ยสฺมา ปน เต สํสคฺคา เต จ กิเลสา โกสชฺชวเสน อุปฺปชฺชนฺติ เจว วฑฺฒนฺติ จ, น วีริยารมฺภวเสน, ตสฺมา หีนาธิมุตฺติเก กุสีตปุคฺคเล วชฺเชตฺวา กลฺยาณาธิมุตฺติเก อารทฺธวีริเย เสวนฺเตน อสํสคฺเคน สํสคฺคโช วนโถ ฉินฺทิตพฺโพติ ยถาวุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต กุสีตเสวนาย ตาว อาทีนวํ ปกาเสตุํ ‘‘ปริตฺตํ ทารุ’’นฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปริตฺตํ ทารุนฺติ ขุทฺทกํ กฏฺฐมยํ กุลฺลํฯ ยถา สีเท มหณฺณเวติ ยถา ขุทฺทกํ กุลฺลํ อารุหิตฺวา มหาสมุทฺทํ ตริตุกาโม ตีรํ อปฺปตฺวา สมุทฺทมชฺเฌเยว สีเทยฺย, ปติตฺวา มจฺฉกจฺฉปภกฺโข ภเวยฺยฯ เอวํ กุสีตํ อาคมฺม, สาธุชีวีปิ สีทตีติ เอวเมว กุสีตํ วีริยารมฺภรหิตํ กิเลสวสิกํ ปุคฺคลํ นิสฺสาย เตน กตสํสคฺโค สาธุชีวีปิ ปริสุทฺธาชีโว ปริสุทฺธสีโลปิ สมาโน หีนสํสคฺคโต อุปฺปนฺเนหิ กามวิตกฺกาทีหิ ขชฺชมาโน ปารํ คนฺตุํ อสมตฺโถ สํสารณฺณเวเยว สีทติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ อนตฺถาวโห กุสีตสํสคฺโค, ตสฺมา ตํ อาคมฺม อาลสิยานุโยเคน กุจฺฉิตํ สีทตีติ กุสีตํฯ ตโต เอว หีนวีริยํ นิพฺพีริยํ อกลฺยาณมิตฺตํ ปริวชฺเชยฺยฯ เอกนฺเตเนว ปน กายวิเวกาทีนญฺเจว ตทงฺควิเวกาทีนญฺจ วเสน ปวิวิตฺเตหิ, ตโต เอว กิเลเสหิ อารกตฺตา อริเยหิ ปริสุทฺเธหิ นิพฺพานํ ปฏิเปสิตตฺตภาวโต ปหิตตฺเตหิ อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานานํ วเสน ฌายนโต ฌายีหิ สพฺพกาลํ ปคฺคหิตวีริยตาย อารทฺธวีริเยหิ ปณฺฑิเตหิ สปฺปญฺเญหิเยว สห อาวเสยฺย สํวเสยฺยาติฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปริหานสุตฺตวณฺณนา

[79] ทสเม ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ อวุทฺธิยา ภวนฺติ, มคฺคาธิคมสฺส ปริปนฺถาย โหนฺติฯ อธิคตสฺส ปน มคฺคสฺส ปริหานิ นาม นตฺถิฯ ‘‘ตโย ธมฺมา’’ติ ธมฺมาธิฏฺฐานวเสน อุทฺทิฏฺฐธมฺเม ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย วิภชนฺโต ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เสโข ภิกฺขู’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ กมฺมํ อารมิตพฺพโต อาราโม เอตสฺสาติ กมฺมาราโมฯ กมฺเม รโตติ กมฺมรโตฯ

กมฺมารามตํ กมฺมาภิรติํ อนุยุตฺโต ปยุตฺโตติ กมฺมารามตมนุยุตฺโตฯ ตตฺถ กมฺมํ นาม อิติกตฺตพฺพํ กมฺมํ, เสยฺยถิทํ – จีวรวิจารณํ, จีวรกรณํ, อุปตฺถมฺภนํ, ปตฺตตฺถวิกํ, อํสพนฺธนํ, กายพนฺธนํ, ธมกรณํ, อาธารกํ, ปาทกถลิกํ, สมฺมชฺชนีติ เอวมาทีนํ อุปกรณานํ กรณํ, ยญฺจ วิหาเร ขณฺฑผุลฺลาทิปฏิสงฺขรณํ ฯ เอกจฺโจ หิ เอตานิ กโรนฺโต สกลทิวสํ เอตาเนว กโรติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ โย ปน เอเตสํ กรณเวลายเมว เอตานิ กโรติ, อุทฺเทสเวลายํ อุทฺเทสํ คณฺหาติ, สชฺฌายเวลายํ สชฺฌายติ, เจติยงฺคณวตฺตาทิกรณเวลายํ เจติยงฺคณวตฺตาทีนิ กโรติ, มนสิการเวลายํ มนสิการํ กโรติ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐาเน วา ปาริหาริยกมฺมฏฺฐาเน วา, น โส กมฺมาราโม นามฯ ตสฺส ตํ –

