9. สิกฺขานิสํสสุตฺตวณฺณนา

[46] นวเม สิกฺขานิสํสาติ เอตฺถ สิกฺขิตพฺพาติ สิกฺขา, สา ติวิธา อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาติฯ ติวิธาปิ เจสา สิกฺขา อานิสํสา เอเตสํ, น ลาภสกฺการสิโลกาติ สิกฺขานิสํสาฯ วิหรถาติ สิกฺขานิสํสา หุตฺวา วิหรถ, ตีสุ สิกฺขาสุ อานิสํสทสฺสาวิโน หุตฺวา ตาหิ สิกฺขาหิ ลทฺธพฺพํ อานิสํสเมว สมฺปสฺสนฺตา วิหรถาติ อตฺโถฯ ปญฺญุตฺตราติ ตาสุ สิกฺขาสุ ยา อธิปญฺญาสิกฺขาสงฺขาตา ปญฺญา, สา อุตฺตรา ปธานา วิสิฏฺฐา เอเตสนฺติ ปญฺญุตฺตราฯ เย หิ สิกฺขานิสํสา วิหรนฺติ, เต ปญฺญุตฺตรา ภวนฺตีติฯ วิมุตฺติสาราติ อรหตฺตผลสงฺขาตา วิมุตฺติ สารํ เอเตสนฺติ วิมุตฺติสารา, ยถาวุตฺตํ วิมุตฺติํเยว สารโต คเหตฺวา ฐิตาติ อตฺโถฯ เย หิ สิกฺขานิสํสา ปญฺญุตฺตรา จ, น เต ภววิเสสํ ปตฺเถนฺติ, อปิจ โข วิภวํ อากงฺขนฺตา วิมุตฺติํเยว สารโต ปจฺเจนฺติฯ สตาธิปเตยฺยาติ เชฏฺฐกกรณฏฺเฐน สติ อธิปเตยฺยํ เอเตสนฺติ สตาธิปเตยฺยา อธิปติ เอว อธิปเตยฺยนฺติ กตฺวา, จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺตา กายานุปสฺสนาทิมุเขน สมถวิปสฺสนาภาวนานุยุตฺตาติ อตฺโถฯ

อถ วา สิกฺขานิสํสาติ ภิกฺขเว, เอวรูเป ทุลฺลภกฺขณปฏิลาเภ ติวิธสิกฺขาสิกฺขนเมว อานิสํสํ กตฺวา วิหรถ, เอวํ วิหรนฺตา จ ปญฺญุตฺตรา ปญฺญาย อุตฺตรา โลกุตฺตรปญฺญาย สมนฺนาคตา หุตฺวา วิหรถ, เอวํภูตา จ วิมุตฺติสารา นิพฺพานสารา อนญฺญสารา วิหรถฯ ตถาภาวสฺส จายํ อุปาโย, ยํ สตาธิปเตยฺยา วิหรถ, สติปฏฺฐานภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหถ, สพฺพตฺถ วา สตารกฺเขน เจตสา วิหรถาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิติ ภควา ตีสุ สิกฺขาสุ ภิกฺขู นิโยเชนฺโต ยถา ตา สิกฺขิตพฺพา, เยน จ ปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, ตํ สงฺเขเปเนว ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมานานํ ผลวิเสสทสฺสเนน ตสฺสา ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวํ ปกาเสนฺโต ‘‘สิกฺขานิสํสาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

คาถาสุ ปริปุณฺณสิกฺขนฺติ อคฺคผลปฺปตฺติยา ปริสุทฺธสิกฺขํ, อเสกฺขนฺติ อตฺโถฯ อปหานธมฺมนฺติ เอตฺถ ปหานธมฺมา วุจฺจนฺติ กุปฺปา วิมุตฺติโยฯ ปหานธมฺโมติ หิ หานธมฺโม กุปฺปธมฺโมฯ น ปหานธมฺโมติ อปหานธมฺโม, อกุปฺปธมฺโมฯ ‘‘อปฺปหานธมฺโม’’ติปิ ปาฬิ, โส เอว อตฺโถฯ ขโย เอว อนฺโตติ ขยนฺโต, ชาติยา ขยนฺโต ชาติขยนฺโต, นิพฺพานํฯ ขโย วา มรณํ, ชาติขยนฺโต นิพฺพานเมว, ตสฺส ทิฏฺฐตฺตา ชาติขยนฺตทสฺสีฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา สิกฺขาปาริปูริยา อยํ ชราปารงฺคมนปริโยสาโน อานิสํโส, ตสฺมาฯ สทาติ สพฺพกาลํฯ

ฌานรตาติ ลกฺขณูปนิชฺฌาเน, อารมฺมณูปนิชฺฌาเนติ ทุวิเธปิ ฌาเน รตา, ตโต เอว สมาหิตาฯ มารํ สเสนํ อภิภุยฺยาติ กิเลสเสนาย อนฏฺฐเสนาย จ สเสนํ อนวสิฏฺฐํ จตุพฺพิธมฺปิ มารํ อภิภวิตฺวาฯ เทวปุตฺตมารสฺสปิ หิ คุณมารเณ สหายภาวูปคมนโต กิเลสา ‘‘เสนา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตถา โรคาทโย อนฏฺฐา มจฺจุมารสฺสฯ ยถาห –

‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;

ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติฯ

‘‘ปญฺจมี ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺฐา ภีรู ปวุจฺจติ;

สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ จ อฏฺฐโมฯ

‘‘ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส;

โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ อวชานติฯ

‘‘เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;

น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุข’’นฺติฯ (สุ. นิ. 438-441; มหานิ. 28);

ยถา จาห –

‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา’’ติฯ (ม. นิ. 3.280; ชา. 2.22.121);

ภวถ ชาติมรณสฺส ปารคาติ ชาติยา มรณสฺส จ ปารคามิโน นิพฺพานคามิโน ภวถาติฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ชาคริยสุตฺตวณฺณนา

[47] ทสเม ชาคโรติ ชาครโก วิคตนิทฺโท ชาคริยํ อนุยุตฺโต, รตฺตินฺทิวํ กมฺมฏฺฐานมนสิกาเร ยุตฺตปฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ –