นิโรเธ เย วิมุจฺจนฺตีติ เย นิพฺพาเน อารมฺมณภูเต อคฺคมคฺคผลวเสน สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธีหิ อนวเสสกิเลสโต วิมุจฺจนฺติฯ เต ชนา มจฺจุหายิโนติ เต ขีณาสวชนา มรณํ สมตีตาฯ

เอวํ ธาตุตฺตยสมติกฺกเมน อมตาธิคมํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อยญฺจ ปฏิปทา มยา คตมคฺโค จ ตุมฺหากํ ทสฺสิโต’’ติ ตตฺถ เนสํ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต ทุติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ กาเยนาติ นามกาเยน มคฺคผเลหิฯ ผุสยิตฺวาติ ปตฺวาฯ นิรูปธินฺติ ขนฺธาทิสพฺพูปธิรหิตํฯ อุปธิปฺปฏินิสฺสคฺคนฺติ เตสํเยว จ อุปธีนํ ปฏินิสฺสชฺชนการณํฯ นิพฺพานสฺส หิ มคฺคญาเณน สจฺฉิกิริยาย สพฺเพ อุปธโย ปฏินิสฺสฏฺฐา โหนฺตีติ ตํ เตสํ ปฏินิสฺสชฺชนการณํฯ สจฺฉิกตฺวาติ กาเลน กาลํ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชเนน อตฺตปจฺจกฺขํ กตฺวา อนาสโว สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตเมว อโสกํ วิรชํ นิพฺพานปทํ เทเสติฯ ตสฺมา ตทธิคมาย อุสฺสุกฺกํ กาตพฺพนฺติฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปฐมเวทนาสุตฺตวณฺณนา

[52] ตติเย เวทนาติ อารมฺมณรสํ เวทิยนฺติ อนุภวนฺตีติ เวทนาฯ ตา วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘สุขา เวทนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุข-สทฺโท อตฺถุทฺธารวเสน เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ทุกฺข-สทฺโท ปน ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.387; วิภ. 190) ทุกฺขวตฺถุสฺมิํ อาคโตฯ ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.60) ทุกฺขารมฺมเณฯ ‘‘ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 117) ทุกฺขปจฺจเยฯ ‘‘ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรา อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ, ยาว ทุกฺขา นิรยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.250) ทุกฺขปจฺจยฏฺฐาเนฯ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.232; ธ. ส. 165) ทุกฺขเวทนายํฯ อิธาปิ ทุกฺขเวทนายเมวฯ

วจนตฺถโต ปน สุขยตีติ สุขาฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขาฯ น ทุกฺขา น สุขาติ อทุกฺขมสุขา, มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ ตาสุ อิฏฺฐานุภวนลกฺขณา สุขา, อนิฏฺฐานุภวนลกฺขณา ทุกฺขา, อุภยวิปรีตานุภวนลกฺขณา อทุกฺขมสุขาฯ

ตสฺมา สุขทุกฺขเวทนานํ อุปฺปตฺติ ปากฏา, น อทุกฺขมสุขายฯ ยทา หิ สุขํ อุปฺปชฺชติ, สกลสรีรํ เภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ สตโธตสปฺปิํ ขาทาเปนฺตํ วิย, สตปากเตลํ มกฺเขนฺตํ วิย, ฆฏสหสฺเสน ปริฬาหํ นิพฺพาปยมานํ วิย จ ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ วาจํ นิจฺฉารยมานเมว อุปฺปชฺชติฯ ยทา ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ ตตฺตผาลํ ปเวเสนฺตํ วิย วิลีนตมฺพโลหํ อาสิญฺจนฺตํ วิย จ ‘‘อโห ทุกฺขํ, อโห ทุกฺข’’นฺติ วิปฺปลาเปนฺตเมว อุปฺปชฺชติฯ อิติ สุขทุกฺขเวทนานํ อุปฺปตฺติ ปากฏาฯ