‘‘ยานิ โข ปน ตานิ สพฺรหฺมจารีนํ อุจฺจาวจานิ กิํกรณียานิ, ตตฺถ ทกฺโข โหติ อนลโส, ตตฺรุปายาย วีมํสาย สมนฺนาคโต, อลํ กาตุํ อลํ สํวิธาตุ’’นฺติ (ที. นิ. 3.345; อ. นิ. 10.18) –

อาทินา สตฺถารา อนุญฺญาตกรณเมว โหติฯ

ภสฺสาราโมติ โย ภควตา ปฏิกฺขิตฺตราชกถาทิวเสน รตฺตินฺทิวํ วีตินาเมติ, อยํ ภสฺเส ปริยนฺตการี น โหตีติ ภสฺสาราโม นามฯ โย ปน รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ธมฺมํ กเถติ, ปญฺหํ วิสฺสชฺเชติ, อยํ อปฺปภสฺโส ภสฺเส ปริยนฺตการีเยวฯ กสฺมา? ‘‘สนฺนิปติตานํ โว, ภิกฺขเว, ทฺวยํ กรณียํ – ธมฺมี วา กถา, อริโย วา ตุณฺหีภาโว’’ติ (ม. นิ. 1.273) วุตฺตวิธิํเยว ปฏิปนฺโนติฯ

นิทฺทาราโมติ โย ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ, ปสฺสสุขํ, มิทฺธสุขํ อนุยุญฺชติ, โย จ คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ ฐิโตปิ ถินมิทฺธาภิภูโต นิทฺทายติ, อยํ นิทฺทาราโม นามฯ ยสฺส ปน กรชกายเคลญฺเญน จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตรติ, นายํ นิทฺทาราโม, เตเนวาห –

‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, อคฺคิเวสฺสน, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏิํ ปญฺญาเปตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน นิทฺทํ โอกฺกมิตา’’ติ (ม. นิ. 1.387)ฯ

เอตฺถ จ ปุถุชฺชนกลฺยาณโกปิ เสโขตฺเวว เวทิตพฺโพฯ ตสฺมา ตสฺส สพฺพสฺสปิ วิเสสาธิคมสฺส อิตเรสํ อุปริ วิเสสาธิคมสฺส จ ปริหานาย วตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ สุกฺกปกฺขสฺส วุตฺตวิปริยาเยน อตฺถวิภาวนา เวทิตพฺพาฯ

คาถาสุ อุทฺธโตติ จิตฺตวิกฺเขปกเรน อุทฺธจฺเจน อุทฺธโต อวูปสนฺโตฯ อปฺปกิจฺจสฺสาติ อนุญฺญาตสฺสปิ วุตฺตปฺปการสฺส กิจฺจสฺส ยุตฺตปฺปยุตฺตกาเลเยว กรณโต อปฺปกิจฺโจ อสฺส ภเวยฺยฯ อปฺปมิทฺโธติ ‘‘ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชายา’’ติอาทินา วุตฺตชาคริยานุโยเคน นิทฺทารหิโต อสฺสฯ อนุทฺธโตติ ภสฺสารามตาย อุปฺปชฺชนกจิตฺตวิกฺเขปสฺส อภสฺสาราโม หุตฺวา ปริวชฺชเนน น อุทฺธโต วูปสนฺตจิตฺโต, สมาหิโตติ อตฺโถฯ เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อิติ อิมสฺมิํ วคฺเค ปฐมทุติยปญฺจมฉฏฺฐสตฺตมอฏฺฐมนวเมสุ สุตฺเตสุ วฏฺฏํ กถิตํ, อิตเรสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํฯ

ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถวคฺโค