เมนู

กิํการณา? ตปฺปจฺจยา หิสฺส เอโกว อตฺตภาโว ฌาเยยฺย, ทุสฺสีโล ปน หุตฺวา สทฺธาเทยฺยํ ภุญฺชิตฺวา อเนกานิปิ ชาติสตานิ นิรเย อุปฺปชฺเชยฺยาติฯ

เอกาทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ทิฏฺฐิคตสุตฺตวณฺณนา

[49] ทฺวาทสเม ทฺวีหิ ทิฏฺฐิคเตหีติ เอตฺถ ทิฏฺฐิโยว ทิฏฺฐิคตานิ ‘‘คูถคตํ มุตฺตคต’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 9.11) วิยฯ คหิตาการสุญฺญตาย วา ทิฏฺฐีนํ คตมตฺตานีติ ทิฏฺฐิคตานิ, เตหิ ทิฏฺฐิคเตหิฯ ปริยุฏฺฐิตาติ อภิภูตา ปลิพุทฺธา วาฯ ปลิโพธตฺโถ วาปิ หิ ปริยุฏฺฐานสทฺโท ‘‘โจรา มคฺเค ปริยุฏฺฐิํสู’’ติอาทีสุ (จูฬว. 430) วิยฯ เทวาติ อุปปตฺติเทวาฯ เต หิ ทิพฺพนฺติ อุฬารตเมหิ กามคุเณหิ ฌานาทีหิ จ กีฬนฺติ, อิทฺธานุภาเวน วา ยถิจฺฉิตมตฺถํ คจฺฉนฺติ อธิคจฺฉนฺตีติ จ เทวาติ วุจฺจนฺติฯ มนสฺส อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺสา, อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสวเสน เจตํ วุตฺตํ ยถา ‘‘สตฺถา เทวมนุสฺสาน’’นฺติฯ โอลียนฺติ เอเกติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ ภเวสุ โอลียนาภินิเวสภูเตน สสฺสตภาเวน เอกจฺเจ เทวา มนุสฺสา จ อวลียนฺติ อลฺลียนฺติ สงฺโกจํ อาปชฺชนฺติ, น ตโต นิสฺสรนฺติฯ อติธาวนฺตีติ ปรมตฺถโต ภินฺนสภาวานมฺปิ สภาวธมฺมานํ ยฺวายํ เหตุผลภาเวน สมฺพนฺโธ, ตํ อคฺคเหตฺวา นานตฺตนยสฺสปิ คหเณน ตตฺถ ตตฺเถว ธาวนฺติ, ตสฺมา ‘‘อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา จ โลโก จ, น โหติ ปรํ มรณา’’ติ อุจฺเฉเท วา ภวนิโรธปฏิปตฺติยา ปฏิกฺเขปธมฺมตํ อติธาวนฺติ อติกฺกมนฺติฯ จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺตีติ จสทฺโท พฺยติเรเกฯ ปุพฺพโยคสมฺปตฺติยา ญาณปริปาเกน ปญฺญาจกฺขุมนฺโต ปน เทวมนุสฺสา เตเนว ปญฺญาจกฺขุนา สสฺสตํ อุจฺเฉทญฺจ อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม มชฺฌิมปฏิปตฺติทสฺสเนน ปจฺจกฺขํ กโรนฺติฯ เต หิ ‘‘นามรูปมตฺตมิทํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, ตสฺมา น สสฺสตํ, นาปิ อุจฺฉิชฺชตี’’ติ อวิปรีตโต ปสฺสนฺติฯ

เอวํ โอลียนาทิเก ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน อุทฺทิสิตุํ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ภวาติ กามภโว, รูปภโว, อรูปภโวฯ

อปเรปิ ตโย ภวา สญฺญีภโว, อสญฺญีภโว, เนวสญฺญีนาสญฺญีภโวฯ อปเรปิ ตโย ภวา เอกโวการภโว, จตุโวการภโว, ปญฺจโวการภโวติฯ เอเตหิ ภเวหิ อารมนฺติ อภินนฺทนฺตีติ ภวารามาฯ ภเวสุ รตา อภิรตาติ ภวรตาฯ ภเวสุ สุฏฺฐุ มุทิตาติ ภวสมฺมุทิตาฯ ภวนิโรธายาติ เตสํ ภวานํ อจฺจนฺตนิโรธาย อนุปฺปาทนตฺถายฯ ธมฺเม เทสิยมาเนติ ตถาคตปฺปเวทิเต นิยฺยานิกธมฺเม วุจฺจมาเนฯ น ปกฺขนฺทตีติ สสฺสตาภินิวิฏฺฐตฺตา สํขิตฺตธมฺมตฺตา น ปวิสติ น โอคาหติฯ น ปสีทตีติ ปสาทํ นาปชฺชติ น ตํ สทฺทหติฯ น สนฺติฏฺฐตีติ ตสฺสํ เทสนายํ น ติฏฺฐติ นาธิมุจฺจติฯ เอวํ สสฺสตโต อภินิวิสเนน ภเวสุ โอลียนฺติฯ