อทุกฺขมสุขา ปน ทุพฺพิชานา ทุทฺทีปนา อนฺธการา อวิภูตาฯ สา สุขทุกฺขานํ อปคเม สาตาสาตปฏิปกฺขวเสน มชฺฌตฺตาการภูตา นยโต คณฺหนฺตสฺเสว ปากฏา โหติฯ ยถา กิํ? ยถา ปุพฺพาปรํ สปํสุเก ปเทเส อุปจริตมคฺควเสน ปิฏฺฐิปาสาเณ มิเคน คตมคฺโค, เอวํ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมเณสุ สุขทุกฺขานุภวเนนปิ มชฺฌตฺตารมฺมณานุภวนภาเวน วิญฺญายติฯ มชฺฌตฺตารมฺมณคฺคหณํ ปิฏฺฐิปาสาณคมนํ วิย อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณคฺคหณาภาวโต ฯ ยญฺจ ตตฺรานุภวนํ, สา อทุกฺขมสุขาติฯ

เอวเมตฺถ สุขทุกฺขอทุกฺขมสุขภาเวน ติธา วุตฺตาปิ กตฺถจิ สุขทุกฺขภาเวน ทฺวิธา วุตฺตาฯ ยถาห – ‘‘ทฺเวปิ มยา, อานนฺท, เวทนา วุตฺตา, ปริยาเยน สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา’’ติ (ม. นิ. 2.89)ฯ กตฺถจิ ติสฺโสปิ วิสุํ วิสุํ สุขทุกฺขอทุกฺขมสุขภาเวน ‘‘สุขา เวทนา ฐิติสุขา วิปริณามทุกฺขา, ทุกฺขา เวทนา ฐิติทุกฺขา วิปริณามสุขา, อทุกฺขมสุขา เวทนา ญาณสุขา อญฺญาณทุกฺขา’’ติ (ม. นิ. 1.465)ฯ กตฺถจิ สพฺพาปิ ทุกฺขภาเวนฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 4.259)ฯ

ตตฺถ สิยา – ยทิ ติสฺโส เวทนา ยถา อิธ วุตฺตา, อญฺเญสุ จ เอทิเสสุ สุตฺเตสุ อภิธมฺเม จ เอวํ อวตฺวา กสฺมา เอวํ วุตฺตํ ‘‘ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี’’ติ, ‘‘ทฺเวปิ มยา, อานนฺท, เวทนา วุตฺตา’’ติ จ? สนฺธายภาสิตเมตํ, ตสฺมา สา ปริยายเทสนาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘สงฺขารานิจฺจตํ, อานนฺท, มยา สนฺธาย ภาสิตํ สงฺขารวิปริณามตํ, ‘ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมิ’’’นฺติ (สํ. นิ. 4.259)ฯ

‘‘ทฺเวปิ มยา, อานนฺท, เวทนา วุตฺตา ปริยาเยนา’’ติ จ (สํ. นิ. 4.259)ฯ

เอตฺถ หิ สุขา อทุกฺขมสุขาติ อิมาสํ ทฺวินฺนํ เวทนานํ นิปฺปริยาเยน ทุกฺขภาโว นตฺถิ, เวเนยฺยชฺฌาสเยน ปน ตตฺถ นิจฺฉนฺททสฺสนตฺถํ ปริยาเยน ทุกฺขภาโว วุตฺโตติ สา ตาทิสี ปริยายเทสนาฯ อยํ ปน เวทนตฺตยเทสนา สภาวกถาติ กตฺวา นิปฺปริยายเทสนาติ อยเมตฺถ อาจริยานํ สมานกถาฯ

วิตณฺฑวาที ปนาห ‘‘ทุกฺขตาทฺวยวจนโต ปริยายเทสนาว เวทนตฺตยเทสนา’’ติฯ โส ‘‘มา เหว’’นฺติสฺส วจนีโย, ยสฺมา ภควตา สพฺพาสํ เวทนานํ ทุกฺขภาโว อธิปฺปายวเสน วุตฺโต ‘‘สงฺขารานิจฺจตํ, อานนฺท, มยา สนฺธาย ภาสิตํ สงฺขารวิปริณามตํ ‘ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมิ’’’นฺติฯ ยทิ ปเนตฺถ เวทนตฺตยเทสนา ปริยายเทสนา สิยา, ‘‘อิทํ มยา สนฺธาย ภาสิตํ ติสฺโส เวทนา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, น ปเนตํ วุตฺตํฯ

