ตสฺสตฺโถ – เตสํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปริญฺญาทีนํ โสฬสนฺนํ กิจฺจานํ นิฏฺฐิตตฺตา จตุสจฺจสมฺโพเธน สมฺพุทฺธานํ, สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา สติมตํ, วุตฺตนเยน สมุคฺฆาติตสมฺโมหตฺตา ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา หาสปญฺญานํ, ปุพฺพภาเค วา สีลาทิปาริปูริโต ปฏฺฐาย ยาว นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย หาสเวทตุฏฺฐิปาโมชฺชพหุลตาย หาสปญฺญานํ, สพฺพโส ปริกฺขีณภวสํโยชนตฺตา อนฺติมสรีรธารีนํ ขีณาสวานํ เทวา มนุสฺสา จ ปิหยนฺติ ปิยา โหนฺติ, ตพฺภาวํ อธิคนฺตุํ อิจฺฉนฺติ ‘‘อโห ปญฺญานุภาโว, อโห วต มยมฺปิ เอทิสา เอวํ นิตฺติณฺณสพฺพทุกฺขา ภเวยฺยามา’’ติฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สุกฺกธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[42] ปญฺจเม สุกฺกาติ น วณฺณสุกฺกตาย สุกฺกา, สุกฺกภาวาย ปน ปรมโวทานาย สํวตฺตนฺตีติ นิปฺผตฺติสุกฺกตาย สุกฺกาฯ สรเสนปิ สพฺเพ กุสลา ธมฺมา สุกฺกา เอว กณฺหภาวปฏิปกฺขโต ฯ เตสญฺหิ อุปฺปตฺติยา จิตฺตํ ปภสฺสรํ โหติ ปริสุทฺธํฯ ธมฺมาติ กุสลา ธมฺมาฯ โลกนฺติ สตฺตโลกํฯ ปาเลนฺตีติ อาธารสนฺธารเณน มริยาทํ ฐเปนฺตา รกฺขนฺติฯ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจาติ เอตฺถ หิริยติ หิริยิตพฺเพน, หิริยนฺติ เอเตนาติ วา หิรีฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ยํ หิริยติ หิริยิตพฺเพน, หิริยติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา, อยํ วุจฺจติ หิรี’’ติ (ธ. ส. 30)ฯ โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน, โอตฺตปฺปนฺติ เอเตนาติ วา โอตฺตปฺปํฯ วุตฺตมฺปิเจตํ ‘‘ยํ โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน, โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา, อิทํ วุจฺจติ โอตฺตปฺป’’นฺติ (ธ. ส. 31)ฯ

ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี, พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํฯ อตฺตาธิปเตยฺยา หิรี, โลกาธิปเตยฺยํ โอตฺตปฺปํฯ ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํฯ สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํฯ

ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานํ หิริํ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติ – ชาติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวาฯ

กถํ? ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ น ชาติสมฺปนฺนานํ กมฺมํ, หีนชจฺจานํ เกวฏฺฏาทีนํ กมฺมํ, มาทิสสฺส ชาติสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ ตาว ชาติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปกมฺมํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ ทหเรหิ กตฺตพฺพกมฺมํ, มาทิสสฺส วเย ฐิตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปกมฺมํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ ทุพฺพลชาติกานํ กมฺมํ, มาทิสสฺส สูรภาวสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปกมฺมํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ อนฺธพาลานํ กมฺมํ, น ปณฺฑิตานํ, มาทิสสฺส ปณฺฑิตสฺส พหุสฺสุตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปกมฺมํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานํ หิริํ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติฯ สมุฏฺฐาเปตฺวา จ ปน อตฺตโน จิตฺเต หิริํ ปเวเสตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ เอวํ หิรี อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา นาม โหติฯ

กถํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ นาม? ‘‘สเจ ตฺวํ ปาปกมฺมํ กริสฺสสิ, จตูสุ ปริสาสุ ครหปฺปตฺโต ภวิสฺสสิฯ

‘‘ครหิสฺสนฺติ ตํ วิญฺญู, อสุจิํ นาคริโก ยถา;

วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติฯ –

ปจฺจเวกฺขนฺโต หิ พหิทฺธาสมุฏฺฐิเตน โอตฺตปฺเปน ปาปกมฺมํ น กโรติฯ เอวํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ นาม โหติฯ

กถํ หิรี อตฺตาธิปเตยฺยา นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต อตฺตานํ อธิปติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ‘‘มาทิสสฺส สทฺธาปพฺพชิตสฺส พหุสฺสุตสฺส ธุตวาทิสฺส น ยุตฺตํ ปาปกมฺมํ กาตุ’’นฺติ ปาปกมฺมํ น กโรติฯ เอวํ หิรี อตฺตาธิปเตยฺยา นาม โหติฯ เตนาห ภควา –

‘‘โส อตฺตานํเยว อธิปติํ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. 3.40)ฯ