อฏฺฏียมานาติ ภเว ชราโรคมรณาทีนิ วธพนฺธนจฺเฉทนาทีนิ จ ทิสฺวา สํวิชฺชเนน เตหิ สมงฺคิภาเวน ภเวน ปีฬิยมานา ทุกฺขาปิยมานาฯ หรายมานาติ ลชฺชมานา ชิคุจฺฉมานาติ ปฏิกูลโต ทหนฺตาฯ วิภวนฺติ อุจฺเฉทํฯ อภินนฺทนฺตีติ ตณฺหาทิฏฺฐาภินนฺทนาหิ อชฺโฌสาย นนฺทนฺติฯ ยโต กิร โภติอาทิ เตสํ อภินนฺทนาการทสฺสนํฯ ตตฺถ ยโตติ ยทาฯ โภติ อาลปนํฯ อยํ อตฺตาติ การกาทิภาเวน อตฺตนา ปริกปฺปิตํ สนฺธาย วทติฯ อุจฺฉิชฺชตีติ อุปจฺฉิชฺชติฯ วินสฺสตีติ น ทิสฺสติ, วินาสํ อภาวํ คจฺฉติฯ น โหติ ปรํ มรณาติ มรเณน อุทฺธํ น ภวติฯ เอตํ สนฺตนฺติ ยเทตํ อตฺตโน อุจฺเฉทาทิ, เอตํ สพฺพภววูปสมโต สพฺพสนฺตาปวูปสมโต จ สนฺตํ, สนฺตตฺตา เอว ปณีตํ, ตจฺฉาวิปรีตภาวโต ยาถาวํฯ ตตฺถ ‘‘สนฺตํ ปณีต’’นฺติ อิทํ ทฺวยํ ตณฺหาภินนฺทนาย วทนฺติ, ‘‘ยาถาว’’นฺติ ทิฏฺฐาภินนฺทนายฯ เอวนฺติ เอวํ ยถาวุตฺตอุจฺเฉทาภินิเวสเนนฯ

ภูตนฺติ ขนฺธปญฺจกํฯ ตญฺหิ ปจฺจยสมฺภูตตฺตา ปรมตฺถโต วิชฺชมานตฺตา จ ภูตนฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ภูตมิทํ, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสถา’’ติ (ม. นิ. 1.401)ฯ ภูตโต อวิปรีตสภาวโต สลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต จ ปสฺสติฯ อิทญฺหิ ขนฺธปญฺจกํ นามรูปมตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘อิเม ปถวีอาทโย ธมฺมา รูปํ, อิเม ผสฺสาทโย ธมฺมา นามํ, อิมานิ เนสํ ลกฺขณาทีนิ, อิเม เนสํ อวิชฺชาทโย ปจฺจยา’’ติ เอวํ สปจฺจยนามรูปทสฺสนวเสน เจว, ‘‘สพฺเพปิเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺติ, ตสฺมา อนิจฺจา, อนิจฺจตฺตา ทุกฺขา, ทุกฺขตฺตา อนตฺตา’’ติ เอวํ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน จ ปสฺสตีติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา ตรุณวิปสฺสนาปริโยสานา วิปสฺสนาภูมิ ทสฺสิตาฯ นิพฺพิทายาติ ภูตสงฺขาตสฺส เตภูมกธมฺมชาตสฺส นิพฺพินฺทนตฺถาย, เอเตน พลววิปสฺสนํ ทสฺเสติฯ วิราคายาติ วิราคตฺถํ วิรชฺชนตฺถํ, อิมินา มคฺคํ ทสฺเสติฯ นิโรธายาติ นิรุชฺฌนตฺถํ, อิมินาปิ มคฺคเมว ทสฺเสติฯ นิโรธายาติ วา ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรเธน สทฺธิํ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ ทสฺเสติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุมนฺโต ปสฺสนฺตีติ เอวํ ปญฺญาจกฺขุมนฺโต สปุพฺพภาเคน มคฺคปญฺญาจกฺขุนา จตุสจฺจธมฺมํ ปสฺสนฺติฯ

คาถาสุ เย ภูตํ ภูตโต ทิสฺวาติ เย อริยสาวกา ภูตํ ขนฺธปญฺจกํ ภูตโต อวิปรีตสภาวโต วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ทิสฺวาฯ เอเตน ปริญฺญาภิสมยํ ทสฺเสติฯ ภูตสฺส จ อติกฺกมนฺติ ภาวนาภิสมยํฯ อริยมคฺโค หิ ภูตํ อติกฺกมติ เอเตนาติ ‘‘ภูตสฺส อติกฺกโม’’ติ วุตฺโตฯ ยถาภูเตติ อวิปรีตสจฺจสภาเว นิพฺพาเนฯ วิมุจฺจนฺติ อธิมุจฺจนฺติ, เอเตน สจฺฉิกิริยาภิสมยํ ทสฺเสติฯ ภวตณฺหาปริกฺขยาติ ภวตณฺหาย สพฺพโส เขปนา สมุจฺฉินฺทนโต, เอเตน สมุทยปฺปหานํ ทสฺเสติฯ

สเว ภูตปริญฺโญ โสติ เอตฺถ ปน สเวติ นิปาตมตฺตํฯ โส ภูตปริญฺโญ ภูตสฺส อติกฺกมนูปาเยน มคฺเคน ภวตณฺหาปริกฺขยา ปริญฺญาตกฺขนฺโธ ตโต เอว ยถาภูเต นิพฺพาเน อธิมุตฺโตฯ ภวาภเวติ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ, อุจฺเฉทาทิทสฺสเน วา วีตตณฺโห ภินฺนกิเลโสฯ ภิกฺขุ ภูตสฺส อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส วิภวา, อายติํ อนุปฺปาทา ปุนพฺภวํ นาคจฺฉติ, อปญฺญตฺติกภาวเมว คจฺฉตีติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

อิติ อิมสฺมิํ วคฺเค เอกาทสเม วฏฺฏํ กถิตํ, ตติยจตุตฺถปญฺจเมสุ ปริโยสานสุตฺเต จ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ, เสเสสุ วิวฏฺฏเมวาติ เวทิตพฺพํฯ

ทฺวาทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทกนิกาย-อฏฺฐกถาย

อิติวุตฺตกสฺส ทุกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ติกนิปาโต

1. ปฐมวคฺโค