2. สกฺการสุตฺตวณฺณนา

[81] ทุติเย สกฺกาเรนาติ สกฺกาเรน เหตุภูเตน, อถ วา สกฺกาเรนาติ สกฺการเหตุนา, สกฺการเหตุเกน วาฯ สกฺการญฺหิ นิสฺสาย อิเธกจฺเจ ปุคฺคลา ปาปิจฺฉา อิจฺฉาปกตา อิจฺฉาจาเร ฐตฺวา ‘‘สกฺการํ นิพฺพตฺเตสฺสามา’’ติ อเนกวิหิตํ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชิตฺวา อิโต จุตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติ, อปเร ยถาสกฺการํ ลภิตฺวา ตนฺนิมิตฺตํ มานมทมจฺฉริยาทิวเสน ปมาทํ อาปชฺชิตฺวา อิโต จุตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘สกฺกาเรน อภิภูตา ปริยาทินฺนจิตฺตา’’ติฯ ตตฺถ อภิภูตาติ อชฺโฌตฺถฏาฯ ปริยาทินฺนจิตฺตาติ เขปิตจิตฺตา, อิจฺฉาจาเรน มานมทาทินา จ ขยํ ปาปิตกุสลจิตฺตาฯ อถ วา ปริยาทินฺนจิตฺตาติ ปริโต อาทินฺนจิตฺตา, วุตฺตปฺปกาเรน อกุสลโกฏฺฐาเสน ยถา กุสลจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติวาโร น โหติ, เอวํ สมนฺตโต คหิตจิตฺตสนฺตานาติ อตฺโถฯ อสกฺกาเรนาติ หีเฬตฺวา ปริภวิตฺวา ปเรหิ อตฺตนิ ปวตฺติเตน อสกฺกาเรน เหตุนา, อสกฺการเหตุเกน วา มานาทินาฯ สกฺกาเรน จ อสกฺกาเรน จาติ เกหิจิ ปวตฺติเตน สกฺกาเรน เกหิจิ ปวตฺติเตน อสกฺกาเรน จฯ เย หิ เกหิจิ ปฐมํ สกฺกตา หุตฺวา เตหิเยว อสารภาวํ ญตฺวา ปจฺฉา อสกฺกตา โหนฺติ, ตาทิเส สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สกฺกาเรน จ อสกฺกาเรน จา’’ติฯ

เอตฺถ สกฺกาเรน อภิภูตา เทวทตฺตาทโย นิทสฺเสตพฺพาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ผลํ เว กทลิํ หนฺติ, ผลํ เวฬุํ ผลํ นฬํ;

สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ, คพฺโภ อสฺสตริํ ยถา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.183; อ. นิ. 4.68; จูฬว. 335);

สาธูนํ อุปริ กเตน อสกฺกาเรน อภิภูตา ทณฺฑกีราชกาลิงฺคราชมชฺฌราชาทโย นิทสฺเสตพฺพาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘กิสญฺหิ วจฺฉํ อวกิริย ทณฺฑกี,

อุจฺฉินฺนมูโล สชโน สรฏฺโฐ;

กุกฺกุฬนาเม นิรยมฺหิ ปจฺจติ,

ตสฺส ผุลิงฺคานิ ปตนฺติ กาเยฯ

‘‘โย สญฺญเต ปพฺพชิเต อวญฺจยิ,

ธมฺมํ ภณนฺเต สมเณ อทูสเก;

ตํ นาฬิเกรํ สุนขา ปรตฺถ,

สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิผนฺทมานํ’’ฯ (ชา. 2.17.70-71);

‘‘อุปหจฺจ มนํ มชฺโฌ, มาตงฺคสฺมิํ ยสสฺสิเน;

สปาริสชฺโช อุจฺฉินฺโน, มชฺฌารญฺญํ ตทา อหู’’ติฯ (ชา. 2.19.96);

สกฺกาเรน จ อสกฺกาเรน จ อภิภูตา อญฺญติตฺถิยา นาฏปุตฺตาทโย นิทสฺเสตพฺพาฯ

คาถาสุ อุภยนฺติ อุภเยน สกฺกาเรน จ อสกฺกาเรน จฯ สมาธิ น วิกมฺปตีติ น จลติ, เอกคฺคภาเวน ติฏฺฐติฯ กสฺส ปน น จลตีติ อาห ‘‘อปฺปมาทวิหาริโน’’ติฯ โย ปมาทกรธมฺมานํ ราคาทีนํ สุฏฺฐุ ปหีนตฺตา อปฺปมาทวิหารี อรหา, ตสฺสฯ โส หิ โลกธมฺเมหิ น วิกมฺปติฯ สุขุมทิฏฺฐิวิปสฺสกนฺติ ผลสมาปตฺติอตฺถํ สุขุมาย ทิฏฺฐิยา ปญฺญาย อภิณฺหํ ปวตฺตวิปสฺสนตฺตา สุขุมทิฏฺฐิวิปสฺสกํฯ อุปาทานกฺขยารามนฺติ จตุนฺนํ อุปาทานานํ ขยํ ปริโยสานภูตํ อรหตฺตผลํ อารมิตพฺพํ เอตสฺสาติ อุปาทานกฺขยารามํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. เทวสทฺทสุตฺตวณฺณนา

[82] ตติเย เทเวสูติ ฐเปตฺวา อรูปาวจรเทเว เจว อสญฺญเทเว จ ตทญฺเญสุ อุปปตฺติเทเวสุฯ เทวสทฺทาติ เทวานํ ปีติสมุทาหารสทฺทาฯ นิจฺฉรนฺตีติ อญฺญมญฺญํ อาลาปสลฺลาปวเสน ปวตฺตนฺติฯ สมยา สมยํ อุปาทายาติ สมยโต สมยํ ปฏิจฺจฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมิํ กาเล ฐิตา เต เทวา ตํ กาลํ อาคมฺม นํ ปสฺสิสฺสนฺติ, ตโต ตํ สมยํ สมฺปตฺตํ อาคมฺมาติฯ ‘‘สมยํ สมยํ อุปาทายา’’ติ จ เกจิ ปฐนฺติ, เตสํ ตํ ตํ สมยํ ปฏิจฺจาติ อตฺโถฯ ยสฺมิํ สมเยติ ยทา ‘‘อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.234; ปาจิ. 417), ‘‘สมฺพาโธ ฆราวาโส’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.191; สํ. นิ. 2.154) จ กาเมสุ ฆราวาเส จ อาทีนวา, ตปฺปฏิปกฺขโต เนกฺขมฺเม อานิสํสา จ สุทิฏฺฐา โหนฺติ, ตสฺมิํ สมเยฯ ตทา หิสฺส เอกนฺเตน ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมติฯ อริยสาวโกติ อริยสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สาวโก, สาวกภาวํ อุปคนฺตุกาโม, อริยสาวโก วา อวสฺสํภาวี ฯ อนฺติมภวิกํ สาวกโพธิสตฺตํ สนฺธาย อยมารมฺโภฯ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวาติ เกเส จ มสฺสุญฺจ โอหาเรตฺวา อปเนตฺวาฯ กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวาติ กสาเยน รตฺตตาย กาสายานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานิ วตฺถานิ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จฯ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชาย เจเตตีติ อคารสฺมา ฆรา นิกฺขมิตฺวา อนคาริยํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพเชยฺยนฺติ ปพฺพชฺชาย เจเตติ ปกปฺเปติ, ปพฺพชตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ยสฺมา อคารสฺส หิตํ กสิวณิชฺชาทิกมฺมํ อคาริยนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ปพฺพชฺชาย นตฺถิ, ตสฺมา ปพฺพชฺชา อนคาริยนฺติ ญาตพฺพาฯ

มาเรนาติ กิเลสมาเรนฯ สงฺคามาย เจเตตีติ ยุชฺฌนตฺถาย จิตฺตํ อุปฺปาเทติ, มารํ อภิวิเชตุํ สนฺนยฺหติฯ ยสฺมา ปน เอวรูปสฺส ปฏิปชฺชนกปุคฺคลสฺส เทวปุตฺตมาโรปิ อนฺตรายาย อุปกฺกมติ, ตสฺมา ตสฺสปิ วเสน มาเรนาติ เอตฺถ เทวปุตฺตมาเรนาติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตสฺสาปิ อยํ อิจฺฉาวิฆาตํ กริสฺสเตวาติฯ ยสฺมา ปน ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ขุรคฺคโต วา ปฏฺฐาย สีลานิ สมาทิยนฺโต ปริโสเธนฺโต สมถวิปสฺสนาสุ กมฺมํ กโรนฺโต ยถารหํ ตทงฺคปฺปหานวิกฺขมฺภนปฺปหานานํ วเสน กิเลสมารํ ปริปาเตติ นาม, น ยุชฺฌติ นาม สมฺปหารสฺส อภาวโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มาเรน สทฺธิํ สงฺคามาย เจเตตี’’ติฯ

สตฺตนฺนนฺติ โกฏฺฐาสโต สตฺตนฺนํ, ปเภทโต ปน เต สตฺตติํส โหนฺติฯ กถํ? จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา , อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติฯ เอวํ ปเภทโต สตฺตติํสวิธาปิ สติปฏฺฐานาทิโกฏฺฐาสโต สตฺเตว โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สตฺตนฺน’’นฺติฯ