กถํ โอตฺตปฺปํ โลกาธิปเตยฺยํ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต โลกํ อธิปติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ ยถาห –

‘‘มหา โข ปนายํ โลกสนฺนิวาโสฯ

มหนฺตสฺมิํ โข ปน โลกสนฺนิวาเส สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน , เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, เตปิ มํ เอวํ ชานิสฺสนฺติ ‘ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติฯ สนฺติ เทวตา อิทฺธิมนฺตินิโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, ตาปิ มํ เอวํ ชานิสฺสนฺติ ‘ปสฺสถ โภ อิมํ, กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติฯ โส โลกํเยว อธิปติํ กตฺวา อกุสลํ ปชหตี’’ติ (อ. นิ. 3.40)ฯ

เอวํ โลกาธิปเตยฺยํ โอตฺตปฺปํฯ

ลชฺชาสภาวสณฺฐิตาติ เอตฺถ ลชฺชาติ ลชฺชนากาโร, เตน สภาเวน สณฺฐิตา หิรีฯ ภยนฺติ อปายภยํ, เตน สภาเวน สณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํฯ ตทุภยํ ปาปปริวชฺชเน ปากฏํ โหติฯ ตตฺถ ยถา ทฺวีสุ อโยคุเฬสุ เอโก สีตโล ภเวยฺย คูถมกฺขิโต, เอโก อุณฺโห อาทิตฺโตฯ เตสุ ยถา สีตลํ คูถมกฺขิตตฺตา ชิคุจฺฉนฺโต วิญฺญุชาติโก น คณฺหาติ, อิตรํ ทาหภเยน, เอวํ ปณฺฑิโต ลชฺชาย ชิคุจฺฉนฺโต ปาปํ น กโรติ, โอตฺตปฺเปน อปายภีโต ปาปํ น กโรติฯ เอวํ ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํฯ

กถํ สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ? เอกจฺโจ หิ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ จตูหิ การเณหิ ตตฺถ คารเวน สปฺปติสฺสวลกฺขณํ หิริํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ, เอกจฺโจ อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ, ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยนฺติ จตูหิ การเณหิ วชฺชโต ภายนฺโต วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติฯ เอตฺถ จ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานาทิตา หิโรตฺตปฺปานํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวน วุตฺตา, น ปน เนสํ กทาจิ อญฺญมญฺญวิปฺปโยโคฯ น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติฯ

อิเม เจ, ภิกฺขเว, ทฺเว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ น ปาเลยฺยุนฺติ ภิกฺขเว, อิเม ทฺเว อนวชฺชธมฺมา ยทิ โลกํ น รกฺเขยฺยุํ, โลกปาลกา ยทิ น ภเวยฺยุํฯ นยิธ ปญฺญาเยถ มาตาติ อิธ อิมสฺมิํ โลเก ชนิกา มาตา ‘‘อยํ เม มาตา’’ติ ครุจิตฺตีการวเสน น ปญฺญาเยถ, ‘‘อยํ มาตา’’ติ น ลพฺเภยฺยฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ มาตุจฺฉาติ มาตุภคินีฯ มาตุลานีติ มาตุลภริยาฯ ครูนนฺติ มหาปิตุจูฬปิตุเชฏฺฐภาตุอาทีนํ ครุฏฺฐานิยานํฯ สมฺเภทนฺติ สงฺกรํ, มริยาทเภทํ วาฯ ยถา อเชฬกาติอาทีหิ อุปมํ ทสฺเสติฯ เอเต หิ สตฺตา ‘‘อยํ เม มาตา’’ติ วา ‘‘มาตุจฺฉา’’ติ วา ครุจิตฺตีการวเสน น ชานนฺติ, ยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนา, ตตฺถปิ วิปฺปฏิปชฺชนฺติฯ ตสฺมา อุปมํ อาหรนฺโต อเชฬกาทโย อาหริฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยถา อเชฬกาทโย ติรจฺฉานา หิโรตฺตปฺปรหิตา มาตาทิสญฺญํ อกตฺวา ภินฺนมริยาทา สพฺพตฺถ สมฺเภเทน วตฺตนฺติ, เอวมยํ มนุสฺสโลโก ยทิ โลกปาลกธมฺมา น ภเวยฺยุํ, สพฺพตฺถ สมฺเภเทน วตฺเตยฺยฯ ยสฺมา ปนิเม โลกปาลกธมฺมา โลกํ ปาเลนฺติ, ตสฺมา นตฺถิ สมฺเภโทติฯ

คาถาสุ เยสํ เจ หิริโอตฺตปฺปนฺติ เจติ นิปาตมตฺตํฯ เยสํ สตฺตานํ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ สพฺพทาว สพฺพกาลเมว น วิชฺชติ น อุปลพฺภติฯ โวกฺกนฺตา สุกฺกมูลา เตติ เต สตฺตา กุสลมูลปจฺเฉทาวหสฺสาปิ กมฺมสฺส กรณโต กุสลกมฺมานํ ปติฏฺฐานภูตานํ หิโรตฺตปฺปานเมว วา อภาวโต กุสลโต โวกฺกมิตฺวา, อปสกฺกิตฺวา, ฐิตตฺตา โวกฺกนฺตา สุกฺกมูลา, ปุนปฺปุนํ ชายนมียนสภาวตฺตา ชาติมรณคามิโน สํสารํ นาติวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ

เยสญฺจ หิริโอตฺตปฺปนฺติ เยสํ ปน ปริสุทฺธมตีนํ สตฺตานํ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจาติ อิเม ธมฺมา สทา สพฺพกาลํ รตฺตินฺทิวํ นวมชฺฌิมตฺเถรกาเลสุ สมฺมา อุปคมฺม ฐิตา ปาปา ชิคุจฺฉนฺตา ภายนฺตา ตทงฺคาทิวเสน ปาปํ ปชหนฺตาฯ วิรูฬฺหพฺรหฺมจริยาติ สาสนพฺรหฺมจริเย มคฺคพฺรหฺมจริเย จ วิรูฬฺหํ อาปนฺนา, อคฺคมคฺคาธิคเมน สพฺพโส สนฺตกิเลสตาย สนฺตคุณตาย วา สนฺโต, ปุนพฺภวสฺส เขปิตตฺตา ขีณปุนพฺภวา โหนฺตีติฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อชาตสุตฺตวณฺณนา

[43] ฉฏฺเฐ อตฺถิ, ภิกฺขเวติ กา อุปฺปตฺติ? เอกทิวสํ กิร ภควตา อเนกปริยาเยน สํสาเร อาทีนวํ ปกาเสตฺวา ตทุปสมนาทิวเสน นิพฺพานปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมเทสนาย กตาย ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ ‘‘อยํ สํสาโร ภควตา อวิชฺชาทีหิ การเณหิ สเหตุโก วุตฺโต, นิพฺพานสฺส ปน ตทุปสมสฺส น กิญฺจิ การณํ วุตฺตํ, ตยิทํ อเหตุกํ กถํ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’’ติฯ อถ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ วิมติวิธมนตฺถญฺเจว, ‘‘อิธ สมณพฺราหฺมณานํ ‘นิพฺพานํ นิพฺพาน’นฺติ วาจาวตฺถุมตฺตเมว, นตฺถิ หิ ปรมตฺถโต นิพฺพานํ นาม อนุปลพฺภมานสภาวตฺตา’’ติ โลกายติกาทโย วิย วิปฺปฏิปนฺนานํ พหิทฺธา จ ปุถุทิฏฺฐิคติกานํ มิจฺฉาวาทภญฺชนตฺถญฺจ, อมตมหานิพฺพานสฺส ปรมตฺถโต อตฺถิภาวทีปนตฺถํ ตสฺส จ นิสฺสรณภาวาทิอานุภาววนฺตตาทีปนตฺถํ ปีติเวเคน อุทานวเสน อิทํ สุตฺตํ อภาสิฯ ตถา หิ อิทํ สุตฺตํ อุทาเนปิ (อุทา. 72-74) สงฺคีตํฯ

ตตฺถ อตฺถีติ วิชฺชติ ปรมตฺถโต อุปลพฺภติฯ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตนฺติ สพฺพานิปิ ปทานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ อถ วา เวทนาทโย วิย เหตุปจฺจยสมวายสงฺขาตาย การณสามคฺคิยา น ชาตํ น นิพฺพตฺตนฺติ อชาตํฯ การเณน วินา สยเมว น ภูตํ น ปาตุภูตํ น อุปฺปนฺนนฺติ อภูตํฯ เอวํ อชาตตฺตา อภูตตฺตา จ เยน เกนจิ การเณน น กตนฺติ อกตํฯ ชาตภูตกตสภาโว จ นามรูปาทีนํ สงฺขตธมฺมานํ โหติ, น อสงฺขตสภาวสฺส นิพฺพานสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ อสงฺขตนฺติ วุตฺตํฯ ปฏิโลมโต วา สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตํ, ตถา น สงฺขตํ, สงฺขตลกฺขณรหิตนฺติ จ อสงฺขตนฺติ เอวํ อเนเกหิ การเณหิ นิพฺพตฺติตภาเว ปฏิสิทฺเธ ‘‘สิยา นุ โข เอเกเนว การเณน กต’’นฺติ อาสงฺกายํ ‘‘น เกนจิ กต’’นฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อกต’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวํ อปฺปจฺจยมฺปิ สมานํ ‘‘สยเมว นุ โข อิทํ ภูตํ ปาตุภูต’’นฺติ อาสงฺกายํ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อภูต’’นฺติ วุตฺตํฯ อยญฺจ เอตสฺส อสงฺขตากตาภูตภาโว สพฺเพน สพฺพํ อชาติธมฺมตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อชาต’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ เอวเมเตสํ จตุนฺนมฺปิ ปทานํ สาตฺถกภาโว เวทิตพฺโพฯ