4. อทฺธาสุตฺตวณฺณนา

[63] จตุตฺเถ อทฺธาติ กาลาฯ อตีโต อทฺธาติอาทีสุ ทฺเว ปริยายา – สุตฺตนฺตปริยาโย, อภิธมฺมปริยาโย จฯ ตตฺถ สุตฺตนฺตปริยาเยน ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีโต อทฺธา นาม, จุติโต ปจฺฉา อนาคโต อทฺธา นาม, สห จุติปฏิสนฺธีหิ ตทนนฺตรํ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา นามฯ อภิธมฺมปริยาเยน อุปฺปาโท, ฐิติ, ภงฺโคติ อิเม ตโย ขเณ ปตฺวา นิรุทฺธธมฺมา อตีโต อทฺธา นาม, ตโยปิ ขเณ อสมฺปตฺตา อนาคโต อทฺธา นาม, ขณตฺตยสมงฺคิโน ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา นามฯ

อปโร นโย – อยญฺหิ อตีตาทิวิภาโค อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา เวทิตพฺโพฯ เตสุ อทฺธาวิภาโค วุตฺโตฯ สนฺตติวเสน สภาคา เอกอุตุสมุฏฺฐานา, เอกาหารสมุฏฺฐานา จ ปุพฺพาปริยวเสน วตฺตมานาปิ ปจฺจุปฺปนฺนาฯ ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺฐานา อตีตา ปจฺฉา อนาคตาฯ จิตฺตชา เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺฐานา ปจฺจุปฺปนฺนา นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ กมฺมสมุฏฺฐานานํ ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท นตฺถิ, เตสํเยว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺฐานานํ อุปตฺถมฺภกวเสน ตสฺส อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ สมยวเสน เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายนฺหรตฺติทิวาทีสุ สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานา ตํตํสมเย ปจฺจุปฺปนฺนา นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ อยํ ตาว รูปธมฺเมสุ นโยฯ อรูปธมฺเมสุ ปน ขณวเสน อุปฺปาทาทิกฺขณตฺตยปริยาปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ อปิจ อติกฺกนฺตเหตุปจฺจยกิจฺจา อตีตา, นิฏฺฐิตเหตุกิจฺจา อนิฏฺฐิตปจฺจยกิจฺจา ปจฺจุปฺปนฺนา, อุภยกิจฺจํ อสมฺปตฺตา อนาคตาฯ อตฺตโน วา กิจฺจกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ เอตฺถ จ ขณาทิกถาว นิปฺปริยายา, เสสา ปริยายาฯ อยญฺหิ อตีตาทิเภโท นาม ธมฺมานํ โหติ, น กาลสฺสฯ อตีตาทิเภเท ปน ธมฺเม อุปาทาย ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ กาโล อิธ เตเนว โวหาเรน อตีโตติอาทินา วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

คาถาสุ อกฺเขยฺยสญฺญิโนติ เอตฺถ อกฺขายติ, กถียติ, ปญฺญาปียตีติ อกฺเขยฺยํ, กถาวตฺถุ, อตฺถโต รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อตีตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย, อนาคตํ วา…เป.… ปจฺจุปฺปนฺนํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺยา’’ติ (ที. นิ. 3.305)ฯ

ตถา –

‘‘ยํ, ภิกฺขเว , รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมญฺญา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปญฺญตฺติ; น ตสฺส สงฺขา อตฺถีติ, น ตสฺส สงฺขา ภวิสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.62) –

เอวํ วุตฺเตน นิรุตฺติปถสุตฺเตนปิ เอตฺถ อตฺโถ ทีเปตพฺโพฯ เอวํ กถาวตฺถุภาเวน อกฺเขยฺยสงฺขาเต ขนฺธปญฺจเก อหนฺติ จ มมนฺติ จ เทโวติ จ มนุสฺโสติ จ อิตฺถีติ จ ปุริโสติ จ อาทินา ปวตฺตสญฺญาวเสน อกฺเขยฺยสญฺญิโน, ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สตฺตปุคฺคลาทิสญฺญิโนติ อตฺโถฯ อกฺเขยฺยสฺมิํ ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคาหวเสน ปติฏฺฐิตา, ราคาทิวเสน วา อฏฺฐหากาเรหิ ปติฏฺฐิตาฯ รตฺโต หิ ราควเสน ปติฏฺฐิโต โหติ, ทุฏฺโฐ โทสวเสน, มูฬฺโห โมหวเสน, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิวเสน, ถามคโต อนุสยวเสน, วินิพทฺโธ มานวเสน, อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสน, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสน ปติฏฺฐิโต โหตีติฯ

