํ อสกฺกุเณยฺยํ กิเลสวาหินิํ อภิภวิ อชฺโฌตฺถริฯ ‘‘อชฺชยี’’ติปิ ปฐนฺติ, อชินีติ อตฺโถฯ เชตฺวาน มจฺจุโน เสนํ, วิโมกฺเขน อนาวรนฺติ โลกตฺตยาภิพฺยาปนโต ทิยฑฺฒสหสฺสาทิวิภาคโต จ วิปุลตฺตา อญฺเญหิ อาวริตุํ ปฏิเสเธตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา จ อนาวรํ, มจฺจุโน มารสฺส เสนํ วิโมกฺเขน อริยมคฺเคน เชตฺวา โย ตฺวํ ทุชฺชยํ อชยิ, ตสฺส นโม, เต ปุริสาชญฺญาติ สมฺพนฺโธฯ

อิตีติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ หิ-อิติ นิปาตมตฺตํฯ เอตํ ปตฺตมานสํ อธิคตารหตฺตํ ขีณาสวํ เทวตา นมสฺสนฺตีติ วุตฺตเมวตฺถํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ อถ วา อิตีติ อิมินา การเณนฯ กิํ ปน เอตํ การณํ? นมุจิเสนาวิชเยน ปตฺตมานสตฺตํฯ อิมินา การเณน ตํ เทวตา นมสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อิทานิ ตํ การณํ ผลโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตญฺหิ ตสฺส น ปสฺสนฺติ, เยน มจฺจุวสํ วเช’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา ตสฺส ปุริสาชญฺญสฺส ปณิธาย คเวสนฺตาปิ เทวา อณุมตฺตมฺปิ ตํ การณํ น ปสฺสนฺติ, เยน โส มจฺจุโน มรณสฺส วสํ วเช อุปคจฺเฉยฺยฯ ตสฺมา ตํ วิสุทฺธิเทวา นมสฺสนฺตีติฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปญฺจปุพฺพนิมิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[83] จตุตฺเถ ยทาติ ยสฺมิํ กาเลฯ เทโวติ อุปปตฺติเทโวฯ ตโย หิ เทวา – สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวาติฯ เตสุ สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน ขตฺติยาฯ อุปปตฺติเทวา นาม จาตุมหาราชิกโต ปฏฺฐาย ตทุปริเทวาฯ วิสุทฺธิเทวา นาม ขีณาสวาฯ อิธ ปน กามาวจรเทโว อธิปฺเปโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เทโวติ อุปปตฺติเทโว’’ติฯ เทวกายาติ เทวสมูหโต, เทวฏฺฐานโต วา, เทวโลกโตติ อตฺโถฯ สมูหนิวาสวาจโก หิ อยํ กายสทฺโทฯ จวนธมฺโมติ มรณธมฺโม, อายุกฺขเยน วา ปุญฺญกฺขเยน วา อุปฏฺฐิตมรโณติ อตฺโถฯ

ปญฺจสฺส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุภวนฺตีติ อสฺส อุปฏฺฐิตมรณสฺส เทวปุตฺตสฺส ปญฺจ มรณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ปกาสานิ วา โหนฺติฯ มาลา มิลายนฺตีติ เตน ปิฬนฺธิตมาลา มชฺฌนฺหิกสมเย อาตเป ขิตฺตา วิย มิลาตา วิหตโสภา โหนฺติฯ

วตฺถานิ กิลิสฺสนฺตีติ สรทสมเย วิคตวลาหเก อากาเส อพฺภุสฺสกฺกมานพาลสูริยสทิสปฺปภานิ นานาวิราควณฺณานิ เตน นิวตฺถปารุตวตฺถานิ ตํ ขณํเยว กทฺทเม ขิปิตฺวา มทฺทิตานิ วิย วิหตปฺปภานิ มลินานิ โหนฺติฯ

กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺตีติ สุปริสุทฺธชาติมณิ วิย สุสิกฺขิตสิปฺปาจริยรจิตสุวณฺณปฏิมา วิย จ ปุพฺเพ เสทมลชลฺลิการหิตสรีรสฺส ตสฺมิํ ขเณ อุโภหิ กจฺเฉหิ เสทธารา สนฺทนฺติ ปคฺฆรนฺติฯ น เกวลญฺจ กจฺเฉหิเยว, สกลสรีรโตปิ ปนสฺส เสทชลกณฺณิกา มุจฺจติเยว, เยน อามุตฺตมุตฺตาชาลควจฺฉิโต วิย ตสฺส กาโย โหติฯ

กาเย ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมตีติ ปุพฺเพ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ยถานุภาวํ เอกโยชนํ ทฺวิโยชนํ ยาว ทฺวาทสโยชนมตฺตมฺปิ ปเทสํ อาภาย ผริตฺวา วิชฺโชตมาโน กาโย โหติ ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจาทิวิรหิโต, น สีตํ น อุณฺหํ อุปฆาตกํ, เทวธีตา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย โหติ, เทวปุตฺโต วีสติวสฺสุทฺเทสิโก วิย, ตํ ขณํเยว นิปฺปเภ นิตฺเตเช กาเย วิรูปภาโว อนุปวิสติ สณฺฐาติฯ

สเก เทโว เทวาสเน นาภิรมตีติ อตฺตโน อจฺฉราคเณหิ สทฺธิํ กีฬนปริจรณกทิพฺพาสเน น รมติ, น จิตฺตสฺสาทํ ลภติฯ ตสฺส กิร มนุสฺสคณนาย สตฺตหิ ทิวเสหิ มรณํ ภวิสฺสตีติ อิมานิ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุภวนฺติฯ โส เตสํ อุปฺปตฺติยา ‘‘เอวรูปาย นาม สมฺปตฺติยา วินา ภวิสฺสามี’’ติ พลวโสกาภิภูโต โหติฯ เตนสฺส กาเย มหาปริฬาโห อุปฺปชฺชติ, เตน สพฺพโต คตฺเตหิ เสทา มุจฺจนฺติฯ จิรตรํ กาลํ อปริจิตทุกฺโข ตํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต เอกจฺโจ ‘‘ทยฺหามิ ทยฺหามี’’ติ กนฺทนฺโต ปริเทวนฺโต กตฺถจิ อสฺสาทํ อลภนฺโต วิชปฺปนฺโต วิลปนฺโต ตหิํ ตหิํ อาหิณฺฑติฯ

เอกจฺโจ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา กายวาจาหิ วิการํ อกโรนฺโตปิ ปิยวิปฺปโยคทุกฺขํ อสหนฺโต วิหญฺญมาโน วิจรติฯ

อิมานิ ปน ปุพฺพนิมิตฺตานิ ยถา โลเก มหาปุญฺญานํ ราชราชมหามตฺตาทีนํเยว อุกฺกาปาตภูมิจาลจนฺทคฺคาหาทีนิ นิมิตฺตานิ ปญฺญายนฺติ, น สพฺเพสํ; เอวเมว มเหสกฺขเทวานํเยว ปญฺญายติฯ อุปฺปนฺนานิ จ ตานิ ‘‘อิมานิ มรณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตานิ นามา’’ติ เกจิ เทวา ชานนฺติ, น สพฺเพฯ ตตฺถ โย มนฺเทน กุสลกมฺเมน นิพฺพตฺโต, โส ‘‘อิทานิ โก ชานาติ, ‘กุหิํ นิพฺพตฺติสฺสามี’’’ติ ภายติฯ โย ปน มหาปุญฺโญ, โส ‘‘พหุํ มยา ทานํ ทินฺนํ, สีลํ รกฺขิตํ, ปุญฺญํ อุปจิตํ, อิโต จุตสฺส เม สุคติเยว ปาฏิกงฺขา’’ติ น ภายติ น วิกมฺปติฯ เอวํ อุปฏฺฐิตปุพฺพนิมิตฺตํ ปน ตํ คเหตฺวา เทวตา นนฺทนวนํ ปเวเสนฺติ สพฺพเทวโลเกสุ นนฺทนวนํ อตฺถิเยวฯ

