‘‘น โข, อาวุโส วิสาข, อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน ตโย ขนฺธา สงฺคหิตา, ตีหิ จ โข, อาวุโส วิสาข, ขนฺเธหิ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สงฺคหิโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.462) คุเณฯ อิธาปิ คุเณเยว ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา อเสกฺเขน สีลสงฺขาเตน คุเณนาติ อตฺโถฯ สมนฺนาคโตติ สมฺปยุตฺโต สมงฺคีภูโตฯ สมาทหติ เอเตน, สยํ วา สมาทหติ, สมาธานเมว วาติ สมาธิฯ ปกาเรหิ ชานาติ ยถาสภาวํ ปฏิวิชฺฌตีติ ปญฺญาฯ สีลเมว ขนฺโธ สีลกฺขนฺโธฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ อคฺคผลภูตา สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว จ สภาเวเนว อเสกฺโข สีลกฺขนฺโธ นาม, ตถา สมฺมาสมาธิ อเสกฺโข สมาธิกฺขนฺโธฯ ตทุปการกโต ปน สมฺมาวายามสมฺมาสติโย สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ตถา สมฺมาทิฏฺฐิ อเสกฺโข ปญฺญากฺขนฺโธฯ ตทุปการกโต สมฺมาสงฺกปฺโป ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหํ คจฺฉตีติ เอวเมตฺถ อฏฺฐปิ อรหตฺตผลธมฺมา ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺส เอเต สุภาวิตาติ เยน อรหตา เอเต สีลาทโย อเสกฺขธมฺมกฺขนฺธา สุภาวิตา สุฏฺฐุ วฑฺฒิตา, โส อาทิจฺโจว วิโรจตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยสฺส เจเต’’ติปิ ปฐนฺติฯ เตสญฺจ สทฺโท นิปาตมตฺตํฯ เอวเมตสฺมิํ วคฺเค ปฐมสุตฺเต วฏฺฏํ, ปริโยสานสุตฺเต วิวฏฺฏํ, อิตเรสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

1. ปุญฺญกิริยวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[60] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม ปุญฺญกิริยวตฺถูนีติ ปุชฺชภวผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ, อตฺตโน สนฺตานํ ปุนนฺตีติ วา ปุญฺญานิ, ปุญฺญานิ จ ตานิ เหตุปจฺจเยหิ กตฺตพฺพโต กิริยา จาติ ปุญฺญกิริยาฯ ตา เอว จ เตสํ เตสํ อานิสํสานํ วตฺถุภาวโต ปุญฺญกิริยวตฺถูนิฯ ทานมยนฺติ อนุปจฺฉินฺนภวมูลสฺส อนุคฺคหวเสน ปูชาวเสน วา อตฺตโน เทยฺยธมฺมสฺส ปเรสํ ปริจฺจาคเจตนา ทียติ เอตายาติ ทานํ, ทานเมว ทานมยํฯ จีวราทีสุ หิ จตูสุ ปจฺจเยสุ อนฺนาทีสุ วา ทสสุ ทานวตฺถูสุ รูปาทีสุ วา ฉสุ อารมฺมเณสุ ตํ ตํ เทนฺตสฺส เตสํ อุปฺปาทนโต ปฏฺฐาย ปุพฺพภาเค ปริจฺจาคกาเล ปจฺฉา โสมนสฺสจิตฺเตน อนุสฺสรเณ จาติ ตีสุ กาเลสุ วุตฺตนเยน ปวตฺตเจตนา ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ

สีลมยนฺติ นิจฺจสีลอุโปสถนิยมาทิวเสน ปญฺจ, อฏฺฐ, ทส วา สีลานิ สมาทิยนฺตสฺส สีลปูรณตฺถํ ปพฺพชิสฺสามีติ วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส ปพฺพชนฺตสฺส มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ‘‘ปพฺพชิโต วตมฺหิ สาธุ สุฏฺฐู’’ติ อาวชฺเชนฺตสฺส สทฺธาย ปาติโมกฺขํ ปริปูเรนฺตสฺส ปญฺญาย จีวราทิเก ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สติยา อาปาถคเตสุ รูปาทีสุ จกฺขุทฺวาราทีนิ สํวรนฺตสฺส วีริเยน อาชีวํ โสเธนฺตสฺส จ ปวตฺตา เจตนา สีลตีติ สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ

ตถา ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.48) วุตฺเตน วิปสฺสนามคฺเคน จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตสฺส โสตํ, ฆานํ, ชิวฺหํ, กายํ, มนํฯ รูเป…เป.… ธมฺเม, จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มโนวิญฺญาณํฯ จกฺขุสมฺผสฺสํ…เป.… มโนสมฺผสฺสํ, จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ…เป.… มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํฯ รูปสญฺญํ…เป.… ธมฺมสญฺญํฯ ชรามรณํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตสฺส ยา เจตนา, ยา จ ปถวีกสิณาทีสุ อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ ปวตฺตา ฌานเจตนา, ยา จ อนวชฺเชสุ กมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐาเนสุ ปริจยมนสิการาทิวเสน ปวตฺตา เจตนา, สพฺพา ภาเวติ เอตายาติ ภาวนามยํ วุตฺตนเยน ปุญฺญกิริยวตฺถุ จาติฯ

เอกเมกญฺเจตฺถ ยถารหํ ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย กาเยน กโรนฺตสฺส กายกมฺมํ โหติ, ตทตฺถํ วาจํ นิจฺฉาเรนฺตสฺส วจีกมฺมํ, กายงฺคํ วาจงฺคญฺจ อโจเปตฺวา มนสา จินฺเตนฺตสฺส มโนกมฺมํฯ อนฺนาทีนิ เทนฺตสฺส จาปิ ‘‘อนฺนทานาทีนิ เทมี’’ติ วา ทานปารมิํ อาวชฺเชตฺวา วา ทานกาเล ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ โหติฯ