ตตฺถ ‘‘อิเม ปถวีอาทโย ธมฺมา รูปํ, อิเม ผสฺสาทโย ธมฺมา นามํ, อิมานิ เนสํ ลกฺขณาทีนิ, อิเม เนสํ อวิชฺชาทโย ปจฺจยา’’ติ เอวํ สปจฺจยนามรูปทสฺสนวเสน เจว, ‘‘สพฺเพปิเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺติ, ตสฺมา อนิจฺจา, อนิจฺจตฺตา ทุกฺขา, ทุกฺขตฺตา อนตฺตา’’ติ เอวํ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน จ ปสฺสตีติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา ตรุณวิปสฺสนาปริโยสานา วิปสฺสนาภูมิ ทสฺสิตาฯ นิพฺพิทายาติ ภูตสงฺขาตสฺส เตภูมกธมฺมชาตสฺส นิพฺพินฺทนตฺถาย, เอเตน พลววิปสฺสนํ ทสฺเสติฯ วิราคายาติ วิราคตฺถํ วิรชฺชนตฺถํ, อิมินา มคฺคํ ทสฺเสติฯ นิโรธายาติ นิรุชฺฌนตฺถํ, อิมินาปิ มคฺคเมว ทสฺเสติฯ นิโรธายาติ วา ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรเธน สทฺธิํ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ ทสฺเสติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุมนฺโต ปสฺสนฺตีติ เอวํ ปญฺญาจกฺขุมนฺโต สปุพฺพภาเคน มคฺคปญฺญาจกฺขุนา จตุสจฺจธมฺมํ ปสฺสนฺติฯ

คาถาสุ เย ภูตํ ภูตโต ทิสฺวาติ เย อริยสาวกา ภูตํ ขนฺธปญฺจกํ ภูตโต อวิปรีตสภาวโต วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ทิสฺวาฯ เอเตน ปริญฺญาภิสมยํ ทสฺเสติฯ ภูตสฺส จ อติกฺกมนฺติ ภาวนาภิสมยํฯ อริยมคฺโค หิ ภูตํ อติกฺกมติ เอเตนาติ ‘‘ภูตสฺส อติกฺกโม’’ติ วุตฺโตฯ ยถาภูเตติ อวิปรีตสจฺจสภาเว นิพฺพาเนฯ วิมุจฺจนฺติ อธิมุจฺจนฺติ, เอเตน สจฺฉิกิริยาภิสมยํ ทสฺเสติฯ ภวตณฺหาปริกฺขยาติ ภวตณฺหาย สพฺพโส เขปนา สมุจฺฉินฺทนโต, เอเตน สมุทยปฺปหานํ ทสฺเสติฯ

สเว ภูตปริญฺโญ โสติ เอตฺถ ปน สเวติ นิปาตมตฺตํฯ โส ภูตปริญฺโญ ภูตสฺส อติกฺกมนูปาเยน มคฺเคน ภวตณฺหาปริกฺขยา ปริญฺญาตกฺขนฺโธ ตโต เอว ยถาภูเต นิพฺพาเน อธิมุตฺโตฯ ภวาภเวติ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ, อุจฺเฉทาทิทสฺสเน วา วีตตณฺโห ภินฺนกิเลโสฯ ภิกฺขุ ภูตสฺส อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส วิภวา, อายติํ อนุปฺปาทา ปุนพฺภวํ นาคจฺฉติ, อปญฺญตฺติกภาวเมว คจฺฉตีติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

อิติ อิมสฺมิํ วคฺเค เอกาทสเม วฏฺฏํ กถิตํ, ตติยจตุตฺถปญฺจเมสุ ปริโยสานสุตฺเต จ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ, เสเสสุ วิวฏฺฏเมวาติ เวทิตพฺพํฯ

ทฺวาทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทกนิกาย-อฏฺฐกถาย

อิติวุตฺตกสฺส ทุกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ติกนิปาโต

1. ปฐมวคฺโค