อิทานิ นํ สุภิกฺขวสฺสิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาปิ เมโฆ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ยถา มหาเมโฆ ปฐมํ มนฺทนิคฺโฆเสน ถนยิตฺวา ปุน สกลนทีกนฺทรานิ เอกนินฺนาทํ กโรนฺโต คชฺชยิตฺวา ปวสฺสติ, สพฺพตฺถกเมว วารินา อุทเกน ถลํ นินฺนญฺจ อภิสนฺทนฺโต ปูเรติ เอโกฆํ กโรติ, เอวเมว อิธ อิมสฺมิํ สตฺตโลเก เอกจฺโจ อุฬารปุคฺคโล สพฺพสมตาย โส มหาเมโฆ วิย วสฺสิตพฺพตฺตา ตาทิโส ยถา ธนํ อุฏฺฐานาธิคตํ อตฺตโน อุฏฺฐานวีริยาภินิพฺพตฺตํ โหติ, เอวํ อนลโส หุตฺวา ตญฺจ ธมฺเมน ญาเยน สํหริตฺวา ตนฺนิพฺพตฺเตน อนฺเนน ปาเนน อญฺเญน จ เทยฺยธมฺเมน ปตฺเต สมฺปตฺเต วนิพฺพเก สมฺมา สมฺมเทว เทสกาลานุรูปญฺเจว อิจฺฉานุรูปญฺจ ตปฺเปติ สมฺปวาเรตีติฯ

ฉฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สุขปตฺถนาสุตฺตวณฺณนา

[76] สตฺตเม สุขานีติ สุขนิมิตฺตานิฯ ปตฺถยมาโนติ อิจฺฉมาโน อากงฺขมาโนฯ สีลนฺติ คหฏฺฐสีลํ ปพฺพชิตสีลญฺจฯ คหฏฺโฐ เจ คหฏฺฐสีลํ, ปพฺพชิโต เจ จตุปาริสุทฺธิสีลนฺติ อธิปฺปาโยฯ รกฺเขยฺยาติ สมาทิยิตฺวา อวีติกฺกมนฺโต สมฺมเทว โคเปยฺยฯ ปสํสา เม อาคจฺฉตูติ ‘‘มม กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อาคจฺฉตู’’ติ อิจฺฉนฺโต ปณฺฑิโต สปฺปญฺโญ สีลํ รกฺเขยฺยฯ สีลวโต หิ คหฏฺฐสฺส ตาว ‘‘อสุโก อสุกกุลสฺส ปุตฺโต สีลวา กลฺยาณธมฺโม สทฺโธ ปสนฺโน ทายโก การโก’’ติอาทินา ปริสมชฺเฌ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, ปพฺพชิตสฺส ‘‘อสุโก นาม ภิกฺขุ สีลวา วตฺตสมฺปนฺโน โสรโต สุขสํวาโส สคารโว สปฺปติสฺโส’’ติอาทินา…เป.… อพฺภุคฺคจฺฉตีติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, สีลวโต สีลสมฺปนฺนสฺส กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (อ. นิ. 5.213; อุทา. 76; มหาว. 285)ฯ

ตถา –

‘‘อากงฺเขยฺย เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ – ‘สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย จสฺสํ มนาโป, ครุ จ ภาวนีโย จา’ติ, สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.65)ฯ

โภคา เม อุปฺปชฺชนฺตูติ เอตฺถ คหฏฺฐสฺส ตาว สีลวโต กลฺยาณธมฺมสฺส เยน เยน สิปฺปฏฺฐาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ – ยทิ กสิยา, ยทิ วณิชฺชาย, ยทิ ราชโปริเสน, ตํ ตํ ยถากาลํ ยถาวิธิญฺจ อติวิย อปฺปมตฺตภาวโต อถสฺส อนุปฺปนฺนา เจว โภคา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ผาติํ คมิสฺสนฺติฯ ปพฺพชิตสฺส ปน สีลาจารสมฺปนฺนสฺส อปฺปมาทวิหาริสฺส สโต สีลสมฺปนฺนสฺส สีลสมฺปทาย อปฺปิจฺฉตาทิคุเณสุ จ ปสนฺนา มนุสฺสา อุฬารุฬาเร ปจฺจเย อภิหรนฺติ, เอวมสฺส อนุปฺปนฺนา เจว โภคา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ ถิรา โหนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘ปุน จปรํ, คหปตโย, สีลวา สีลสมฺปนฺโน อปฺปมาทาธิกรณํ มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉตี’’ติ (อ. นิ. 5.213; อุทา. 76; มหาว. 285)ฯ

ตถา –

‘‘อากงฺเขยฺย เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ – ‘ลาภี อสฺส จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’นฺติ, สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการี’’ติ (ม. นิ. 1.65) จ –

เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

คาถาสุ ปตฺถยาโนติ ปตฺถยนฺโตฯ ตโย สุเขติ ตีณิ สุขานิฯ วิตฺตลาภนฺติ ธนลาภํ, โภคุปฺปตฺตินฺติ อตฺโถฯ วิเสสโต เจตฺถ ปสํสาย เจตสิกสุขํ, โภเคหิ กายิกสุขํ, อิตเรน อุปปตฺติสุขํ; ตถา ปฐเมน ทิฏฺฐธมฺมสุขํ, ตติเยน สมฺปรายสุขํ, ทุติเยน อุภยสุขํ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ ปสํสาทิการณสฺส สีลสฺส วิย ปสํสาทีนมฺปิ วิเสสการณํ ปาปมิตฺตปริวชฺชนํ กลฺยาณมิตฺตเสวนญฺจ อาทีนวานิสํเสหิ สทฺธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อกโรนฺโต’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สงฺกิโยติ ปาปสฺมิํ ปริสงฺกิตพฺโพ ‘‘อทฺธา อิมินา ปาปํ กตํ วา กริสฺสติ วา, ตถา เหส ปาปปุริเสหิ สทฺธิํ สญฺจรตี’’ติฯ อสฺสาติ อิมสฺส ปาปชนเสวิโน ปุคฺคลสฺส อุปริ, อสฺส วา ปุคฺคลสฺส อวณฺโณ อภูโตปิ ปาปชนเสวิตาย รุหติ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ ปตฺถรติฯ อสฺสาติ วา ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ, ตสฺมิํ ปุคฺคเลติ อตฺโถฯ ส เว ตาทิสโก โหตีติ โย ยาทิสํ ปาปมิตฺตํ วา กลฺยาณมิตฺตํ วา ภชติ อุปเสวติ จ, โส ปุคฺคโล ภูมิภาควเสน อุทกํ วิย ตาทิโสว โหติ, ปาปธมฺโม กลฺยาณธมฺโม วา โหติฯ กสฺมา? สหวาโส หิ ตาทิโส; ยสฺมา สหวาโส สํสคฺโค อุปราโค วิย ผลิกมณีสุ ปุริสอุปนิสฺสยภูตํ ปุคฺคลาการํ คาหาเปติ, ตสฺมา ปาปปุคฺคเลน สห วาโส น กาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

เสวมาโน เสวมานนฺติ ปรํ ปกติสุทฺธํ ปุคฺคลํ กาเลน กาลํ อตฺตานํ เสวมานํ เสวมาโน ภชมาโน ปาปปุคฺคโล, เตน วา เสวิยมาโนฯ สมฺผุฏฺโฐ สมฺผุสนฺติ เตน ปกติสุทฺเธน ปุคฺคเลน สหวาเสน สํสคฺเคน สมฺผุฏฺโฐ ปาปปุคฺคโล สยมฺปิ, ตถา ตํ ผุสนฺโตฯ สโร ทิทฺโธ กลาปํ วาติ ยถา นาม สโร วิเสน ทิทฺโธ ลิตฺโต สรกลาปคโต สรสมูหสงฺขาตํ สรกลาปํ อตฺตนา ผุฏฺฐํ อลิตฺตมฺปิ อุปลิมฺปติ, เอวํ ปาเปน อุปเลปภยา ธีโรติ ธิติสมฺปนฺนตฺตา ธีโร ปณฺฑิตปุริโส ปาปสหาโย น ภเวยฺยฯ

ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคนาติ ยถา กุจฺฉิตภาเวน ปูติภูตํ มจฺฉํ กุสติณคฺเคน โย ปุริโส อุปนยฺหติ ปุฏพนฺธวเสน พนฺธติ, ตสฺส เต กุสา อปูติกาปิ ปูติมจฺฉสมฺพนฺเธน ปูติ ทุคฺคนฺธเมว วายนฺติฯ เอวํ พาลูปเสวนาติ เอวํสมฺปทา พาลชนูปเสวนา ทฏฺฐพฺพาฯ เอวํ ธีรูปเสวนาติ ยถา อสุรภิโนปิ ปตฺตา ตครสมฺพนฺเธน สุรภิํ วายนฺติ, เอวํ ปณฺฑิตูปเสวนา ปกติยา อสีลวโต สีลสมาทานาทิวเสน สีลคนฺธวายนสฺส การณํ โหติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา อกลฺยาณมิตฺตเสวนาย กลฺยาณมิตฺตเสวนาย จ อยํ เอทิโส อาทีนโว อานิสํโส จ, ตสฺมา ปตฺตปุฏสฺเสว ปลาสปุฏสฺส วิย ทุคฺคนฺธสุคนฺธวตฺถุสํสคฺเคน อสาธุสาธุชนสนฺนิสฺสเยน จฯ

ญตฺวา สมฺปากมตฺตโนติ อตฺตโน ทุกฺขุทฺรยํ สุขุทฺรยญฺจ ผลนิปฺผตฺติํ ญตฺวา ชานิตฺวา อสนฺเต ปาปมิตฺเต น อุปเสเวยฺย, สนฺเต อุปสนฺเต วนฺตโทเส ปสตฺเถ วา ปณฺฑิเต เสเวยฺยฯ ตถา หิ อสนฺโต นิรยํ เนนฺติ, สนฺโต ปาเปนฺติ สุคฺคตินฺติฯ อิติ ภควา ปฐมคาถาย ยถาวุตฺตานิ ตีณิ สุขนิมิตฺตานิ ทสฺเสตฺวา ตโต ปราหิ ปญฺจหิ คาถาหิ ปฏิปกฺขปริวชฺชเนน สทฺธิํ ปสํสาสุขสฺส อาคมนํ ทสฺเสตฺวา โอสานคาถาย ติณฺณมฺปิ สุขานํ อาคมนการเณน สทฺธิํ โอสานสุขํ ทสฺเสติฯ

สตฺตมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ภิทุรสุตฺตวณฺณนา

[77] อฏฺฐเม ภิทุรายนฺติ ภิทุโร อยํฯ กาโยติ รูปกาโยฯ โส หิ องฺคปจฺจงฺคานํ เกสาทีนญฺจ สมูหฏฺเฐน, เอวํ กุจฺฉิตานํ เชคุจฺฉานํ อาโย อุปฺปตฺติเทโสติปิ กาโยฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อายนฺติ เอตฺถาติ อาโยฯ เก อายนฺติ? กุจฺฉิตา เกสาทโยฯ อิติ กุจฺฉิตานํ อาโยติปิ กาโย ฯ อตฺถโต ปน จตุสนฺตติวเสน ปวตฺตมานานํ ภูตุปาทายธมฺมานํ ปุญฺโชฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภิกฺขเว, อยํ จตุมหาภูตมโย รูปกาโย ภิทุโร เภทนสีโล เภทนสภาโว ขเณ ขเณ วิทฺธํสนสภาโวติฯ ‘‘ภินฺทราย’’นฺติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ วิญฺญาณนฺติ เตภูมกํ กุสลาทิจิตฺตํฯ วจนตฺโถ ปน – ตํ ตํ อารมฺมณํ วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ ยญฺหิ สญฺชานนปชานนวิธุรํ อารมฺมณวิชานนํ อุปลทฺธิ, ตํ วิญฺญาณํฯ วิราคธมฺมนฺติ วิรชฺชนธมฺมํ, ปลุชฺชนสภาวนฺติ อตฺโถฯ สพฺเพ อุปธีติ ขนฺธูปธิ, กิเลสูปธิ, อภิสงฺขารูปธิ, ปญฺจกามคุณูปธีติ เอเต ‘‘อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺข’’นฺติ อุปธิสญฺญิตา สพฺเพปิ อุปาทานกฺขนฺธกิเลสาภิสงฺขารปญฺจกามคุณธมฺมา หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา, อุทยพฺพยปฺปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขา, ชราย มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺพสภาวตาย ปกติวิชหนฏฺเฐน วิปริณามธมฺมาฯ เอวเมตฺถ อนิจฺจทสฺสนสุขตาย รูปธมฺเม วิญฺญาณญฺจ วิสุํ คเหตฺวา ปุน อุปธิวิภาเคน สพฺเพปิ เตภูมกธมฺเม เอกชฺฌํ คเหตฺวา อนิจฺจทุกฺขานุปสฺสนามุเขน ตถาพุชฺฌนกานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสเยน สมฺมสนจาโร.กถิโตฯ กามญฺเจตฺถ ลกฺขณทฺวยเมว ปาฬิยํ อาคตํ, ‘‘ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15) ปน วจนโต ทุกฺขลกฺขเณเนว อนตฺตลกฺขณมฺปิ ทสฺสิตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ

คาถายํ อุปธีสุ ภยํ ทิสฺวาติ อุปธีสุ ภยตุปฏฺฐานญาณวเสน ภยํ ทิสฺวา, เตสํ ภายิตพฺพตํ ปสฺสิตฺวาฯ อิมินา พลววิปสฺสนํ ทสฺเสติฯ ภยตุปฏฺฐานญาณเมว หิ วิภชิตฺวา วิเสสวเสน อาทีนวานุปสฺสนา นิพฺพิทานุปสฺสนาติ จ วุจฺจติฯ ชาติมรณมจฺจคาติ เอวํ สมฺมสนฺโต วิปสฺสนาญาณํ มคฺเคน ฆเฏตฺวา มคฺคปรมฺปราย อรหตฺตํ ปตฺโต ชาติมรณํ อตีโต นาม โหติฯ กถํ? สมฺปตฺวา ปรมํ สนฺตินฺติ ปรมํ อุตฺตมํ อนุตฺตรํ สนฺติํ สพฺพสงฺขารูปสมํ นิพฺพานํ อธิคนฺตฺวาฯ เอวํภูโต จ กาลํ กงฺขติ ภาวิตตฺโตติ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ วเสน ภาวนาภิสมยนิปฺผตฺติยา ภาวิตกายสีลจิตฺตปญฺญตฺตา ภาวิตตฺโต มรณํ ชีวิตญฺจ อนภินนฺทนฺโต เกวลํ อตฺตโน ขนฺธปรินิพฺพานกาลํ กงฺขติ อุทิกฺขติ, น ตสฺส กตฺถจิ ปตฺถนา โหตีติฯ เตนาห –

‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;

กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา’’ติฯ (เถรคา. 606);

อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