ตีหิ วาจาหิ อนุโมเทนฺตีติ อิทานิ วุจฺจมาเนหิ ตีหิ วจเนหิ อนุโมเทนฺติ, โมทํ ปโมทํ อุปฺปาเทนฺติ, อสฺสาเสนฺติ, อภิวทนวเสน วา ตํขณานุรูปํ ปโมทํ กโรนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘อนุโมเทนฺตี’’ติ ปทสฺส ‘‘โอวทนฺตี’’ติ วทนฺติฯ อิโตติ เทวโลกโตฯ โภติ อาลปนํฯ สุคตินฺติ สุนฺทรคติํ, มนุสฺสโลกํ สนฺธาย วทนฺติฯ คจฺฉาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุเปหิฯ

เอวํ วุตฺเตติ เอวํ ตทา เตหิ เทเวหิ ตสฺส ‘‘อิโต โภ สุคติํ คจฺฉา’’ติอาทินา วตฺตพฺพวจเน ภควตา วุตฺเต อญฺญตโร นามโคตฺเตน อปากโฏ ตสฺสํ ปริสายํ นิสินฺโน อนุสนฺธิกุสโล เอโก ภิกฺขุ ‘‘เอเต สุคติอาทโย ภควตา อวิเสสโต วุตฺตา อวิภูตา, หนฺท เต วิภูตตเร การาเปสฺสามี’’ติ เอตํ ‘‘กิํนุ โข, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ สทฺธาทิคุณวิเสสปฏิลาภการณโต เทวูปปตฺติเหตุโต จ มนุสฺสตฺตํ เทวานํ อภิสมฺมตนฺติ อาห ‘‘มนุสฺสตฺตํ โข ภิกฺขุ เทวานํ สุคติคมนสงฺขาต’’นฺติฯ

สุคติคมนสงฺขาตนฺติ ‘‘สุคติคมน’’นฺติ สมฺมา กถิตํ, วณฺณิตํ โถมิตนฺติ อตฺโถฯ ยํ มนุสฺสภูโตติ เอตฺถ ยนฺติ กิริยาปรามสนํ, เตน ปฏิลภตีติ เอตฺถ ปฏิลภนกิริยา อามสียติ, โย สทฺธาปฏิลาโภติ อตฺโถฯ

มนุสฺสภูโตติ มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโน, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺโตฯ ยสฺมา เทวโลเก อุปฺปนฺนานํ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา เยภุยฺเยน ทุลฺลภา สวนาย, น ตถา มนุสฺสานํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มนุสฺสภูโต’’ติฯ ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเยติ ตถาคเตน ภควตา เทสิเต สิกฺขตฺตยสงฺคเห สาสเนฯ ตญฺหิ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺโม จ, อาสยานุรูปํ วิเนยฺยานํ วินยนโต วินโย จาติ ธมฺมวินโย, อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา วา ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ อปฺปรชกฺขชาติกํ วิเนตีติ ธมฺมวินโยฯ ธมฺเมเนว วา วินโย, น ทณฺฑสตฺเถหีติ ธมฺมวินโย, ธมฺมยุตฺโต วา วินโยติ ธมฺมวินโย, ธมฺมาย วา สห มคฺคผลนิพฺพานาย วินโยติ ธมฺมวินโย, มหากรุณาสพฺพญฺญุตญฺญาณาทิธมฺมโต วา ปวตฺโต วินโยติ ธมฺมวินโยฯ ธมฺโม วา ภควา ธมฺมภูโต ธมฺมกาโย ธมฺมสฺสามี, ตสฺส ธมฺมสฺส วินโย, น ตกฺกิยานนฺติ ธมฺมวินโย, ธมฺเม วา มคฺคผเล นิปฺผาเทตพฺพวิสยภูเต วา ปวตฺโต วินโยติ ธมฺมวินโยติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ ธมฺมวินเยฯ

สทฺธํ ปฏิลภตีติ ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทินา สทฺธํ อุปฺปาเทติฯ สทฺโธ หิ อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาโน ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถ อาราเธสฺสติฯ สุลทฺธลาภสงฺขาตนฺติ เอตฺถ ยถา หิรญฺญสุวณฺณเขตฺตวตฺถาทิลาโภ สตฺตานํ อุปโภคสุขํ อาวหติ, ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขํ ปฏิพาหติ, ธนทาลิทฺทิยํ วูปสเมติ, มุตฺตาทิรตนปฏิลาภเหตุ โหติ, โลกสนฺตติญฺจ อาวหติ; เอวํ โลกิยโลกุตฺตรา สทฺธาปิ ยถาสมฺภวํ โลกิยโลกุตฺตรํ วิปากสุขมาวหติ, สทฺธาธุเรน ปฏิปนฺนานํ ชาติชราทิทุกฺขํ ปฏิพาหติ, คุณทาลิทฺทิยํ วูปสเมติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคาทิรตนปฏิลาภเหตุ โหติ, โลกสนฺตติญฺจ อาวหติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน, ยโส โภคสมปฺปิโต;

ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต’’ติฯ (ธ. ป. 303);

เอวํ สทฺธาปฏิลาภสฺส สุลทฺธลาภตา เวทิตพฺพาฯ ยสฺมา ปนายํ สทฺธาปฏิลาโภ อนุคามิโก อนญฺญสาธารโณ สพฺพสมฺปตฺติเหตุ, โลกิยสฺส จ หิรญฺญสุวณฺณาทิธนลาภสฺส การณํฯ

สทฺโธเยว หิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา อุฬารุฬารวิตฺตูปกรณานิ อธิคจฺฉติ, เตหิ จ อตฺตโน ปเรสญฺจ อตฺถเมว สมฺปาเทติฯ อสฺสทฺธสฺส ปน ตานิ อนตฺถาวหานิ โหนฺติ, อิธ เจว สมฺปราเย จาติ, เอวมฺปิ สทฺธาย สุลทฺธลาภตา เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ –

‘‘สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺยํ’’ฯ (สํ. นิ. 1.79)ฯ

‘‘สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหตี’’ติ จฯ (สํ. นิ. 1.36, 59)ฯ

‘‘สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐ’’นฺติ จฯ (สํ. นิ. 1.73; สุ. นิ. 184)ฯ

‘‘สทฺธาหตฺโถ มหานาโค’’ติ จฯ (อ. นิ. 6.43; เถรคา. 694)ฯ

‘‘สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺฐี’’ติ จฯ (สํ. นิ. 1.197; สุ. นิ. 77)ฯ

‘‘สทฺเธสิโก, ภิกฺขเว, อริยสาวโก’’ติ (อ. นิ. 7.67) จฯ

‘‘สทฺธาย ตรติ โอฆ’’นฺติ จฯ (สํ. นิ. 1.246) –

อเนเกสุ ฐาเนสุ อเนเกหิ การเณหิ สทฺธา สํวณฺณิตาฯ

อิทานิ ยาย สทฺธาย สาสเน กุสลธมฺเมสุ สุปฺปติฏฺฐิโต นาม โหติ นิยาโมกฺกนฺติยา, ตํ สทฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา โข ปนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อสฺสาติ อิมสฺส ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ นิวิฏฺฐาติ อภินิวิฏฺฐา จิตฺตสนฺตานํ อนุปวิฏฺฐาฯ มูลชาตาติ ชาตมูลาฯ กิํ ปน สทฺธาย มูลํ นาม? สทฺเธยฺยวตฺถุสฺมิํ โอกปฺปนเหตุภูโต อุปายมนสิกาโรฯ อปิจ สปฺปุริสเสวนา สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโสมนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺตีติ จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ มูลานิ เวทิตพฺพานิฯ ปติฏฺฐิตาติ อริยมคฺคาธิคเมน เกนจิ อกมฺปนียภาเวน อวฏฺฐิตาฯ เตเนวาห ‘‘ทฬฺหา อสํหาริยา’’ติฯ ทฬฺหาติ ถิราฯ อสํหาริยาติ เกนจิ สํหริตุํ วา หาเปตุํ วา อปเนตุํ วา อสกฺกุเณยฺยาฯ อิติ เต เทวา ตสฺส โสตาปตฺติมคฺคสมธิคมํ อาสีสนฺตา เอวํ วทนฺติฯ อตฺตโน เทวโลเก กามสุขูปโภคารหเมว หิ อริยปุคฺคลํ เต อิจฺฉนฺติฯ เตนาห ‘‘เอหิ, เทว, ปุนปฺปุน’’นฺติฯ

คาถาสุ ปุญฺญกฺขยมรณมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉเทเนว โหตีติ อาห ‘‘จวติ อายุสงฺขยา’’ติฯ อนุโมทตนฺติ อนุโมทนฺตานํฯ

มนุสฺสานํ สหพฺยตนฺติ มนุสฺเสหิ สหภาวํฯ สห พฺเยตีติ สหพฺโย, สหปวตฺตนโก, ตสฺส ภาโว สหพฺยตาฯ นิวิฏฺฐสฺสาติ นิวิฏฺฐา ภเวยฺยฯ ยาวชีวนฺติ ยาว ชีวิตปฺปวตฺติยา, ยาว ปรินิพฺพานาติ อตฺโถฯ

อปฺปมาณนฺติ สกฺกจฺจํ พหุํ อุฬารํ พหุกฺขตฺตุญฺจ กรณวเสน ปมาณรหิตํฯ นิรูปธินฺติ กิเลสูปธิรหิตํ, สุวิสุทฺธํ นิมฺมลนฺติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน เต เทวา มหคฺคตกุสลํ น อิจฺฉนฺติ กามโลกสมติกฺกมนโต, กามาวจรปุญฺญเมว อิจฺฉนฺติ, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – ‘‘อิโต เทวโลกโต จุโต มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชิตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต กายทุจฺจริตาทิํ สพฺพํ ทุจฺจริตํ ปหาย กายสุจริตาทิํ สพฺพํ สุจริตํ อุฬารํ วิปุลํ อุปจินิตฺวา อริยมคฺเคน อาคตสทฺโธ ภวาหี’’ติฯ ยสฺมา ปน โลกุตฺตเรสุ ปฐมมคฺคํ ทุติยมคฺคมฺปิ วา อิจฺฉนฺติ อตฺตโน เทวโลกูปปตฺติยา อนติวตฺตนโต, ตสฺมา เตสมฺปิ วเสน ‘‘อปฺปมาณํ นิรูปธิ’’นฺติปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – ปมาณกรานํ ทิฏฺเฐกฏฺฐโอฬาริกกามราคาทิกิเลสานํ อุปจฺเฉเทน อปฺปมาณํ, สตฺตมภวโต วา อุปฺปชฺชนารหสฺส ขนฺธูปธิสฺส ตํนิพฺพตฺตกอภิสงฺขารูปธิสฺส ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสูปธิสฺส จ ปหาเนน เตสํ อนิพฺพตฺตนโต นิรุปธิสงฺขาตนิพฺพานสนฺนิสฺสิตตฺตา จ นิรุปธีติฯ