อปิจายเมว วตฺตพฺโพ ‘‘โก, ปนาวุโส, เวทนตฺตยเทสนาย อธิปฺปาโย’’ติ? สเจ วเทยฺย ‘‘มุทุกา ทุกฺขา เวทนา สุขา, อธิมตฺตา ทุกฺขา, มชฺฌิมา อทุกฺขมสุขาติ เวเนยฺยชฺฌาสเยน วุตฺตาฯ ตาสุ หิ น สตฺตานํ สุขาทิวฑฺฒี’’ติฯ โส วตฺตพฺโพ – โก ปนาวุโส ทุกฺขเวทนาย สภาโว, เยน ‘‘สพฺพา เวทนา ทุกฺขา’’ติ วุจฺเจยฺยุํ? ยทิ ยาย อุปฺปนฺนาย สตฺตา วิโยคเมว อิจฺฉนฺติ, โส ทุกฺขเวทนาย สภาโวฯ ยาย จ ปน อุปฺปนฺนาย สตฺตา อวิโยคเมว อิจฺฉนฺติ, ยาย น อุภยํ อิจฺฉนฺติ, สา กถํ ทุกฺขเวทนา สิยา? อถ ยา อตฺตโน นิสฺสยสฺส อุปฆาตการี, สา ทุกฺขาฯ ยา อนุคฺคหการี, สา กถํ ทุกฺขา สิยาฯ อถ ปน ยทริยา ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ, โส ทุกฺขเวทนาย สภาโว, สงฺขารทุกฺขตาย เวทนํ อริยา ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ, สา จ อภิณฺหสภาวาติ กถํ ตาสํ เวทนานํ มุทุมชฺฌิมาธิมตฺตทุกฺขภาโว สิยา? ยทิ จ สงฺขารทุกฺขตาย เอว เวทนานํ ทุกฺขภาโว สิยา, ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ทุกฺขตาโย ทุกฺขทุกฺขตา, วิปริณามทุกฺขตา, สงฺขารทุกฺขตา’’ติ (ที. นิ. 3.305) อยํ ทุกฺขตานํ วิภาคเทสนา นิปฺปโยชนา สิยาฯ

ตถา จ สติ สุตฺตเมว ปฏิพาหิตํ สิยา, ปุริเมสุ จ ตีสุ รูปาวจรชฺฌาเนสุ มุทุกา ทุกฺขา เวทนาติ อาปชฺชติ สุขเวทนาวจนโตฯ จตุตฺถชฺฌาเน อรูปชฺฌาเนสุ จ มชฺฌิมา, อทุกฺขมสุขเวทนาวจนโตฯ เอวํ สนฺเต ปุริมา ติสฺโส รูปาวจรสมาปตฺติโย จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา อรูปสมาปตฺตีหิ จ สนฺตตราติ อาปชฺชติฯ กถํ วา สนฺตตรปฺปณีตตราสุ สมาปตฺตีสุ ทุกฺขเวทนาย อธิกภาโว ยุชฺชติ? ตสฺมา เวทนตฺตยเทสนาย ปริยายเทสนาภาโว น ยุตฺโตติฯ

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ทุกฺเข สุขนฺติ สญฺญาวิปลฺลาโส’’ติ (อ. นิ. 4.49; ปฏิ. ม. 1.236), ตํ กถนฺติ? วิปริณามทุกฺขตาย สงฺขารทุกฺขตาย จ ยถาภูตานวโพเธน ยา เอกนฺตโต สุขสญฺญา, ยา จ ทุกฺขนิมิตฺเต สุขนิมิตฺตสญฺญา, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวมฺปิ ‘‘สุขา, ภิกฺขเว, เวทนา ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ (อิติวุ. 53) อิทํ ปน กถนฺติ? อิทํ ปน วิปริณามทสฺสเน สนฺนิโยชนตฺถํ วุตฺตํ ตสฺส ตตฺถ วิราคุปฺปตฺติยา อุปายภาวโต สุขเวทนาย พหุทุกฺขานุคตภาวโต จฯ ตถา หิ ทุกฺขสฺส เหตุภาวโต อเนเกหิ ทุกฺขธมฺเมหิ อนุพทฺธตฺตา จ ปณฺฑิตา สุขมฺปิ ทุกฺขมิจฺเจว ปฏิปนฺนาฯ

