เมนู

6. อชาตสุตฺตวณฺณนา

[43] ฉฏฺเฐ อตฺถิ, ภิกฺขเวติ กา อุปฺปตฺติ? เอกทิวสํ กิร ภควตา อเนกปริยาเยน สํสาเร อาทีนวํ ปกาเสตฺวา ตทุปสมนาทิวเสน นิพฺพานปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมเทสนาย กตาย ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ ‘‘อยํ สํสาโร ภควตา อวิชฺชาทีหิ การเณหิ สเหตุโก วุตฺโต, นิพฺพานสฺส ปน ตทุปสมสฺส น กิญฺจิ การณํ วุตฺตํ, ตยิทํ อเหตุกํ กถํ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’’ติฯ อถ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ วิมติวิธมนตฺถญฺเจว, ‘‘อิธ สมณพฺราหฺมณานํ ‘นิพฺพานํ นิพฺพาน’นฺติ วาจาวตฺถุมตฺตเมว, นตฺถิ หิ ปรมตฺถโต นิพฺพานํ นาม อนุปลพฺภมานสภาวตฺตา’’ติ โลกายติกาทโย วิย วิปฺปฏิปนฺนานํ พหิทฺธา จ ปุถุทิฏฺฐิคติกานํ มิจฺฉาวาทภญฺชนตฺถญฺจ, อมตมหานิพฺพานสฺส ปรมตฺถโต อตฺถิภาวทีปนตฺถํ ตสฺส จ นิสฺสรณภาวาทิอานุภาววนฺตตาทีปนตฺถํ ปีติเวเคน อุทานวเสน อิทํ สุตฺตํ อภาสิฯ ตถา หิ อิทํ สุตฺตํ อุทาเนปิ (อุทา. 72-74) สงฺคีตํฯ

ตตฺถ อตฺถีติ วิชฺชติ ปรมตฺถโต อุปลพฺภติฯ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตนฺติ สพฺพานิปิ ปทานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ อถ วา เวทนาทโย วิย เหตุปจฺจยสมวายสงฺขาตาย การณสามคฺคิยา น ชาตํ น นิพฺพตฺตนฺติ อชาตํฯ การเณน วินา สยเมว น ภูตํ น ปาตุภูตํ น อุปฺปนฺนนฺติ อภูตํฯ เอวํ อชาตตฺตา อภูตตฺตา จ เยน เกนจิ การเณน น กตนฺติ อกตํฯ ชาตภูตกตสภาโว จ นามรูปาทีนํ สงฺขตธมฺมานํ โหติ, น อสงฺขตสภาวสฺส นิพฺพานสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ อสงฺขตนฺติ วุตฺตํฯ ปฏิโลมโต วา สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตํ, ตถา น สงฺขตํ, สงฺขตลกฺขณรหิตนฺติ จ อสงฺขตนฺติ เอวํ อเนเกหิ การเณหิ นิพฺพตฺติตภาเว ปฏิสิทฺเธ ‘‘สิยา นุ โข เอเกเนว การเณน กต’’นฺติ อาสงฺกายํ ‘‘น เกนจิ กต’’นฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อกต’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวํ อปฺปจฺจยมฺปิ สมานํ ‘‘สยเมว นุ โข อิทํ ภูตํ ปาตุภูต’’นฺติ อาสงฺกายํ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อภูต’’นฺติ วุตฺตํฯ อยญฺจ เอตสฺส อสงฺขตากตาภูตภาโว สพฺเพน สพฺพํ อชาติธมฺมตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อชาต’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ เอวเมเตสํ จตุนฺนมฺปิ ปทานํ สาตฺถกภาโว เวทิตพฺโพฯ

อิติ ภควา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ ปรมตฺถโต นิพฺพานสฺส อตฺถิภาวํ วตฺวา ตตฺถ เหตุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสายํ สงฺเขโป – ภิกฺขเว, ยทิ อชาตาทิสภาวา อสงฺขตา ธาตุ น อภวิสฺส น สิยา, อิธ โลเก ชาตาทิสภาวสฺส รูปาทิกฺขนฺธปญฺจกสงฺขาตสฺส สงฺขารคตสฺส นิสฺสรณํ อนวเสสวฏฺฏุปสโม น ปญฺญาเยยฺย น อุปลพฺเภยฺย น สมฺภเวยฺยฯ นิพฺพานญฺหิ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานา สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย อริยมคฺคธมฺมา อนวเสสโต กิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺติ, เตเนตฺถ สพฺพสฺสปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อปฺปวตฺติ อปคโม นิสฺสรณํ ปญฺญายติฯ