อกฺเขยฺยํ อปริญฺญายาติ ตํ อกฺเขยฺยํ เตภูมกธมฺเม ตีหิ ปริญฺญาหิ อปริชานิตฺวา ตสฺส อปริชานนเหตุฯ โยคมายนฺติ มจฺจุโนติ มรณสฺส โยคํ เตน สํโยคํ อุปคจฺฉนฺติ, น วิสํโยคนฺติ อตฺโถฯ

อถ วา โยคนฺติ อุปายํ, เตน โยชิตํ ปสาริตํ มารเสนฏฺฐานิยํ อนตฺถชาลํ กิเลสชาลญฺจ อุปคจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา’’ติฯ (ม. นิ. 3.272; ชา. 2.22.121; เนตฺติ. 103);

เอตฺตาวตา วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุํ ‘‘อกฺเขยฺยญฺจ ปริญฺญายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จ-สทฺโท พฺยติเรเก, เตน อกฺเขยฺยปริชานเนน ลทฺธพฺพํ วกฺขมานเมว วิเสสํ โชเตติฯ

ปริญฺญายาติ วิปสฺสนาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ทุกฺขนฺติ ปริจฺฉิชฺช ชานิตฺวา, ตปฺปฏิพทฺธกิเลสปฺปหาเนน วา ตํ สมติกฺกมิตฺวา ติสฺสนฺนมฺปิ ปริญฺญานํ กิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปตฺวาฯ อกฺขาตารํ น มญฺญตีติ สพฺพโส มญฺญนานํ ปหีนตฺตา ขีณาสโว อกฺขาตารํ น มญฺญติ, การกาทิสภาวํ กิญฺจิ อตฺตานํ น ปจฺเจตีติ อตฺโถฯ ผุฏฺโฐ วิโมกฺโข มนสา, สนฺติปทมนุตฺตรนฺติ ยสฺมา สพฺพสงฺขตวิมุตฺตตฺตา ‘‘วิโมกฺโข’’ติ สพฺพกิเลสสนฺตาปวูปสมนฏฺฐานตาย ‘‘สนฺติปท’’นฺติ ลทฺธนาโม นิพฺพานธมฺโม ผุฏฺโฐ ผุสิโต ปตฺโต, ตสฺมา อกฺขาตารํ น มญฺญตีติฯ อถ วา ‘‘ปริญฺญายา’’ติ ปเทน ทุกฺขสจฺจสฺส ปริญฺญาภิสมยํ สมุทยสจฺจสฺส ปหานาภิสมยญฺจ วตฺวา อิทานิ ‘‘ผุฏฺโฐ วิโมกฺโข มนสา, สนฺติปทมนุตฺตร’’นฺติ อิมินา มคฺคนิโรธานํ ภาวนาสจฺฉิกิริยาภิสมยํ วทติฯ ตสฺสตฺโถ – สมุจฺเฉทวเสน สพฺพกิเลเสหิ วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโข, อริยมคฺโคฯ โส ปนสฺส มคฺคจิตฺเตน ผุฏฺโฐ ผุสิโต ภาวิโต, เตเนว อนุตฺตรํ สนฺติปทํ นิพฺพานํ ผุฏฺฐํ ผุสิตํ สจฺฉิกตนฺติฯ