เอวมฺปิ นตฺเถว สุขา เวทนา, สุขเหตูนํ นิยมาภาวโตฯ เย หิ สุขเวทนาย เหตุสมฺมตา ฆาสจฺฉาทนาทโย, เต เอว อธิมตฺตํ อกาเล จ ปฏิเสวิยมานา ทุกฺขเวทนาย เหตุภาวมาปชฺชนฺติฯ น จ เยเนว เหตุนา สุขํ, เตเนว ทุกฺขนฺติ ยุตฺตํ วตฺตุํฯ ตสฺมา น เต สุขเหตู, ทุกฺขนฺตราปคเม ปน อวิญฺญูนํ สุขสญฺญา ยถา จิรตรํ ฐานาทิอิริยาปถสมงฺคี หุตฺวา ตทญฺญอิริยาปถสมาโยเค มหนฺตญฺจ ภารํ วหโต ภารนิกฺเขเป เจว วูปสเม จ, ตสฺมา นตฺเถว สุขนฺติ? ตยิทํ สมฺมเทว สุขเหตุํ อปริญฺญาย ตสฺส นิยมาภาวปริกปฺปนํฯ อารมฺมณมตฺตเมว หิ เกวลํ สุขเหตุํ มนสิกตฺวา เอวํ วุตฺตํ, อชฺฌตฺติกสรีรสฺส อวตฺถาวิเสสํ สมุทิตํ ปน เอกชฺฌํ ตทุภยํ สุขาทิเหตูติ เวทิตพฺพํฯ ยาทิสญฺจ ตทุภยํ สุขเวทนาย เหตุ, ตาทิสํ น กทาจิปิ ทุกฺขเวทนาย เหตุ โหตีติ ววตฺถิตา เอว สุขาทิเหตุฯ ยถา นาม เตโชธาตุ สาลิยวฑากสสฺสาทีนํ ยาทิสมวตฺถนฺตรํ ปตฺวา สาตมธุรภาวเหตุ โหติ, น ตาทิสเมว ปตฺวา กทาจิปิ อสาตอมธุรภาวเหตุ โหติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทุกฺขาปคเมว กทาจิ สุขเวทนนฺตรํ อุปลพฺภติฯ ตตฺถ สุเขเยว สุขสญฺญา, น ทุกฺขาปคมมตฺเต ยถา อทฺธานคมนปริสฺสมกิลนฺตสฺส สมฺพาหเน อิริยาปถปริวตฺตเน จ, อญฺญถา กาลนฺตเรปิ ปริสฺสมาปคเม ตาทิสี สุขสญฺญา สิยาฯ ทุกฺขาปคมมตฺเต ปน สุขนฺติ ปริกปฺปนา เวทนาวิเสสสฺส อนุปลพฺภมานตฺตาฯ เอกนฺเตเนว เจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, ยโต ปณีตปฺปณีตานิเยว อารมฺมณานิ มหตา อายาเสน สตฺตา อภิปตฺถยนฺติ, น จ เนสํ เยน เกนจิ ยถาลทฺธมตฺเตน ปจฺจเยน ปติการํ กาตุํ สกฺกา ตณฺหุปฺปาเทนาติ ฯ เวทนาปจฺจยา หิ ตณฺหาอุปาทิ, ตถาภาเว จ สุคนฺธมธุรสุขสมฺผสฺสาทิวตฺถูนํ อิตรีตรภาเวน สุขวิเสสสญฺญา ชายมานา กตมสฺส ทุกฺขวิเสสสฺส อปคมเน ฆานชิวฺหากายทฺวาเรสุ, โสตทฺวาเร จ ทิพฺพสงฺคีตสทิสปญฺจงฺคิกตูริยสทฺทาวธารเณฯ ตสฺมา น ทุกฺขเวทนายเมว ทุกฺขนฺตราปคเม สุขสญฺญา, นาปิ เกวเล ทุกฺขาปคมมตฺเตติ อาคมโต ยุตฺติโตปิ ววตฺถิตา ติสฺโส เวทนาติ ภควโต เวทนตฺตยเทสนา นีตตฺถาเยว, น เนยฺยตฺถาติ สญฺญาเปตพฺพํฯ เอวญฺเจตํ อุเปติ, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ, กมฺมํ กตฺวา อุยฺโยเชตพฺโพ ‘‘คจฺฉ ยถาสุข’’นฺติฯ

เอวเมตา อญฺญมญฺญปฏิปกฺขสภาวววตฺถิตลกฺขณา เอว ติสฺโส เวทนา ภควตา เทสิตาฯ ตญฺจ โข วิปสฺสนากมฺมิกานํ โยคาวจรานํ เวทนามุเขน อรูปกมฺมฏฺฐานทสฺสนตฺถํฯ ทุวิธญฺหิ กมฺมฏฺฐานํ รูปกมฺมฏฺฐานํ, อรูปกมฺมฏฺฐานนฺติฯ ตตฺถ ภควา รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต สงฺเขปมนสิการวเสน วา วิตฺถารมนสิการวเสน วา จตุธาตุววตฺถานาทิวเสน วา กเถติฯ อรูปกมฺมฏฺฐานํ ปน กเถนฺโต ผสฺสวเสน วา เวทนาวเสน วา จิตฺตวเสน วา กเถติฯ เอกจฺจสฺส หิ อาปาถคเต อารมฺมเณ อาวชฺชโต ตตฺถ จิตฺตเจตสิกานํ ปฐมาภินิปาโต ผสฺโส ตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโต อุปฺปชฺชมาโน ปากโฏ โหติ, เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ อนุภวนฺตี อุปฺปชฺชมานา เวทนา ปากฏา โหติ, เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ วิชานนฺตํ อุปฺปชฺชมานํ วิญฺญาณํ ปากฏํ โหติฯ อิติ เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสเยน ยถาปากฏํ ผสฺสาทิมุเขน ติธา อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถติฯ

ตตฺถ ยสฺส ผสฺโส ปากโฏ โหติ, โสปิ ‘‘น เกวลํ ผสฺโสว อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธิํ ตเทว อารมฺมณํ อนุภวมานา เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานมานา สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานมานํ วิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี’’ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติฯ ยสฺส เวทนา ปากฏา โหติ, โสปิ ‘‘น เกวลํ เวทนาว อุปฺปชฺชติ, ตาย สทฺธิํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานมานา สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ , วิชานมานํ วิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี’’ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติฯ ยสฺส วิญฺญาณํ ปากฏํ โหติ, โสปิ ‘‘น เกวลํ วิญฺญาณเมว อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธิํ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, อนุภวมานา เวทนาปิ, สญฺชานมานา สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ อุปฺปชฺชตี’’ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติฯ

โส ‘‘อิเม ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา กิํนิสฺสิตา’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘วตฺถุนิสฺสิตา’’ติ ปชานาติฯ วตฺถุ นาม กรชกาโยฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิทญฺจ ปน เม วิญฺญาณํ เอตฺถสิตํ เอตฺถปฏิพทฺธ’’นฺติ (ที. นิ. 1.235; ม. นิ. 2.252)ฯ โส อตฺถโต ภูตา เจว อุปาทารูปานิ จ, เอวเมตฺถ วตฺถุ รูปํ, ผสฺสปญฺจมกา นามนฺติ นามรูปมตฺตเมว ปสฺสติฯ รูปญฺเจตฺถ รูปกฺขนฺโธ, นามํ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาติ ปญฺจกฺขนฺธมตฺตํ โหติฯ นามรูปวินิมุตฺตา หิ ปญฺจกฺขนฺธา, ปญฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ วา นามรูปํ นตฺถิฯ โส ‘‘อิเม ปญฺจกฺขนฺธา กิํเหตุกา’’ติ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อวิชฺชาทิเหตุกา’’ติ, ตโต ‘‘ปจฺจโย เจว ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ อิทํ, อญฺโญ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถิ, สุทฺธสงฺขารปุญฺชมตฺตเมวา’’ติ สปฺปจฺจยนามรูปวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ สมฺมสนฺโต วิจรติฯ โส ‘‘อชฺช อชฺชา’’ติ ปฏิเวธํ อากงฺขมาโน ตถารูเป สมเย อุตุสปฺปายํ, ปุคฺคลสปฺปายํ, โภชนสปฺปายํ, ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโนว วิปสฺสนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาติฯ เอวํ อิเมสํ ติณฺณํ ชนานํ ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน ภควา เวทนาวเสน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน กเถสิฯ ตตฺถ –