เอวํ พฺยติเรกวเสน นิพฺพานสฺส อตฺถิภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนฺวยวเสนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา จ โข’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ เอตฺถ จ ยสฺมา ‘‘อปจฺจยา ธมฺมา, อสงฺขตา ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา 7, 8)ฯ อตฺถิ, ภิกฺขเว, ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปถวี (อุทา. 71)ฯ อิทมฺปิ โข ฐานํ ทุทฺทสํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค (มหาว. 7; ม. นิ. 1.281)ฯ อสงฺขตญฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ อสงฺขตคามินิญฺจ ปฏิปท’’นฺติอาทีหิ (สํ. นิ. 4.366) อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาต’’นฺติ อิมินาปิ สุตฺเตน นิพฺพานธาตุยา ปรมตฺถโต สพฺภาโว สพฺพโลกํ อนุกมฺปมาเนน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิโต, ตสฺมา น ปฏิกฺขิปิตพฺพํฯ ตตฺถ อปฺปจฺจกฺขการีนมฺปิ วิญฺญูนํ กงฺขา วา วิมติ วา นตฺถิ เอวฯ เย ปน อพุทฺธิปุคฺคลา, เตสํ วิมติวิโนทนตฺถํ อยเมตฺถ อธิปฺปายนิทฺธารณมุเขน ยุตฺติวิจารณา – ยถา ปริญฺเญยฺยตาย สอุตฺตรานํ กามานํ รูปานญฺจ ปฏิปกฺขภูตํ ตพฺพิธุรสภาวํ นิสฺสรณํ ปญฺญายติ, เอวํ ตํสภาวานํ สพฺเพสํ สงฺขตธมฺมานํ ปฏิปกฺขภูเตน ตพฺพิธุรสภาเวน นิสฺสรเณน ภวิตพฺพํฯ ยญฺเจตํ นิสฺสรณํ, สา อสงฺขตา ธาตุฯ กิญฺจ ภิยฺโย, สงฺขตธมฺมารมฺมณํ วิปสฺสนาญาณํ อปิ อนุโลมญาณํ กิเลเส สมุจฺเฉทวเสน ปชหิตุํ น สกฺโกติ, ตถา สมฺมุติสจฺจารมฺมณํ ปฐมชฺฌานาทีสุ ญาณํ วิกฺขมฺภนวเสเนว กิเลเส ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสนฯ

อิติ สงฺขตธมฺมารมฺมณสฺส สมฺมุติสจฺจารมฺมณสฺส จ ญาณสฺส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฺปหาเน อสมตฺถภาวโต เตสํ สมุจฺเฉทปฺปหานกรสฺส อริยมคฺคญาณสฺส ตทุภยวิปรีตสภาเวน อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ , สา อสงฺขตา ธาตุฯ ตถา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ อิทํ นิพฺพานสฺส ปรมตฺถโต อตฺถิภาวโชตกวจนํ อวิปรีตตฺถํ ภควตา ภาสิตตฺตาฯ ยญฺหิ ภควตา ภาสิตํ, ตํ อวิปรีตตฺถํ ปรมตฺถนฺติ ยถา ตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ธ. ป. 277-279; จูฬนิ. เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 56)ฯ ตถา นิพฺพานสทฺโท กตฺถจิ วิสเย ยถาภูตปรมตฺถวิสโย อุปจารวุตฺติสพฺภาวโต เสยฺยถาปิ สีหสทฺโทฯ อถ วา อตฺเถว ปรมตฺถโต อสงฺขตาธาตุ อิตรตพฺพิปรีตวินิมุตฺตสภาวตฺตา เสยฺยถาปิ ปถวีธาตุ เวทนาติฯ เอวมาทีหิ นเยหิ ยุตฺติโตปิ อสงฺขตาย ธาตุยา ปรมตฺถโต อตฺถิภาโว เวทิตพฺโพฯ

