ตํ อฏฺฐกถาสุ นตฺถิ, น ยุชฺชติ จฯ ภูตนฺติ ชาตํฯ สงฺขตนฺติ สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตํฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ การณโต นิพฺพตฺตํฯ ตีหิปิ ปเทหิ เตภูมเก ธมฺเม อนวเสสโต ปริยาทิยติฯ นิโรโธติ นิพฺพานํฯ เอตฺถ จ ปฐมาย ธาตุยา กามปริญฺญา วุตฺตา, ทุติยาย รูปปริญฺญา, ตติยาย สพฺพสงฺขตปริญฺญา สพฺพภวสมติกฺกโม วุตฺโตฯ

คาถาสุ กามนิสฺสรณํ ญตฺวาติ ‘‘อิทํ กามนิสฺสรณํ – เอวญฺจ กามโต นิสฺสรณ’’นฺติ ชานิตฺวาฯ อติกฺกมติ เอเตนาติ อติกฺกโม, อติกฺกมนูปาโย, ตํ อติกฺกมํ อารุปฺปํ ญตฺวาฯ สพฺเพ สงฺขารา สมนฺติ วูปสมนฺติ เอตฺถาติ สพฺพสงฺขารสมโถ, นิพฺพานํ, ตํ ผุสํ ผุสนฺโตฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สนฺตตรสุตฺตวณฺณนา

[73] จตุตฺเถ รูเปหีติ รูปาวจรธมฺเมหิฯ สนฺตตราติ อติสเยน สนฺตาฯ รูปาวจรธมฺมา หิ กิเลสวิกฺขมฺภนโต วิตกฺกาทิโอฬาริกงฺคปฺปหานโต สมาธิภูมิภาวโต จ สนฺตา นาม, อารุปฺปา ปน เตหิปิ องฺคสนฺตตาย เจว อารมฺมณสนฺตตาย จ อติสเยน สนฺตวุตฺติกา, เตน สนฺตตราติ วุตฺตาฯ นิโรโธติ นิพฺพานํฯ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติโตปิ หิ จตุตฺถารุปฺปโต ผลสมาปตฺติโยว สนฺตตรา กิเลสทรถปฏิปสฺสทฺธิโต นิพฺพานารมฺมณโต จ, กิมงฺคํ ปน สพฺพสงฺขารสมโถ นิพฺพานํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อารุปฺเปหิ นิโรโธ สนฺตตโร’’ติฯ

คาถาสุ รูปูปคาติ รูปภวูปคาฯ รูปภโว หิ อิธ รูปนฺติ วุตฺโต, ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติอาทีสุ วิยฯ อรูปฏฺฐายิโนติ อรูปาวจราฯ นิโรธํ อปฺปชานนฺตา, อาคนฺตาโร ปุนพฺภวนฺติ เอเตน รูปารูปาวจรธมฺเมหิ นิโรธสฺส สนฺตภาวเมว ทสฺเสติฯ อรูเปสุ อสณฺฐิตาติ อรูปราเคน อรูปภเวสุ อปฺปติฏฺฐหนฺตา, เตปิ ปริชานนฺตาติ อตฺโถฯ นิโรเธ เย วิมุจฺจนฺตีติ เอตฺถ เยติ นิปาตมตฺตํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[74] ปญฺจเม ปุตฺตาติ อตฺรชา โอรสปุตฺตา, ทินฺนกาทโยปิ วาฯ สนฺโตติ ภวนฺตา สํวิชฺชมานา โลกสฺมินฺติ อิมสฺมิํ โลเก อุปลพฺภมานาฯ อตฺถิภาเวน สนฺโต, ปากฏภาเวน วิชฺชมานาฯ อติชาโตติ อตฺตโน คุเณหิ มาตาปิตโร อติกฺกมิตฺวา ชาโต, เตหิ อธิกคุโณติ อตฺโถฯ อนุชาโตติ คุเณหิ มาตาปิตูนํ อนุรูโป หุตฺวา ชาโต, เตหิ สมานคุโณติ อตฺโถฯ อวชาโตติ คุเณหิ มาตาปิตูนํ อธโม หุตฺวา ชาโต, เตหิ หีนคุโณติ อตฺโถฯ เยหิ ปน คุเณหิ ยุตฺโต มาตาปิตูนํ อธิโก สโม หีโนติ จ อธิปฺเปโต, เต วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ปุตฺโต อติชาโต โหตี’’ติ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉํ กตฺวา ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ปุตฺตสฺสา’’ติอาทินา นิทฺเทโส อารทฺโธฯ

ตตฺถ น พุทฺธํ สรณํ คตาติอาทีสุ พุทฺโธติ สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณนิมิตฺตานุตฺตรวิโมกฺขาธิคมปริภาวิตํ ขนฺธสนฺตานํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานํ วา สจฺจาภิสมฺโพธิํ อุปาทาย ปญฺญตฺติโก สตฺตาติสโย พุทฺโธฯ ยถาห –

‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, พเลสุ จ วสีภาว’’นฺติ (จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 97; ปฏิ. ม. 1.161) –

อยํ ตาว อตฺถโต พุทฺธวิภาวนาฯ

พฺยญฺชนโต ปน สวาสนาย กิเลสนิทฺทาย อจฺจนฺตวิคเมน พุทฺธวา ปฏิพุทฺธวาติ พุทฺโธ, พุทฺธิยา วา วิกสิตภาเวน พุทฺธวา วิพุทฺธวาติ พุทฺโธ, พุชฺฌิตาติ พุทฺโธ, โพเธตาติ พุทฺโธติ เอวมาทินา นเยน เวทิตพฺโพฯ ยถาห –