เตติ เต เอวํ วิมุตฺตจิตฺตาฯ ธมฺมสาราธิคมาติ วิมุตฺติสารตฺตา อิมสฺส ธมฺมวินยสฺส, ธมฺเมสุ สารภูตสฺส อรหตฺตสฺส อธิคมนโตฯ ขเยติ ราคาทิกฺขยภูเต นิพฺพาเน รตา อภิรตาฯ อถ วา นิจฺจภาวโต เสฏฺฐภาวโต จ ธมฺเมสุ สารนฺติ ธมฺมสารํ, นิพฺพานํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ (ธ. ป. 273), วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. 90; อ. นิ. 4.34) จฯ ตสฺส ธมฺมสารสฺส อธิคมเหตุ ขเย สพฺพสงฺขารปริกฺขเย อนุปาทิเสสนิพฺพาเน รตาฯ ปหํสูติ ปชหิํสุฯ เตติ นิปาตมตฺตํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

สตฺตมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปฏิสลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[45] อฏฺฐเม ปฏิสลฺลานรามาติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลานํ ปฏิสลฺลานํ, เอกวิหาโร เอกมนฺตเสวิตา, กายวิเวโกติ อตฺโถฯ ตํ ปฏิสลฺลานํ รมนฺติ โรจนฺตีติ ปฏิสลฺลานรามาฯ ‘‘ปฏิสลฺลานารามา’’ติปิ ปาโฐฯ ยถา วุตฺตํ ปฏิสลฺลานํ อารมิตพฺพโต อาราโม เอเตสนฺติ ปฏิสลฺลานารามาฯ วิหรถาติ เอวํภูตา หุตฺวา วิหรถาติ อตฺโถฯ ปฏิสลฺลาเน รตา นิรตา สมฺมุทิตาติ ปฏิสลฺลานรตาฯ เอตฺตาวตา ชาคริยานุโยโค, ตสฺส นิมิตฺตภูตา วูปกฏฺฐกายตา จ ทสฺสิตาฯ ชาคริยานุโยโค, สีลสํวโร, อินฺทฺริเยสุ, คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตญฺญุตา, สติสมฺปชญฺญนฺติ อิเมหิ ธมฺเมหิ วินา น วตฺตตีติ เตปิ อิธ อตฺถโต วุตฺตา เอวาติ เวทิตพฺพาฯ

อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺตาติ อตฺตโน จิตฺตสมเถ อนุยุตฺตาฯ อชฺฌตฺตํ อตฺตโนติ จ เอตํ เอกตฺถํ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ ภุมฺมตฺเถ เจตํ สมถนฺติ อนุสทฺทโยเคน อุปโยควจนํฯ อนิรากตชฺฌานาติ พหิ อนีหตชฺฌานา อวินาสิตชฺฌานา วาฯ นีหรณํ วินาโส วาติ อิทํ นิรากตํ นาม ‘‘ถมฺภํ นิรํกตฺวา นิวาตวุตฺตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 328) วิยฯ วิปสฺสนาย สมนฺนาคตาติ สตฺตวิธาย อนุปสฺสนาย ยุตฺตาฯ

สตฺตวิธา อนุปสฺสนา นาม อนิจฺจานุปสฺสนา, ทุกฺขานุปสฺสนา, อนตฺตานุปสฺสนา, นิพฺพิทานุปสฺสนา, วิราคานุปสฺสนา, นิโรธานุปสฺสนา, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา จ, ตา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาวฯ

พฺรูเหตาโร สุญฺญาคารานนฺติ วฑฺเฒตาโร สุญฺญาคารานํฯ เอตฺถ จ ‘‘สุญฺญาคาราน’’นฺติ ยํกิญฺจิ วิวิตฺตํ ภาวนานุโยคสฺส อนุจฺฉวิกฏฺฐานํฯ สมถวิปสฺสนาวเสน กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา รตฺตินฺทิวํ สุญฺญาคารํ ปวิสิตฺวา ภาวนานุโยควเสน นิสีทมานา ภิกฺขู ‘‘พฺรูเหตาโร สุญฺญาคาราน’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ เอกภูมิกาทิปาสาเทปิ ปน วาสํ กุรุมานา ฌายิโน สุญฺญาคารานํ พฺรูเหตาโรตฺเวว เวทิตพฺพาฯ

เอตฺถ จ ยา ‘‘ปฏิสลฺลานรามา, ภิกฺขเว, วิหรถ ปฏิสลฺลานรตา’’ติ วูปกฏฺฐกายตา วิหิตา, สา ปริสุทฺธสีลสฺส, น อสีลสฺส อวิสุทฺธสีลสฺส วา ตสฺส รูปารมฺมณาทิโต จิตฺตวินิวตฺตนสฺเสว อภาวโตติ อตฺถโต สีลวิสุทฺธิ ทสฺสิตาติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺตา อนิรากตชฺฌานา’’ติ ปททฺวเยน สมาธิภาวนา, ‘‘วิปสฺสนาย สมนฺนาคตา’’ติ อิมินา ปญฺญาภาวนา วิหิตาติ โลกิยา ติสฺโส สิกฺขา ทสฺสิตาฯ

อิทานิ ตาสุ ปติฏฺฐิตสฺส อวสฺสํภาวิผลํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสลฺลานรามาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พฺรูเหตานนฺติ วฑฺเฒตานํฯ ทฺวินฺนํ ผลานนฺติ ตติยจตุตฺถผลานํฯ ปาฏิกงฺขนฺติ อิจฺฉิตพฺพํ อวสฺสํภาวีฯ อญฺญาติ อรหตฺตํฯ ตญฺหิ เหฏฺฐิมมคฺคญาเณหิ ญาตมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา ชานนโต ปริปุณฺณชานนตฺตา อุปริ ชานนกิจฺจาภาวโต จ ‘‘อญฺญา’’ติ วุจฺจติฯ สติ วา อุปาทิเสเสติ สติ วา กิเลสูปาทิเสเส, ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺเย สติฯ ญาเณ หิ อปริปกฺเก เย เตน ปริปกฺเกน ปหาตพฺพกิเลสา, เต น ปหียนฺติฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘สติ วา อุปาทิเสเส’’ติฯ สติ จ กิเลเส ขนฺธาภิสงฺขารา ติฏฺฐนฺติ เอวฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต อนาคามิผลํ อรหตฺตนฺติ ทฺเว ธมฺมา ทสฺสิตาฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุ ทฺวีสุ สุตฺเตสุฯ

คาถาสุ เย สนฺตจิตฺตาติ เย โยคาวจรา ตทงฺควเสน วิกฺขมฺภนวเสว จ สมิตกิเลสตาย สนฺตจิตฺตาฯ เนปกฺกํ วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย สมนฺนาคตตฺตา นิปกาฯ อิมินา เตสํ กมฺมฏฺฐานปริหรณญาณํ ทสฺเสติฯ

สติมนฺโต จ ฌายิโนติ ฐานนิสชฺชาทีสุ กมฺมฏฺฐานาวิชหนเหตุภูตาย สติยา สติมนฺโต, อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขเณน ฌาเนน ฌายิโนฯ สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสนฺติ, กาเมสุ อนเปกฺขิโนติ ปุพฺเพเยว ‘‘อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.234; ปาจิ. 417) วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมสุ จ อาทีนวปจฺจเวกฺขเณน อนเปกฺขิโน อนตฺถิกา เต ปหาย อธิคตํ อุปจารสมาธิํ อปฺปนาสมาธิํ วา ปาทกํ กตฺวา นามรูปํ ตสฺส ปจฺจเย จ ปริคฺคเหตฺวา กลาปสมฺมสนาทิกฺกเมน สมฺมา อวิปรีตํ ปญฺจกฺขนฺธธมฺมํ อนิจฺจาทิโต วิปสฺสนฺติฯ

อปฺปมาทรตาติ วุตฺตปฺปการาย สมถวิปสฺสนาภาวนาย อปฺปมชฺชเน รตา อภิรตา ตตฺถ อปฺปมาเทเนว รตฺตินฺทิวํ วีตินาเมนฺตาฯ สนฺตาติ สมานาฯ ‘‘สตฺตา’’ติปิ ปาโฐ, ปุคฺคลาติ อตฺโถฯ ปมาเท ภยทสฺสิโนติ นิรยูปปตฺติอาทิกํ ปมาเท ภยํ ปสฺสนฺตาฯ อภพฺพา ปริหานายาติ เต เอวรูปา สมถวิปสฺสนาธมฺเมหิ มคฺคผเลหิ วา ปริหานาย อภพฺพาฯ สมถวิปสฺสนาโต หิ สมฺปตฺตโต น ปริหายนฺติ, อิตรานิ จ อปฺปตฺตานิ ปาปุณนฺติฯ นิพฺพานสฺเสว สนฺติเกติ นิพฺพานสฺส จ อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส จ สนฺติเก เอว, น จิรสฺเสว นํ อธิคมิสฺสนฺตีติฯ

อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สิกฺขานิสํสสุตฺตวณฺณนา

[46] นวเม สิกฺขานิสํสาติ เอตฺถ สิกฺขิตพฺพาติ สิกฺขา, สา ติวิธา อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาติฯ ติวิธาปิ เจสา สิกฺขา อานิสํสา เอเตสํ, น ลาภสกฺการสิโลกาติ สิกฺขานิสํสาฯ วิหรถาติ สิกฺขานิสํสา หุตฺวา วิหรถ, ตีสุ สิกฺขาสุ อานิสํสทสฺสาวิโน หุตฺวา ตาหิ สิกฺขาหิ ลทฺธพฺพํ อานิสํสเมว สมฺปสฺสนฺตา วิหรถาติ อตฺโถฯ ปญฺญุตฺตราติ ตาสุ สิกฺขาสุ ยา อธิปญฺญาสิกฺขาสงฺขาตา ปญฺญา, สา อุตฺตรา ปธานา วิสิฏฺฐา เอเตสนฺติ ปญฺญุตฺตราฯ เย หิ สิกฺขานิสํสา วิหรนฺติ, เต ปญฺญุตฺตรา ภวนฺตีติฯ วิมุตฺติสาราติ อรหตฺตผลสงฺขาตา วิมุตฺติ สารํ เอเตสนฺติ วิมุตฺติสารา, ยถาวุตฺตํ วิมุตฺติํเยว สารโต คเหตฺวา ฐิตาติ อตฺโถฯ เย หิ สิกฺขานิสํสา ปญฺญุตฺตรา จ, น เต ภววิเสสํ ปตฺเถนฺติ, อปิจ โข วิภวํ อากงฺขนฺตา วิมุตฺติํเยว สารโต ปจฺเจนฺติฯ สตาธิปเตยฺยาติ เชฏฺฐกกรณฏฺเฐน สติ อธิปเตยฺยํ เอเตสนฺติ สตาธิปเตยฺยา อธิปติ เอว อธิปเตยฺยนฺติ กตฺวา, จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺตา กายานุปสฺสนาทิมุเขน สมถวิปสฺสนาภาวนานุยุตฺตาติ อตฺโถฯ

อถ วา สิกฺขานิสํสาติ ภิกฺขเว, เอวรูเป ทุลฺลภกฺขณปฏิลาเภ ติวิธสิกฺขาสิกฺขนเมว อานิสํสํ กตฺวา วิหรถ, เอวํ วิหรนฺตา จ ปญฺญุตฺตรา ปญฺญาย อุตฺตรา โลกุตฺตรปญฺญาย สมนฺนาคตา หุตฺวา วิหรถ, เอวํภูตา จ วิมุตฺติสารา นิพฺพานสารา อนญฺญสารา วิหรถฯ ตถาภาวสฺส จายํ อุปาโย, ยํ สตาธิปเตยฺยา วิหรถ, สติปฏฺฐานภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหถ, สพฺพตฺถ วา สตารกฺเขน เจตสา วิหรถาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิติ ภควา ตีสุ สิกฺขาสุ ภิกฺขู นิโยเชนฺโต ยถา ตา สิกฺขิตพฺพา, เยน จ ปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, ตํ สงฺเขเปเนว ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมานานํ ผลวิเสสทสฺสเนน ตสฺสา ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวํ ปกาเสนฺโต ‘‘สิกฺขานิสํสาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

คาถาสุ ปริปุณฺณสิกฺขนฺติ อคฺคผลปฺปตฺติยา ปริสุทฺธสิกฺขํ, อเสกฺขนฺติ อตฺโถฯ อปหานธมฺมนฺติ เอตฺถ ปหานธมฺมา วุจฺจนฺติ กุปฺปา วิมุตฺติโยฯ ปหานธมฺโมติ หิ หานธมฺโม กุปฺปธมฺโมฯ น ปหานธมฺโมติ อปหานธมฺโม, อกุปฺปธมฺโมฯ ‘‘อปฺปหานธมฺโม’’ติปิ ปาฬิ, โส เอว อตฺโถฯ ขโย เอว อนฺโตติ ขยนฺโต, ชาติยา ขยนฺโต ชาติขยนฺโต, นิพฺพานํฯ ขโย วา มรณํ, ชาติขยนฺโต นิพฺพานเมว, ตสฺส ทิฏฺฐตฺตา ชาติขยนฺตทสฺสีฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา สิกฺขาปาริปูริยา อยํ ชราปารงฺคมนปริโยสาโน อานิสํโส, ตสฺมาฯ สทาติ สพฺพกาลํฯ