คาถาสุ ชาตนฺติ ชายนฏฺเฐน ชาตํ, ชาติลกฺขณปฺปตฺตนฺติ อตฺโถฯ ภูตนฺติ ภวนฏฺเฐน ภูตํ, อหุตฺวา สมฺภูตนฺติ อตฺโถฯ สมุปฺปนฺนนฺติ สหิตภาเวน อุปฺปนฺนํ, สหิเตหิ ธมฺเมหิ จ อุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถฯ กตนฺติ การณภูเตหิ ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺติตํฯ สงฺขตนฺติ เตหิเยว สเมจฺจ สมฺภุยฺย กตนฺติ สงฺขตํ, สพฺพเมตํ ปจฺจยนิพฺพตฺตสฺส อธิวจนํฯ นิจฺจสาราทิวิรหิตโต อทฺธุวํฯ ชราย มรเณน จ เอกนฺเตเนว สงฺฆฏิตํ สํสฏฺฐนฺติ ชรามรณสงฺฆาตํฯ ‘‘ชรามรณสงฺฆฏฺฏ’’นฺติปิ ปฐนฺติ, ชราย มรเณน จ อุปทฺทุตํ ปีฬิตนฺติ อตฺโถฯ อกฺขิโรคาทีนํ อเนเกสํ โรคานํ นีฬํ กุลาวกนฺติ โรคนีฬํฯ สรสโต อุปกฺกมโต จ ปภงฺคุปรมสีลตาย ปภงฺคุรํ

จตุพฺพิโธ อาหาโร จ ตณฺหาสงฺขาตา เนตฺติ จ ปภโว สมุฏฺฐานํ เอตสฺสาติ อาหารเนตฺติปฺปภวํฯ สพฺโพปิ วา ปจฺจโย อาหาโรฯ อิธ ปน ตณฺหาย เนตฺติคฺคหเณน คหิตตฺตา ตณฺหาวชฺชา เวทิตพฺพาฯ ตสฺมา อาหาโร จ เนตฺติ จ ปภโว เอตสฺสาติ อาหารเนตฺติปฺปภวํฯ อาหาโร เอว วา นยนฏฺเฐน ปวตฺตนฏฺเฐน เนตฺตีติ เอวมฺปิ อาหารเนตฺติปฺปภวํฯ นาลํ ตทภินนฺทิตุนฺติ ตํ อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํ เอวํ ปจฺจยาธีนวุตฺติกํ, ตโต เอว อนิจฺจํ, ทุกฺขญฺจ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อภินนฺทิตุํ อสฺสาเทตุํ น ยุตฺตํฯ

ตสฺส นิสฺสรณนฺติ ‘‘ชาตํ ภูต’’นฺติอาทินา วุตฺตสฺส ตสฺส สกฺกายสฺส นิสฺสรณํ นิกฺกโม อนุปสนฺตสภาวสฺส ราคาทิกิเลสสฺส สพฺพสงฺขารสฺส จ อภาเวน ตทุปสมภาเวน ปสตฺถภาเวน จ สนฺตํ, ตกฺกญาณสฺส อโคจรภาวโต อตกฺกาวจรํ, นิจฺจฏฺเฐน ธุวํ, ตโต เอว อชาตํ อสมุปฺปนฺนํ, โสกเหตูนํ อภาวโต อโสกํ, วิคตราคาทิรชตฺตา วิรชํ, สํสารทุกฺขฏฺฏิเตหิ ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา ปทํ, ชาติอาทิทุกฺขธมฺมานํ นิโรธเหตุตาย นิโรโธ ทุกฺขธมฺมานํ, สพฺพสงฺขารานํ อุปสมเหตุตาย สงฺขารูปสโม, ตโต เอว อจฺจนฺตสุขตาย สุโขติ สพฺพปเทหิ อมตมหานิพฺพานเมว โถเมติฯ เอวํ ภควา ปฐมคาถาย พฺยติเรกวเสน, ทุติยคาถาย อนฺวยวเสน จ นิพฺพานํ วิภาเวสิฯ

ฉฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. นิพฺพานธาตุสุตฺตวณฺณนา

[44] สตฺตเม ทฺเวมาติ ทฺเว อิมาฯ วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, นิกฺขนฺตํ วานโต, นตฺถิ วา เอตฺถ วานํ, อิมสฺมิํ วา อธิคเต วานสฺส อภาโวติ นิพฺพานํ, ตเทว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน สภาวธารณฏฺเฐน จ ธาตูติ นิพฺพานธาตุฯ ยทิปิ ตสฺสา ปรมตฺถโต เภโท นตฺถิ , ปริยาเยน ปน ปญฺญายตีติ ตํ ปริยายเภทํ สนฺธาย ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, นิพฺพานธาตุโย’’ติ วตฺวา ยถาธิปฺเปตปฺปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘สอุปาทิเสสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตณฺหาทีหิ ผลภาเวน อุปาทียตีติ อุปาทิ, ขนฺธปญฺจกํฯ อุปาทิเยว เสโสติ อุปาทิเสโส, สห อุปาทิเสเสนาติ สอุปาทิเสสา, ตทภาวโต อนุปาทิเสสา

อรหนฺติ อารกกิเลโส, ทูรกิเลโสติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –