กิํ วุตฺตํ โหติ? ยํ อนิจฺจทุกฺขาทิภาเวน กุจฺฉิตํ อริเยหิ ชิคุจฺฉนียํ วฏฺฏทุกฺขํ ปาเปตีติ ปาปํฯ กิํ ปน ตํ? เตภูมกธมฺมชาตํ ฯ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน ปาปกโต ทิสฺวา ตตฺถ อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, โรคโต, คณฺฑโต, สลฺลโต, อฆโต, อาพาธโตติอาทินา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตา นิพฺพินฺทถฯ อยํ ทุติยาติ ยาถาวโต อหิตานตฺถวิภาวนํ ปฐมํ อุปาทาย ตโต วิเวจนํ อยํ ทุติยา ธมฺมเทสนาฯ

คาถาสุ พุทฺธสฺสาติ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺสฯ สพฺพภูตานุกมฺปิโนติ สพฺเพปิ สตฺเต มหากรุณาย อนุกมฺปนสภาวสฺสฯ ปริยายวจนนฺติ ปริยาเยน กถนํ เทสนํฯ ปสฺสาติ ปริสํ อาลปติ, ปริสเชฏฺฐกํ วา สนฺธาย วุตฺตํฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘อตฺตานเมว สนฺธาย ภควา ‘ปสฺสา’ติ อโวจา’’ติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปาปเก วิรชฺชถ ราคํ ปชหถาติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. วิชฺชาสุตฺตวณฺณนา

[40] ตติเย ปุพฺพงฺคมาติ สหชาตวเสน, อุปนิสฺสยวเสน จาติ ทฺวีหิ อากาเรหิ ปุพฺพงฺคมา ปุรสฺสรา ปธานการณํฯ น หิ อวิชฺชาย วินา อกุสลุปฺปตฺติ อตฺถิฯ สมาปตฺติยาติ สมาปชฺชนาย สภาวปฏิลาภาย, ปวตฺติยาติ อตฺโถฯ ตตฺถ อกุสลปฺปวตฺติยา อาทีนวปฺปฏิจฺฉาทเนน อโยนิโสมนสิการสฺส ปจฺจยภาเวน อปฺปหีนภาเวน จ อกุสลธมฺมานํ อุปนิสฺสยภาโว ทิสฺสติฯ

เอวํ พฺยาธิมรณาทิทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต สพฺพาปิ คติโย อิธ ทุคฺคติโยฯ อถ วา ราคาทิกิเลเสหิ ทูสิตา คติโย กายวจีจิตฺตานํ ปวตฺติโยติ ทุคฺคติโย, กายวจีมโนทุจฺจริตานิฯ อสฺมิํ โลเกติ อิธ โลเก มนุสฺสคติยํ วาฯ ปรมฺหิ จาติ ตโต อญฺญาสุ คตีสุฯ อวิชฺชามูลิกา สพฺพาติ ตา สพฺพาปิ ทุจฺจริตสฺส วิปตฺติโย วุตฺตนเยน อวิชฺชาปุพฺพงฺคมตฺตา อวิชฺชามูลิกา เอวฯ อิจฺฉาโลภสมุสฺสยาติ อสมฺปตฺตวิสยปริเยสนลกฺขณาย อิจฺฉาย, สมฺปตฺตวิสยลุพฺภนลกฺขเณน โลเภน จ สมุสฺสิตา อุปจิตาติ อิจฺฉาโลภสมุสฺสยาฯ

ยโตติ ยสฺมา อวิชฺชาเหตุ อวิชฺชาย นิวุโต หุตฺวาฯ ปาปิจฺโฉติ อวิชฺชาย ปฏิจฺฉาทิตตฺตา ปาปิจฺฉตาย อาทีนเว อปสฺสนฺโต อสนฺตคุณสมฺภาวนวเสน โกหญฺญาทีนิ กโรนฺโต ปาปิจฺโฉ, โลเภเนว อตฺริจฺฉตาปิ คหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อนาทโรติ โลกาธิปติโน โอตฺตปฺปสฺส อภาเวน สพฺรหฺมจารีสุ อาทรรหิโตฯ ตโตติ ตสฺมา อวิชฺชาปาปิจฺฉตาอหิริกาโนตฺตปฺปเหตุ ฯ ปสวตีติ กายทุจฺจริตาทิเภทํ ปาปํ อุปจินติฯ อปายํ เตน คจฺฉตีติ เตน ตถา ปสุเตน ปาเปน นิรยาทิเภทํ อปายํ คจฺฉติ อุปปชฺชติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา เอเต เอวํ สพฺพทุจฺจริตมูลภูตา สพฺพทุคฺคติปริกฺกิเลสเหตุภูตา จ อวิชฺชาทโย, ตสฺมา อิจฺฉญฺจ, โลภญฺจ, อวิชฺชญฺจ, จสทฺเทน อหิริกาโนตฺตปฺปญฺจ วิราชยํ สมุจฺเฉทวเสน ปชหํฯ กถํ วิราเชตีติ อาห? วิชฺชํ อุปฺปาทยนฺติ, วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา จ, มคฺคปฏิปาฏิยา จ, อุสฺสกฺกิตฺวา อรหตฺตมคฺควิชฺชํ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทยนฺโตฯ สพฺพา ทุคฺคติโยติ สพฺพาปิ ทุจฺจริตสงฺขาตา ทุคฺคติโย, วฏฺฏทุกฺขสฺส วา อธิฏฺฐานภาวโต ทุกฺขา, สพฺพา ปญฺจปิ คติโย ชเห ปชเหยฺย สมติกฺกเมยฺยฯ กิเลสวฏฺฏปฺปหาเนเนว หิ กมฺมวฏฺฏํ วิปากวฏฺฏญฺจ ปหีนํ โหตีติฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปญฺญาปริหีนสุตฺตวณฺณนา

[41] จตุตฺเถ สุปริหีนาติ สุฏฺฐุ ปริหีนาฯ เย อริยาย ปญฺญาย ปริหีนาติ เย สตฺตา ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยปฏิวิชฺฌเนน จตุสจฺจปฏิวิชฺฌเนน จ กิเลเสหิ อารกา ฐิตตฺตา อริยาย ปริสุทฺธาย วิปสฺสนาปญฺญาย จ มคฺคปญฺญาย จ ปริหีนา, เต โลกิยโลกุตฺตราหิ สมฺปตฺตีหิ อติวิย ปริหีนา มหาชานิกาฯ เก ปน เตติ? เย กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตาฯ เต หิ มิจฺฉตฺตนิยตภาวโต เอกนฺเตน ปริหีนา อปริปุณฺณา มหาชานิกาฯ เตนาห ‘‘ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา’’ติฯ วิปากาวรณสมงฺคิโนปิ ปริหีนาฯ อถ วา สุกฺกปกฺเข อปริหีนา นาม ติวิธาวรณวิรหิตา สมฺมาทิฏฺฐิกา กมฺมสฺสกตญาเณน จ สมนฺนาคตาฯ เสสํ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

คาถาสุ ปญฺญายาติ นิสฺสกฺกวจนํ, วิปสฺสนาญาณโต มคฺคญาณโต จ ปริหาเนนาติฯ สามิวจนํ วา เอตํ, ยถาวุตฺตญาณสฺส ปริหาเนนาติ, อุปฺปาเทตพฺพสฺส อนุปฺปาทนเมว เจตฺถ ปริหานํฯ นิวิฏฺฐํ นามรูปสฺมินฺติ นามรูเป อุปาทานกฺขนฺธปญฺจเก ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ, ตโต เอว อิทํ สจฺจนฺติ มญฺญตีติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ มญฺญติฯ ‘‘สเทวเก โลเก’’ติ วิภตฺติ ปริณาเมตพฺพาฯ

เอวํ ปฐมคาถาย สํกิเลสปกฺขํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺสา อนุปฺปตฺติยา นามรูปสฺมิํ มญฺญนาภินิเวเสหิ กิเลสวฏฺฏํ วตฺตติ, ตสฺสา อุปฺปตฺติยา วฏฺฏสฺส อุปจฺเฉโทติ ปญฺญาย อานุภาวํ ปกาเสนฺโต ‘‘ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิ’’นฺติ คาถมาหฯ

ตตฺถ โลกสฺมินฺติ สงฺขารโลกสฺมิํฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิย สตฺเตสุ, สงฺขาเรสุ ปญฺญาสทิโส ธมฺโม นตฺถิฯ ปญฺญุตฺตรา หิ กุสลา ธมฺมา, ปญฺญาย จ สิทฺธาย สพฺเพ อนวชฺชธมฺมา สิทฺธา เอว โหนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.141; สํ. นิ. 5.1)ฯ ยา ปเนตฺถ ปญฺญา อธิปฺเปตา, สา เสฏฺฐาติ โถมิตาฯ ยถา จ สา ปวตฺตติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยายํ นิพฺเพธคามินี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ยา อยํ ปญฺญา อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธาทิํ นิพฺพิชฺฌนฺตี ปทาเลนฺตี คจฺฉติ ปวตฺตตีติ นิพฺเพธคามินี, ยาย จ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สตฺตนิกาเยสุ ขนฺธานํ ปฐมาภินิพฺพตฺติสงฺขาตาย ชาติยา ตํนิมิตฺตสฺส จ กมฺมภวสฺส ปริกฺขยํ ปริโยสานํ นิพฺพานํ อรหตฺตญฺจ สมฺมา อวิปรีตํ ชานาติ สจฺฉิกโรติ, อยํ สหวิปสฺสนา มคฺคปญฺญา เสฏฺฐา โลกสฺมินฺติฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตปญฺญานุภาวสมฺปนฺเน ขีณาสเว อภิตฺถวนฺโต ‘‘เตสํ เทวา มนุสฺสา จา’’ติ โอสานคาถมาหฯ