‘‘ลกฺขณญฺจ อธิฏฺฐานํ, อุปฺปตฺติ อนุสโย ตถา;

ฐานํ ปวตฺติกาโล จ, อินฺทฺริยญฺจ ทฺวิธาทิตา’’ติฯ –

อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ – ตตฺถ ลกฺขณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อธิฏฺฐานนฺติ ผสฺโสฯ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ หิ วจนโต ผสฺโส เวทนาย อธิฏฺฐานํฯ ตถา หิ โส เวทนาธิฏฺฐานภาวโต นิจฺจมฺมคาวีอุปมาย อุปมิโตฯ ตตฺถ สุขเวทนีโย ผสฺโส สุขาย เวทนาย อธิฏฺฐานํ, ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส ทุกฺขาย เวทนาย, อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อธิฏฺฐานํ, อาสนฺนการณนฺติ อตฺโถฯ เวทนา กสฺส ปทฏฺฐานํ? ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ วจนโต ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ อภิปตฺถนียภาวโตฯ สุขา เวทนา ตาว ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ โหตุ, อิตรา ปน กถนฺติ? วุจฺจเต สุขสมงฺคีปิ ตาว ตํสทิสํ ตโต วา อุตฺตริตรํ สุขํ อภิปตฺเถติ, กิมงฺค ปน ทุกฺขสมงฺคีภูโตฯ อทุกฺขมสุขา จ สนฺตภาเวน สุขมิจฺเจว วุจฺจตีติ ติสฺโสปิ เวทนา ตณฺหาย ปทฏฺฐานํฯ

อุปฺปตฺตีติ อุปฺปตฺติการณํฯ อิฏฺฐารมฺมณภูตา หิ สตฺตสงฺขารา สุขเวทนาย อุปฺปตฺติการณํ, เต เอว อนิฏฺฐารมฺมณภูตา ทุกฺขเวทนาย, มชฺฌตฺตารมฺมณภูตา อทุกฺขมสุขายฯ วิปากโต ตทาการคฺคหณโต เจตฺถ อิฏฺฐานิฏฺฐตา เวทิตพฺพาฯ

อนุสโยติ อิมาสุ ตีสุ เวทนาสุ สุขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสติ, ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสโย อนุเสติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สุขาย โข, อาวุโส วิสาข, เวทนาย ราคานุสโย อนุเสตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.465)ฯ

ทิฏฺฐิมานานุสยา เจตฺถ ราคปกฺขิยา กาตพฺพาฯ สุขาภินนฺทเนน หิ ทิฏฺฐิคติกา ‘‘สสฺสต’’นฺติอาทินา สกฺกาเย อภินิวิสนฺติ, มานชาติกา จ มานํ ชปฺเปนฺติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินาฯ วิจิกิจฺฉานุสโย ปน อวิชฺชาปกฺขิโก กาตพฺโพฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค (วิภ. 288-289) ‘‘เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา’’ติฯ อนุสยานญฺจ ตตฺถ ตตฺถ สนฺตาเน อปฺปหีนภาเวน ถามคมนํฯ ตสฺมา ‘‘สุขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสตี’’ติ มคฺเคน อปฺปหีนตฺตา อนุรูปการณลาเภ อุปฺปชฺชนารโห ราโค, ตตฺถ สยิโต วิย โหตีติ อตฺโถฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

ฐานนฺติ กาโย จิตฺตญฺจ เวทนาย ฐานํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ยํ ตสฺมิํ สมเย กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ (ธ. ส. 449)ฯ ยํ ตสฺมิํ สมเย เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิต’’นฺติ (ธ. ส. 471) จฯ

ปวตฺติกาโลติ ปวตฺติกฺขโณ, ปวตฺตนากลนญฺจฯ ปวตฺติกฺขเณน หิ สุขทุกฺขเวทนานํ สุขทุกฺขภาโว ววตฺถิโตฯ ยถาห –

‘‘สุขา โข, อาวุโส วิสาข, เวทนา ฐิติสุขา วิปริณามทุกฺขา, ทุกฺขา โข, อาวุโส วิสาข, เวทนา ฐิติทุกฺขา วิปริณามสุขา’’ติ (ม. นิ. 1.465)ฯ

