อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโมติ ปุริสานํ อุตฺตโม อคฺโค สมฺมาสมฺพุทฺโธ เทเสสิฯ อุปฺปาโทติ มํสจกฺขุสฺส ปวตฺติฯ มคฺโคติ อุปาโย, ทิพฺพจกฺขุสฺส การณํฯ ปกติจกฺขุมโต เอว หิ ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปชฺชติ, ยสฺมา กสิณาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส อุปฺปาทนํ, โส จ กสิณมณฺฑเล อุคฺคหนิมิตฺเตน วินา นตฺถีติฯ ยโตติ ยทาฯ ญาณนฺติ อาสวกฺขยญาณํฯ เตเนวาห ‘‘ปญฺญาจกฺขุ อนุตฺตร’’นฺติฯ ยสฺส จกฺขุสฺส ปฏิลาภาติ ยสฺส อริยสฺส ปญฺญาจกฺขุสฺส อุปฺปตฺติยา ภาวนาย สพฺพสฺมา วฏฺฏทุกฺขโต ปมุจฺจติ ปริมุจฺจตีติฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา

[62] ตติเย อินฺทฺริยานีติ อธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยานิฯ ยานิ หิ สหชาตธมฺเมสุ อิสฺสรา วิย หุตฺวา เตหิ อนุวตฺติตพฺพานิ, ตานิ อินฺทฺริยานิ นามฯ อปิจ อินฺโท ภควา ธมฺมิสฺสโร ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโตฯ เตน อินฺเทน สพฺพปฐมํ ทิฏฺฐตฺตา อธิคตตฺตา ปเรสญฺจ ทิฏฺฐตฺตา เทสิตตฺตา วิหิตตฺตา โคจรภาวนาเสวนาหิ ทิฏฺฐตฺตา จ อินฺทฺริยานิฯ อินฺทํ วา มคฺคาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภูตํ ปุญฺญกมฺมํ, ตสฺส ลิงฺคานีติปิ อินฺทฺริยานิฯ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ ‘‘อนมตคฺเค สํสาเร อนญฺญาตํ อนธิคตํ อมตปทํ จตุสจฺจธมฺมเมว วา ชานิสฺสามี’’ติ ปฏิปนฺนสฺส อิมินา ปุพฺพภาเคน อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํ, โสตาปตฺติมคฺคปญฺญาเยตํ อธิวจนํฯ อญฺญินฺทฺริยนฺติ อาชานนอินฺทฺริยํฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อาชานาติ ปฐมมคฺคญาเณน ทิฏฺฐมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวาว ชานาตีติ อญฺญาฯ ยเถว หิ ปฐมมคฺคปญฺญา ทุกฺขาทีสุ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ปวตฺตติ, ตเถว อยมฺปิ ปวตฺตตีติ อญฺญา จ สา ยถาวุตฺเตนฏฺเฐน อินฺทฺริยํ จาติ อญฺญินฺทฺริยํฯ อาชานนฏฺเฐเนว อญฺญสฺส วา อริยปุคฺคลสฺส อินฺทฺริยนฺติ อญฺญินฺทฺริยํ, โสตาปตฺติผลโต ปฏฺฐาย ฉสุ ฐาเนสุ ญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ อญฺญาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺฐิตญาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺฐสมฺภวโต จ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ เอตฺถ จ ปฐมปจฺฉิมานิ ปฐมมคฺคจตุตฺถผลวเสน เอกฏฺฐานิกานิ, อิตรํ อิตรมคฺคผลวเสน ฉฏฺฐานิกนฺติ เวทิตพฺพํฯ