เอวํ อจฺจนฺตเมว อปายทฺวารปิธายกํ กมฺมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สคฺคสมฺปตฺตินิพฺพตฺตกกมฺมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต โอปธิก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โอปธิกนฺติ อุปธิเวปกฺกํ อตฺตภาวสมฺปตฺติยา เจว โภคสมฺปตฺติยา จ นิพฺพตฺตกนฺติ อตฺโถฯ อุปธีติ หิ อตฺตภาโว วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘สนฺเตกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาหิตานิ น วิปจฺจนฺตี’’ติ (วิภ. 810)ฯ กามคุณาปิฯ ยถาห ‘‘อุปธีหิ นรสฺส โสจนา’’ติ (สํ. นิ. 1.12; สุ. นิ. 34)ฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อุปธียติ เอตฺถ สุขทุกฺขนฺติ อุปธิ, อตฺตภาโว กามคุณา จฯ อุปธิกรณํ สีลํ เอตสฺส, อุปธิํ วา อรหตีติ โอปธิกํ, ปุญฺญํ, ตํ พหุํ อุฬารํ กตฺวาฯ กถํ? ทาเนนฯ ทานญฺหิ อิตเรหิ สุกรนฺติ เอวํ วุตฺตํฯ ทาเนนาติ วา ปเทน อภยทานมฺปิ วุตฺตํ, น อามิสทานเมวาติ สีลสฺสาปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

ยสฺมา ปน เต เทวา อสุรกายหานิํ เอกนฺเตเนว เทวกายปาริปูริญฺจ อิจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตสฺส อุปายํ ทสฺเสนฺตา ‘‘อญฺเญปิ มจฺเจ สทฺธมฺเม, พฺรหฺมจริเย นิเวสยา’’ติ ธมฺมทาเน นิโยเชนฺติฯ ยทา วิทูติ ยสฺมิํ กาเล เทวา เทวํ จวนฺตํ วิทู วิชาเนยฺยุํ, ตทา อิมาย ยถาวุตฺตาย อนุกมฺปาย ทุกฺขาปนยนกมฺยตาย ‘‘เทว, อิเม เทวกาเย ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนวเสน เอหิ อาคจฺฉาหี’’ติ จ อนุโมเทนฺตีติฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. พหุชนหิตสุตฺตวณฺณนา

[84] ปญฺจเม โลเกติ เอตฺถ ตโย โลกา – สตฺตโลโก, สงฺขารโลโก, โอกาสโลโกติฯ เตสุ อินฺทฺริยพทฺธานํ รูปธมฺมานํ อรูปธมฺมานํ รูปารูปธมฺมานญฺจ สนฺตานวเสน วตฺตมานานํ สมูโห สตฺตโลโก, ปถวีปพฺพตาทิเภโท โอกาสโลโก, อุภเยปิ ขนฺธา สงฺขารโลโกฯ เตสุ สตฺตโลโก อิธ อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา โลเกติ สตฺตโลเกฯ ตตฺถาปิ น เทวโลเก, น พฺรหฺมโลเก, มนุสฺสโลเกฯ มนุสฺสโลเกปิ น อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ, อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬฯ ตตฺราปิ น สพฺพฏฺฐาเนสุ, ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโม, ตสฺส อปเรน มหาสาลา, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ; ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี นาม นที, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ; ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา , โอรโต มชฺเฌ; ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ; อุตฺตราย ทิสาย อุสิรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ’’ติ (มหาว. 259) เอวํ ปริจฺฉินฺเน อายามโต ติโยชนสเต วิตฺถารโต อฑฺฒเตยฺยโยชนสเต ปริกฺเขปโต นวโยชนสเต มชฺฌิมเทเส อุปฺปชฺชติ ตถาคโตฯ น เกวลญฺจ ตถาคโตว ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา อสีติมหาเถรา พุทฺธมาตา พุทฺธปิตา จกฺกวตฺติราชา อญฺเญ จ สารปฺปตฺตา พฺราหฺมณคหปติกา เอตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติฯ อิธ ปน ตถาคตวาเรเยว สพฺพตฺถกวเสน อยํ นโย ลพฺภติ, อิตเรสุ เอกเทสวเสนฯ