สุขาย เวทนาย อตฺถิภาโว สุขํ, นตฺถิภาโว ทุกฺขํฯ ทุกฺขาย เวทนาย อตฺถิภาโว ทุกฺขํ, นตฺถิภาโว สุขนฺติ อตฺโถฯ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ปวตฺตนากลนํ ปวตฺติยา อากลนํ อนากลนญฺจ ชานนํ อชานนญฺจ สุขทุกฺขภาวววตฺถานํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อทุกฺขมสุขา โข, อาวุโส วิสาข, เวทนา ญาณสุขา อญฺญาณทุกฺขา’’ติฯ

อินฺทฺริยนฺติ เอตา หิ สุขาทโย ติสฺโส เวทนา สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ อธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยโต ปญฺจธา วิภตฺตาฯ กายิกญฺหิ สาตํ สุขินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ, อสาตํ ทุกฺขินฺทฺริยนฺติฯ มานสํ ปน สาตํ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ, อสาตํ โทมนสฺสินฺทฺริยนฺติฯ ทุวิธมฺปิ เนว สาตํ นาสาตํ อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติฯ กิํ ปเนตฺถ การณํ – ยถา กายิกเจตสิกา สุขทุกฺขเวทนา ‘‘สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริย’’นฺติ วิภชิตฺวา วุตฺตา, น เอวํ อทุกฺขมสุขาติ? เภทาภาวโตฯ ยเถว หิ อนุคฺคหสภาวา พาธกสภาวา จ สุขทุกฺขเวทนา อญฺญถา กายสฺส อนุคฺคหํ พาธกญฺจ กโรนฺติ, จิตฺตสฺส จ อญฺญถา, น เอวํ อทุกฺขมสุขา, ตสฺมา เภทาภาวโต วิภชิตฺวา น วุตฺตาฯ

ทฺวิธาทิตาติ สพฺพาปิ หิ เวทนา เวทยิตฏฺเฐน เอกวิธาปิ นิสฺสยเภเทน ทุวิธา – กายิกา เจตสิกาติ, สุขา, ทุกฺขา, อทุกฺขมสุขาติ ติวิธา, จตุโยนิวเสน จตุพฺพิธา, อินฺทฺริยวเสน, คติวเสน จ ปญฺจวิธา, ทฺวารวเสน จ อารมฺมณวเสน จ ฉพฺพิธา, สตฺตวิญฺญาณธาตุโยเคน สตฺตวิธา, อฏฺฐโลกธมฺมปจฺจยตาย อฏฺฐวิธา, สุขาทีนํ ปจฺเจกํ อตีตาทิวิภาเคน นววิธา, ตา เอว อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภเทน อฏฺฐารสวิธา, ตถา รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ เอเกกสฺมิํ สุขาทิวเสน ติสฺโส ติสฺโส กตฺวาฯ รูปารมฺมณสฺมิญฺหิ สุขาปิ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขาปิ, อทุกฺขมสุขาปิ, เอวํ อิตเรสุปิฯ อถ วา อฏฺฐารสมโนปวิจารวเสน อฏฺฐารสฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฏฺฐานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โทมนสฺสฏฺฐานิยํ, อุเปกฺขาฏฺฐานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย โสมนสฺสฏฺฐานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ, โทมนสฺสฏฺฐานิยํ, อุเปกฺขาฏฺฐานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรตี’’ติ (อ. นิ. 3.62)ฯ

เอวํ อฏฺฐารสวิธา โหนฺติฯ ตถา ฉ เคหสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เคหสฺสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เคหสฺสิตา อุเปกฺขา, ตถา เนกฺขมฺมสฺสิตา โสมนสฺสาทโยติ เอวํ ฉตฺติํสวิธา ฯ อตีเต ฉตฺติํส, อนาคเต ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺติํสาติ อฏฺฐุตฺตรสตมฺปิ ภวนฺติฯ เอวเมตฺถ ทฺวิธาทิตา เวทิตพฺพาติฯ

