2. เทสนาสุตฺตวณฺณนา

[39] ทุติเย ปริยาเยนาติ เอตฺถ ปริยาย-สทฺโท ‘‘มธุปิณฺฑิกปริยาโยตฺเวว นํ ธาเรหี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.205) เทสนายํ อาคโตฯ ‘‘อตฺถิ ขฺเวส , พฺราหฺมณ, ปริยาโย, เยน มํ ปริยาเยน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – อกิริยวาโท สมโณ โคตโม’’ติอาทีสุ (ปารา. 5; อ. นิ. 8.11) การเณฯ ‘‘กสฺส นุ โข, อานนฺท, อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 3.398) วาเรฯ อิธ ปน วาเรปิ การเณปิ วฏฺฏติ, ตสฺมา, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส ทฺเว ธมฺมเทสนา ยถารหํ การเณน ภวนฺติ, วาเรน วาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ภควา หิ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ กทาจิ ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม, ธมฺมา อกุสลาฯ อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชาฯ อิเม เสวิตพฺพา, อิเม น เสวิตพฺพา’’ติอาทินา กุสลากุสลธมฺเม วิภชนฺโต กุสลธมฺเมหิ อกุสลธมฺเม อสงฺกรโต ปญฺญาเปนฺโต ‘‘ปาปํ ปาปกโต ปสฺสถา’’ติ ธมฺมํ เทเสติฯ กทาจิ ‘‘ปาณาติปาโต, ภิกฺขเว, อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิโก เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโก, โย สพฺพลหุโก ปาณาติปาโต, โส อปฺปายุกสํวตฺตนิโก’’ติอาทินา (อ. นิ. 8.40) อาทีนวํ ปกาเสนฺโต ปาปโต นิพฺพิทาทีหิ นิโยเชนฺโต ‘‘นิพฺพินฺทถ วิรชฺชถา’’ติ ธมฺมํ เทเสติฯ

ภวนฺตีติ โหนฺติ ปวตฺตนฺติฯ ปาปํ ปาปกโต ปสฺสถาติ สพฺพํ ปาปธมฺมํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อายติญฺจ อหิตทุกฺขาวหโต ลามกโต ปสฺสถฯ ตตฺถ นิพฺพินฺทถาติ ตสฺมิํ ปาปธมฺเม ‘‘อจฺจนฺตหีนภาวโต ลามกฏฺเฐน ปาปํ, อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อกุสลํ, ปกติปภสฺสรสฺส ปสนฺนสฺส จ จิตฺตสฺส ปภสฺสราทิภาววินาสนโต สํกิเลสิกํ, ปุนปฺปุนํ ภวทุกฺขนิพฺพตฺตนโต โปโนพฺภวิกํ, สเหว ทรเถหิ ปริฬาเหหิ วตฺตนโต สทรถํ, ทุกฺขสฺเสว วิปจฺจนโต ทุกฺขวิปากํ, อปริมาณมฺปิ กาลํ อนาคเต ชาติชรามรณนิพฺพตฺตนโต อายติํ ชาติชรามรณิยํ, สพฺพหิตสุขวิทฺธํสนสมตฺถ’’นฺติอาทินา นเยน นานาวิเธ อาทีนเว, ตสฺส จ ปหาเน อานิสํเส สมฺมปญฺญาย ปสฺสนฺตา นิพฺพินฺทถ นิพฺเพทํ อาปชฺชถฯ นิพฺพินฺทนฺตา จ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคาธิคเมน ปาปโต วิรชฺชถ เจว วิมุจฺจถ จฯ มคฺเคน วา สมุจฺเฉทวิราควเสน วิรชฺชถ, ตโต ผเลน ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติวเสน วิมุจฺจถฯ อถ วา ปาปนฺติ ลามกโต ปาปํฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? ยํ อนิจฺจทุกฺขาทิภาเวน กุจฺฉิตํ อริเยหิ ชิคุจฺฉนียํ วฏฺฏทุกฺขํ ปาเปตีติ ปาปํฯ กิํ ปน ตํ? เตภูมกธมฺมชาตํ ฯ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน ปาปกโต ทิสฺวา ตตฺถ อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, โรคโต, คณฺฑโต, สลฺลโต, อฆโต, อาพาธโตติอาทินา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตา นิพฺพินฺทถฯ อยํ ทุติยาติ ยาถาวโต อหิตานตฺถวิภาวนํ ปฐมํ อุปาทาย ตโต วิเวจนํ อยํ ทุติยา ธมฺมเทสนาฯ

คาถาสุ พุทฺธสฺสาติ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺสฯ สพฺพภูตานุกมฺปิโนติ สพฺเพปิ สตฺเต มหากรุณาย อนุกมฺปนสภาวสฺสฯ ปริยายวจนนฺติ ปริยาเยน กถนํ เทสนํฯ ปสฺสาติ ปริสํ อาลปติ, ปริสเชฏฺฐกํ วา สนฺธาย วุตฺตํฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘อตฺตานเมว สนฺธาย ภควา ‘ปสฺสา’ติ อโวจา’’ติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปาปเก วิรชฺชถ ราคํ ปชหถาติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. วิชฺชาสุตฺตวณฺณนา

[40] ตติเย ปุพฺพงฺคมาติ สหชาตวเสน, อุปนิสฺสยวเสน จาติ ทฺวีหิ อากาเรหิ ปุพฺพงฺคมา ปุรสฺสรา ปธานการณํฯ น หิ อวิชฺชาย วินา อกุสลุปฺปตฺติ อตฺถิฯ สมาปตฺติยาติ สมาปชฺชนาย สภาวปฏิลาภาย, ปวตฺติยาติ อตฺโถฯ ตตฺถ อกุสลปฺปวตฺติยา อาทีนวปฺปฏิจฺฉาทเนน อโยนิโสมนสิการสฺส ปจฺจยภาเวน อปฺปหีนภาเวน จ อกุสลธมฺมานํ อุปนิสฺสยภาโว ทิสฺสติฯ

เอวํ พฺยาธิมรณาทิทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต สพฺพาปิ คติโย อิธ ทุคฺคติโยฯ อถ วา ราคาทิกิเลเสหิ ทูสิตา คติโย กายวจีจิตฺตานํ ปวตฺติโยติ ทุคฺคติโย, กายวจีมโนทุจฺจริตานิฯ อสฺมิํ โลเกติ อิธ โลเก มนุสฺสคติยํ วาฯ ปรมฺหิ จาติ ตโต อญฺญาสุ คตีสุฯ อวิชฺชามูลิกา สพฺพาติ ตา สพฺพาปิ ทุจฺจริตสฺส วิปตฺติโย วุตฺตนเยน อวิชฺชาปุพฺพงฺคมตฺตา อวิชฺชามูลิกา เอวฯ อิจฺฉาโลภสมุสฺสยาติ อสมฺปตฺตวิสยปริเยสนลกฺขณาย อิจฺฉาย, สมฺปตฺตวิสยลุพฺภนลกฺขเณน โลเภน จ สมุสฺสิตา อุปจิตาติ อิจฺฉาโลภสมุสฺสยาฯ