อกฺเขยฺยสมฺปนฺโนติ อกฺเขยฺยนิมิตฺตํ วิวิธาหิ วิปตฺตีหิ อุปทฺทุเต โลเก ปหีนวิปลฺลาสตาย ตโต สุปริมุตฺโต อกฺเขยฺยปริญฺญาภินิพฺพตฺตาหิ สมฺปตฺตีหิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโตฯ สงฺขาย เสวีติ ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา จีวราทิปจฺจเย สงฺขาย ปริตุเลตฺวาว เสวนสีโล, สงฺขาตธมฺมตฺตา จ อาปาถคตํ สพฺพมฺปิ วิสยํ ฉฬงฺคุเปกฺขาวเสน สงฺขาย เสวนสีโลฯ ธมฺมฏฺโฐติ อเสกฺขธมฺเมสุ นิพฺพานธมฺเม เอว วา ฐิโตฯ เวทคูติ เวทิตพฺพสฺส จตุสจฺจสฺส ปารงฺคตตฺตา เวทคูฯ เอวํคุโณ อรหา ภวาทีสุ กตฺถจิ อายติํ ปุนพฺภวาภาวโต มนุสฺสเทวาติ สงฺขฺยํ น อุเปติ, อปญฺญตฺติกภาวเมว คจฺฉตีติ อนุปาทาปรินิพฺพาเนน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ทุจฺจริตสุตฺตวณฺณนา

[64] ปญฺจเม ทุฏฺฐุ จริตานิ, ทุฏฺฐานิ วา จริตานิ ทุจฺจริตานิฯ กาเยน ทุจฺจริตํ, กายโต วา ปวตฺตํ ทุจฺจริตํ กายทุจฺจริตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโย ฯ อิมานิ จ ทุจฺจริตานิ ปญฺญตฺติยา วา กเถตพฺพานิ กมฺมปเถหิ วาฯ ตตฺถ ปญฺญตฺติยา ตาว กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม กายทุจฺจริตํ, วจีทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม วจีทุจฺจริตํ, อุภยตฺถ ปญฺญตฺตสฺส วีติกฺกโม มโนทุจฺจริตนฺติ อยํ ปญฺญตฺติกถาฯ ปาณาติปาตาทโย ปน ติสฺโส เจตนา กายทฺวาเรปิ, วจีทฺวาเรปิ, อุปฺปนฺนา กายทุจฺจริตํ, ตถา จตสฺโส มุสาวาทาทิเจตนา วจีทุจฺจริตํ, อภิชฺฌา, พฺยาปาโท, มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มโนทุจฺจริตนฺติ อยํ กมฺมปถกถาฯ

คาถายํ กมฺมปถปฺปตฺโตเยว ปาปธมฺโม กายทุจฺจริตาทิภาเวน วุตฺโตติ ตทญฺญํ ปาปธมฺมํ สงฺคณฺหิตุํ ‘‘ยญฺจญฺญํ โทสสญฺหิต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ โทสสญฺหิตนฺติ ราคาทิกิเลสสํหิตํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สุจริตสุตฺตวณฺณนา

[65] ฉฏฺเฐ สุฏฺฐุ จริตานิ, สุนฺทรานิ วา จริตานิ สุจริตานิฯ กาเยน สุจริตํ, กายโต วา ปวตฺตํ สุจริตํ กายสุจริตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อิธาปิ ปน ปญฺญตฺติวเสน, กมฺมปถวเสน จาติ ทุวิธา กถาฯ ตตฺถ กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสฺส อวีติกฺกโม กายสุจริตํ, วจีทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสฺส อวีติกฺกโม วจีสุจริตํ, อุภยตฺถ ปญฺญตฺตสฺส อวีติกฺกโม มโนสุจริตนฺติ อยํ ปญฺญตฺติกถาฯ ปาณาติปาตาทีหิ ปน วิรมนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ติสฺโส เจตนาปิ วิรติโยปิ กายสุจริตํ, มุสาวาทาทีหิ วิรมนฺตสฺส จตสฺโส เจตนาปิ วิรติโยปิ วจีสุจริตํ, อนภิชฺฌา, อพฺยาปาโท, สมฺมาทิฏฺฐีติ ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มโนสุจริตนฺติ อยํ กมฺมปถกถาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ฉฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