เมนู

อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโตติ สุขทุกฺขโต สนฺตสภาวตาย สนฺตตรชาติกมฺปิ นํ อทุกฺขมสุขํ อนิจฺจนฺติกตาย อนิจฺจโต ปสฺสิฯ

ส เว สมฺมทฺทโสติ โส เอวํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ สมฺมเทว ทุกฺขาทิโต ทสฺสาวีฯ ยโตติ ยสฺมาฯ ตตฺถาติ เวทนายํฯ วิมุจฺจตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติวเสน วิมุจฺจติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา สุขาทีนิ ทุกฺขาทิโต อทฺทส, ตสฺมา ตตฺถ เวทนาย ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน สมุจฺเฉทวเสน วิมุจฺจติฯ ยํสทฺเท หิ วุตฺเต ตํสทฺโท อาหริตฺวา วตฺตพฺโพฯ อถ วา ยโตติ กายวาจาจิตฺเตหิ สํยโต ยตตฺโต, ยตติ ปทหตีติ วา ยโต, อายตตีติ อตฺโถฯ อภิญฺญาโวสิโตติ เวทนามุเขน จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา ฉฏฺฐาภิญฺญาย ปริโยสิโต กตกิจฺโจฯ สนฺโตติ ราคาทิกิเลสวูปสเมน สนฺโตฯ โยคาติโคติ กามโยคาทิํ จตุพฺพิธมฺปิ โยคํ อติกฺกนฺโตฯ อุภยหิตมุนนโต มุนีติฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปฐมเอสนาสุตฺตวณฺณนา

[54] ปญฺจเม เอสนาติ คเวสนา ปริเยสนา มคฺคนาฯ ตา วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘กาเมสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กาเมสนาติ กามานํ เอสนา, กามสงฺขาตา วา เอสนา กาเมสนาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ตตฺถ กตมา กาเมสนา? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท, กามราโค, กามนนฺที, กามสฺเนโห , กามปิปาสา, กามมุจฺฉา, กามชฺโฌสานํ, อยํ วุจฺจติ กาเมสนา’’ติ (วิภ. 919)ฯ

ตสฺมา กามราโค กาเมสนาติ เวทิตพฺโพฯ ภเวสนายปิ เอเสว นโยฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ตตฺถ กตมา ภเวสนา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป.… ภวชฺโฌสานํ, อยํ วุจฺจติ ภเวสนา’’ติ (วิภ. 919)ฯ

ตสฺมา ภเวสนราโค รูปารูปภวปตฺถนา ภเวสนาติ เวทิตพฺพาฯ พฺรหฺมจริยสฺส เอสนา พฺรหฺมจริเยสนาฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา? สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา, อนฺตวา โลโกติ วา, อนนฺตวา โลโกติ วา, ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ คาโห ปติฏฺฐาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห, อยํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริเยสนา’’ติ (วิภ. 919)ฯ

ตสฺมา ทิฏฺฐิคตสมฺมตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส เอสนา ทิฏฺฐิพฺรหฺมจริเยสนาติ เวทิตพฺพาติฯ เอตฺตาวตา ราคทิฏฺฐิโย เอสนาติ ทสฺสิตา โหนฺติฯ น เกวลญฺจ ราคทิฏฺฐิโยว เอสนา, ตเทกฏฺฐํ กมฺมมฺปิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ตตฺถ กตมา กาเมสนา? กามราโค ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ กาเมสนาฯ ตตฺถ กตมา ภเวสนา? ภวราโค ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ ภเวสนาฯ ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา? อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริเยสนา’’ติ (วิภ. 919) –

เอวเมตา ติสฺโส เอสนา เวทิตพฺพาฯ

คาถาสุ สมฺภวนฺติ เอตฺถ เอสนานํ อุปฺปตฺติเหตุภูตา อวิชฺชาทโย ตณฺหา จาติ สมฺภโว, สมุทโยติ อตฺโถฯ ยตฺถ เจตา นิรุชฺฌนฺตีติ พฺรหฺมจริเยสนา ปฐมมคฺเคน นิรุชฺฌติ, กาเมสนา อนาคามิมคฺเคน, ภเวสนา อรหตฺตมคฺเคน นิรุชฺฌตีติ เวทิตพฺพํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ทุติยเอสนาสุตฺตวณฺณนา

[55] ฉฏฺเฐ พฺรหฺมจริเยสนา สหาติ พฺรหฺมจริเยสนาย สทฺธิํฯ วิภตฺติโลเปน หิ อยํ นิทฺเทโส, กรณตฺเถ วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘พฺรหฺมจริเยสนาย สทฺธิํ กาเมสนา, ภเวสนาติ ติสฺโส เอสนา’’ติฯ ตาสุ พฺรหฺมจริเยสนํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อิติสจฺจปรามาโส, ทิฏฺฐิฏฺฐานา สมุสฺสยา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – อิติ เอวํ สจฺจนฺติ ปรามาโส อิติสจฺจปรามาโสฯ อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ ทิฏฺฐิยา ปวตฺติอาการํ ทสฺเสติฯ ทิฏฺฐิโย เอว สพฺพานตฺถเหตุภาวโต ทิฏฺฐิฏฺฐานาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมาหํ, ภิกฺขเว, วชฺชํ วทามี’’ติ (อ. นิ. 1.310)ฯ ตา เอว จ อุปรูปริ วฑฺฒมานา โลภาทิกิเลสสมุสฺสเยน จ สมุสฺสยา, ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ มิจฺฉาภินิวิสมานา สพฺพานตฺถเหตุภูตา กิเลสทุกฺขูปจยเหตุภูตา จ ทิฏฺฐิโย พฺรหฺมจริเยสนาติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน ปวตฺติอาการโต นิพฺพตฺติโต จ พฺรหฺมจริเยสนา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ

สพฺพราควิรตฺตสฺสาติ สพฺเพหิ กามราคภวราเคหิ วิรตฺตสฺสฯ ตโต เอว ตณฺหกฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน วิมุตฺตตฺตา ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโน อรหโตฯ เอสนา ปฏินิสฺสฏฺฐาติ กาเมสนา, ภเวสนา จ สพฺพโส นิสฺสฏฺฐา ปหีนาฯ ทิฏฺฐิฏฺฐานา สมูหตาติ พฺรหฺมจริเยสนาสงฺขาตา ทิฏฺฐิฏฺฐานา จ ปฐมมคฺเคเนว สมุคฺฆาติตาฯ เอสนานํ ขยาติ เอวเมตาสํ ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ขยา อนุปฺปาทนิโรธา ภินฺนกิเลสตฺตาฯ ภิกฺขูติ จ สพฺพโส อาสาภา วาฯ นิราโสติ จ ทิฏฺเฐกฏฺฐสฺส วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลสฺส ปหีนตฺตา อกถํกถีติ จ วุจฺจตีติฯ

ฉฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