ปกิณฺณกกถา นิฏฺฐิตาฯ

คาถาสุ สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา สมาหิโตฯ เตน สมถภาวนานุโยคํ ทสฺเสติฯ สมฺปชาโนติ สาตฺถกสมฺปชญฺญาทินา จตุพฺพิเธน สมฺปชญฺเญน สมฺปชาโนฯ เตน วิปสฺสนานุโยคํ ทสฺเสติฯ สโตติ สโตการีฯ เตน สมถวิปสฺสนานเยน ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ เตน สมนฺนาคตตฺตํ ทสฺเสติฯ เวทนา จ ปชานาตีติ ‘‘อิมา เวทนา, เอตฺตกา เวทนา’’ติ สภาวโต วิภาคโต ‘‘อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’’ติ อนิจฺจาทิลกฺขณโต จ ปุพฺพภาเค ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺเคน ปริญฺญาปฏิเวเธน ปชานาติฯ เวทนานญฺจ สมฺภวนฺติ สมุทยสจฺจํฯ ยตฺถ เจตา นิรุชฺฌนฺตีติ เอตฺตาวตา เวทนา ยตฺถ นิรุชฺฌนฺติ, ตํ นิโรธสจฺจํฯ ขยคามินนฺติ เวทนานํ ขยคามินํ อริยมคฺคญฺจ ปชานาตีติ สมฺพนฺโธฯ

เวทนานํ ขยาติ เอวํ จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺเตน อริยมคฺเคน เวทนานํ อนุปฺปาทนิโรธาฯ นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ นิตฺตณฺโห, ปหีนตณฺโห, กิเลสปรินิพฺพาเนน, ขนฺธปรินิพฺพาเนน จ ปรินิพฺพุโต โหติฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ทุติยเวทนาสุตฺตวณฺณนา

[53] จตุตฺเถ ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาติ สุขเวทนา วิปริณามทุกฺขวเสน ทุกฺขาติ ญาณจกฺขุนา ปสฺสิตพฺพาฯ สลฺลโต ทฏฺฐพฺพาติ ทุนฺนีหรณฏฺเฐน อนฺโตตุทนฏฺเฐน ปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขทุกฺขภาเวน ทุกฺขเวทนา สลฺลนฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ อนิจฺจโตติ หุตฺวา อภาวโต อุทยพฺพยวนฺตโต ตาวกาลิกโต นิจฺจปฏิปกฺขโต จ อทุกฺขมสุขา เวทนา อนิจฺจาติ ปสฺสิตพฺพาฯ กามญฺเจตฺถ สพฺพาปิ เวทนา อนิจฺจโต ปสฺสิตพฺพา, อนิจฺจทสฺสนโต ปน สาติสยํ วิราคนิมิตฺตํ ทุกฺขทสฺสนนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา ‘‘สุขา, ภิกฺขเว, เวทนา ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพา, ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ อาหฯ อถ วา ยตฺถ ปุถุชฺชนา สุขาภินิเวสิโน, ตตฺถ นิพฺเพทชนนตฺถํ ตถา วุตฺตํฯ เตนสฺสา สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขภาโว ทสฺสิโตฯ ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขนฺติ วิปริณามทุกฺขตาย ‘‘สุขา, ภิกฺขเว, เวทนา ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ วตฺวา ‘‘สุขาปิ ตาว เอทิสี, ทุกฺขา นุ โข กีทิสี’’ติ จินฺเตนฺตานํ ทุกฺขทุกฺขตาย ‘‘ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ อาห, อิตรา ปน สงฺขารทุกฺขตาย เอว ทุกฺขาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อทุกฺขมสุขา เวทนา อนิจฺจโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ อโวจฯ

เอตฺถ จ ‘‘สุขา เวทนา ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ เอเตน ราคสฺส สมุคฺฆาตนูปาโย ทสฺสิโตฯ สุขเวทนาย หิ ราคานุสโย อนุเสติฯ ‘‘ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ เอเตน โทสสฺส สมุคฺฆาตนูปาโย ทสฺสิโตฯ ทุกฺขเวทนาย หิ ปฏิฆานุสโย อนุเสติฯ ‘‘อทุกฺขมสุขา เวทนา อนิจฺจโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ เอเตน โมหสฺส สมุคฺฆาตนูปาโย ทสฺสิโตฯ อทุกฺขมสุขเวทนาย หิ อวิชฺชานุสโย อนุเสติฯ