อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโมติ ปุริสานํ อุตฺตโม อคฺโค สมฺมาสมฺพุทฺโธ เทเสสิฯ อุปฺปาโทติ มํสจกฺขุสฺส ปวตฺติฯ มคฺโคติ อุปาโย, ทิพฺพจกฺขุสฺส การณํฯ ปกติจกฺขุมโต เอว หิ ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปชฺชติ, ยสฺมา กสิณาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส อุปฺปาทนํ, โส จ กสิณมณฺฑเล อุคฺคหนิมิตฺเตน วินา นตฺถีติฯ ยโตติ ยทาฯ ญาณนฺติ อาสวกฺขยญาณํฯ เตเนวาห ‘‘ปญฺญาจกฺขุ อนุตฺตร’’นฺติฯ ยสฺส จกฺขุสฺส ปฏิลาภาติ ยสฺส อริยสฺส ปญฺญาจกฺขุสฺส อุปฺปตฺติยา ภาวนาย สพฺพสฺมา วฏฺฏทุกฺขโต ปมุจฺจติ ปริมุจฺจตีติฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา

[62] ตติเย อินฺทฺริยานีติ อธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยานิฯ ยานิ หิ สหชาตธมฺเมสุ อิสฺสรา วิย หุตฺวา เตหิ อนุวตฺติตพฺพานิ, ตานิ อินฺทฺริยานิ นามฯ อปิจ อินฺโท ภควา ธมฺมิสฺสโร ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโตฯ เตน อินฺเทน สพฺพปฐมํ ทิฏฺฐตฺตา อธิคตตฺตา ปเรสญฺจ ทิฏฺฐตฺตา เทสิตตฺตา วิหิตตฺตา โคจรภาวนาเสวนาหิ ทิฏฺฐตฺตา จ อินฺทฺริยานิฯ อินฺทํ วา มคฺคาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภูตํ ปุญฺญกมฺมํ, ตสฺส ลิงฺคานีติปิ อินฺทฺริยานิฯ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ ‘‘อนมตคฺเค สํสาเร อนญฺญาตํ อนธิคตํ อมตปทํ จตุสจฺจธมฺมเมว วา ชานิสฺสามี’’ติ ปฏิปนฺนสฺส อิมินา ปุพฺพภาเคน อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํ, โสตาปตฺติมคฺคปญฺญาเยตํ อธิวจนํฯ อญฺญินฺทฺริยนฺติ อาชานนอินฺทฺริยํฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อาชานาติ ปฐมมคฺคญาเณน ทิฏฺฐมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวาว ชานาตีติ อญฺญาฯ ยเถว หิ ปฐมมคฺคปญฺญา ทุกฺขาทีสุ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ปวตฺตติ, ตเถว อยมฺปิ ปวตฺตตีติ อญฺญา จ สา ยถาวุตฺเตนฏฺเฐน อินฺทฺริยํ จาติ อญฺญินฺทฺริยํฯ อาชานนฏฺเฐเนว อญฺญสฺส วา อริยปุคฺคลสฺส อินฺทฺริยนฺติ อญฺญินฺทฺริยํ, โสตาปตฺติผลโต ปฏฺฐาย ฉสุ ฐาเนสุ ญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ อญฺญาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺฐิตญาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ เอตฺถ จ ปฐมปจฺฉิมานิ ปฐมมคฺคจตุตฺถผลวเสน เอกฏฺฐานิกานิ, อิตรํ อิตรมคฺคผลวเสน ฉฏฺฐานิกนฺติ เวทิตพฺพํฯ

คาถาสุ สิกฺขมานสฺสาติ อธิสีลสิกฺขาทโย สิกฺขมานสฺส ภาเวนฺตสฺสฯ อุชุมคฺคานุสาริโนติ อุชุมคฺโค วุจฺจติ อริยมคฺโค, อนฺตทฺวยวิวชฺชิตตฺตา ตสฺส อนุสฺสรณโต อุชุมคฺคานุสาริโน, ปฏิปาฏิยา มคฺเค อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ขยสฺมินฺติ อนวเสสกิเลสานํ เขปนโต ขยสงฺขาเต อคฺคมคฺเค ญาณํ ปฐมํ ปุเรเยว อุปฺปชฺชติฯ ตโต อญฺญา อนนฺตราติ ตโต มคฺคญาณโต อนนฺตรา อรหตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อถ วา อุชุมคฺคานุสาริโนติ ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนาทิเก วชฺเชตฺวา สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ กตฺวา ภาวนาวเสน ปวตฺตํ ปุพฺพภาคมคฺคํ อนุสฺสรนฺตสฺส อนุคจฺฉนฺตสฺส ปฏิปชฺชนฺตสฺส โคตฺรภุญาณานนฺตรํ ทิฏฺเฐกฏฺฐานํ กิเลสานํ เขปนโต ขยสฺมิํ โสตาปตฺติมคฺเค ปฐมํ ญาณํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติฯ ตโต อญฺญา อนนฺตราติ ตโต ปฐมญาณโต อนนฺตรา อนนฺตรโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคมคฺคา อญฺญา อญฺญินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติฯ

ตโต อญฺญา วิมุตฺตสฺสาติ ตโต อญฺญา อญฺญินฺทฺริยโต ปจฺฉา อรหตฺตมคฺคญาณานนฺตรา อรหตฺตผเลน ปญฺญาวิมุตฺติยา อญฺญาตาวินฺทฺริเยน วิมุตฺตสฺสฯ ญาณํ เว โหติ ตาทิโนติ อรหตฺตผลุปฺปตฺติโต อุตฺตรกาเล อิฏฺฐานิฏฺฐาทีสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณํ อุปฺปชฺชติฯ กถํ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘อกุปฺปา เม วิมุตฺตี’’ติฯ ตสฺส อกุปฺปภาวสฺส การณํ ทสฺเสติ ‘‘ภวสํโยชนกฺขยา’’ติฯ

อิทานิ ตาทิสํ ขีณาสวํ โถเมนฺโต ‘‘ส เว อินฺทฺริยสมฺปนฺโน’’ติ ตติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ อินฺทฺริยสมฺปนฺโนติ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ โลกุตฺตรินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโต, สุทฺเธหิปิ วา ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺเธหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโต ปริปุณฺโณ, ตโต เอว จกฺขาทีหิ สุฏฺฐุ วูปสนฺเตหิ นิพฺพิเสวเนหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโตฯ เตนาห ‘‘สนฺโต’’ติ, สพฺพกิเลสปริฬาหวูปสเมน อุปสนฺโตติ อตฺโถฯ สนฺติปเท รโตติ นิพฺพาเน อภิรโต อธิมุตฺโตฯ เอตฺถ จ ‘‘อินฺทฺริยสมฺปนฺโน’’ติ เอเตน ภาวิตมคฺคตา, ปริญฺญาตกฺขนฺธตา จสฺส ทสฺสิตาฯ ‘‘สนฺโต’’ติ เอเตน ปหีนกิเลสตา, ‘‘สนฺติปเท รโต’’ติ เอเตน สจฺฉิกตนิโรธตาติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อทฺธาสุตฺตวณฺณนา

[63] จตุตฺเถ อทฺธาติ กาลาฯ อตีโต อทฺธาติอาทีสุ ทฺเว ปริยายา – สุตฺตนฺตปริยาโย, อภิธมฺมปริยาโย จฯ ตตฺถ สุตฺตนฺตปริยาเยน ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีโต อทฺธา นาม, จุติโต ปจฺฉา อนาคโต อทฺธา นาม, สห จุติปฏิสนฺธีหิ ตทนนฺตรํ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา นามฯ อภิธมฺมปริยาเยน อุปฺปาโท, ฐิติ, ภงฺโคติ อิเม ตโย ขเณ ปตฺวา นิรุทฺธธมฺมา อตีโต อทฺธา นาม, ตโยปิ ขเณ อสมฺปตฺตา อนาคโต อทฺธา นาม, ขณตฺตยสมงฺคิโน ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา นามฯ

อปโร นโย – อยญฺหิ อตีตาทิวิภาโค อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา เวทิตพฺโพฯ เตสุ อทฺธาวิภาโค วุตฺโตฯ สนฺตติวเสน สภาคา เอกอุตุสมุฏฺฐานา, เอกาหารสมุฏฺฐานา จ ปุพฺพาปริยวเสน วตฺตมานาปิ ปจฺจุปฺปนฺนาฯ ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺฐานา อตีตา ปจฺฉา อนาคตาฯ จิตฺตชา เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺฐานา ปจฺจุปฺปนฺนา นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ กมฺมสมุฏฺฐานานํ ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท นตฺถิ, เตสํเยว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺฐานานํ อุปตฺถมฺภกวเสน ตสฺส อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ สมยวเสน เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายนฺหรตฺติทิวาทีสุ สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานา ตํตํสมเย ปจฺจุปฺปนฺนา นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ อยํ ตาว รูปธมฺเมสุ นโยฯ อรูปธมฺเมสุ ปน ขณวเสน อุปฺปาทาทิกฺขณตฺตยปริยาปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ อปิจ อติกฺกนฺตเหตุปจฺจยกิจฺจา อตีตา, นิฏฺฐิตเหตุกิจฺจา อนิฏฺฐิตปจฺจยกิจฺจา ปจฺจุปฺปนฺนา, อุภยกิจฺจํ อสมฺปตฺตา อนาคตาฯ อตฺตโน วา กิจฺจกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ เอตฺถ จ ขณาทิกถาว นิปฺปริยายา, เสสา ปริยายาฯ อยญฺหิ อตีตาทิเภโท นาม ธมฺมานํ โหติ, น กาลสฺสฯ อตีตาทิเภเท ปน ธมฺเม อุปาทาย ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ กาโล อิธ เตเนว โวหาเรน อตีโตติอาทินา วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