ตสฺมา พหุสฺสุโต สปฺปญฺโญ สีฆํ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคูปโค นิพฺพานปติฏฺโฐ วา โหติฯ โย ปน อปฺปสฺสุโต อปุญฺญกโร, กายสฺส เภทา ทุปฺปญฺโญ นิรยํ โส อุปปชฺชตีติฯ

ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สมฺมาทิฏฺฐิกสุตฺตวณฺณนา

[71] ทุติเย ปฐมสุตฺเต วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิสฺสรณิยสุตฺตวณฺณนา

[72] ตติเย นิสฺสรณิยาติ นิสฺสรณปฏิสํยุตฺตาฯ ธาตุโยติ สตฺตสุญฺญสภาวาฯ กามานนฺติ กิเลสกามานญฺเจว วตฺถุกามานญฺจฯ อถ วา กามานนฺติ กิเลสกามานํฯ กิเลสกามโต หิ นิสฺสรณา วตฺถุกาเมหิปิ นิสฺสรณํเยว โหติ, น อญฺญถาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘น เต กามา ยานิ จิตฺรานิ โลเก,

สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม;

ติฏฺฐนฺติ จิตฺรานิ ตเถว โลเก,

อเถตฺถ ธีรา วินยนฺติ ฉนฺท’’นฺติฯ (อ. นิ. 6.63);

นิสฺสรณนฺติ อปคโมฯ เนกฺขมฺมนฺติ ปฐมชฺฌานํ, วิเสสโต ตํ อสุภารมฺมณํ ทฏฺฐพฺพํฯ โย ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ตติยมคฺคํ ปตฺวา อนาคามิมคฺเคน นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, ตสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตเมว กาเมหิ นิสฺสฏนฺติ อิทํ อุกฺกฏฺฐโต กามานํ นิสฺสรณํ เวทิตพฺพํฯ รูปานนฺติ รูปธมฺมานํ, วิเสเสน สทฺธิํ อารมฺมเณหิ กุสลวิปากกิริยาเภทโต สพฺเพสํ รูปาวจรธมฺมานํฯ อารุปฺปนฺติ อรูปาวจรชฺฌานํฯ เกจิ ปน ‘‘กามาน’’นฺติ ปทสฺส ‘‘สพฺเพสํ กามาวจรธมฺมาน’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติฯ ‘‘เนกฺขมฺม’’นฺติ จ ‘‘ปญฺจ รูปาวจรชฺฌานานี’’ติฯ

ตํ อฏฺฐกถาสุ นตฺถิ, น ยุชฺชติ จฯ ภูตนฺติ ชาตํฯ สงฺขตนฺติ สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตํฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ การณโต นิพฺพตฺตํฯ ตีหิปิ ปเทหิ เตภูมเก ธมฺเม อนวเสสโต ปริยาทิยติฯ นิโรโธติ นิพฺพานํฯ เอตฺถ จ ปฐมาย ธาตุยา กามปริญฺญา วุตฺตา, ทุติยาย รูปปริญฺญา, ตติยาย สพฺพสงฺขตปริญฺญา สพฺพภวสมติกฺกโม วุตฺโตฯ

คาถาสุ กามนิสฺสรณํ ญตฺวาติ ‘‘อิทํ กามนิสฺสรณํ – เอวญฺจ กามโต นิสฺสรณ’’นฺติ ชานิตฺวาฯ อติกฺกมติ เอเตนาติ อติกฺกโม, อติกฺกมนูปาโย, ตํ อติกฺกมํ อารุปฺปํ ญตฺวาฯ สพฺเพ สงฺขารา สมนฺติ วูปสมนฺติ เอตฺถาติ สพฺพสงฺขารสมโถ, นิพฺพานํ, ตํ ผุสํ ผุสนฺโตฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สนฺตตรสุตฺตวณฺณนา

[73] จตุตฺเถ รูเปหีติ รูปาวจรธมฺเมหิฯ สนฺตตราติ อติสเยน สนฺตาฯ รูปาวจรธมฺมา หิ กิเลสวิกฺขมฺภนโต วิตกฺกาทิโอฬาริกงฺคปฺปหานโต สมาธิภูมิภาวโต จ สนฺตา นาม, อารุปฺปา ปน เตหิปิ องฺคสนฺตตาย เจว อารมฺมณสนฺตตาย จ อติสเยน สนฺตวุตฺติกา, เตน สนฺตตราติ วุตฺตาฯ นิโรโธติ นิพฺพานํฯ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติโตปิ หิ จตุตฺถารุปฺปโต ผลสมาปตฺติโยว สนฺตตรา กิเลสทรถปฏิปสฺสทฺธิโต นิพฺพานารมฺมณโต จ, กิมงฺคํ ปน สพฺพสงฺขารสมโถ นิพฺพานํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อารุปฺเปหิ นิโรโธ สนฺตตโร’’ติฯ

คาถาสุ รูปูปคาติ รูปภวูปคาฯ รูปภโว หิ อิธ รูปนฺติ วุตฺโต, ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติอาทีสุ วิยฯ อรูปฏฺฐายิโนติ อรูปาวจราฯ นิโรธํ อปฺปชานนฺตา, อาคนฺตาโร ปุนพฺภวนฺติ เอเตน รูปารูปาวจรธมฺเมหิ นิโรธสฺส สนฺตภาวเมว ทสฺเสติฯ อรูเปสุ อสณฺฐิตาติ อรูปราเคน อรูปภเวสุ อปฺปติฏฺฐหนฺตา, เตปิ ปริชานนฺตาติ อตฺโถฯ นิโรเธ เย วิมุจฺจนฺตีติ เอตฺถ เยติ นิปาตมตฺตํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