1. วิตกฺกสุตฺตวณฺณนา

[38] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม ตถาคตํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ ตถาคต-สทฺโท ตาว สตฺตโวหารสมฺมาสมฺพุทฺธาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.65) สตฺตโวหาเรฯ

‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ,

พุทฺธํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติฯ (ขุ. ปา. 6.16) –

อาทีสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธฯ

‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ,

ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติฯ (ขุ. ปา. 6.17) –

อาทีสุ ธมฺเมฯ

‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ,

สงฺฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติฯ (ขุ. ปา. 6.18) –

อาทีสุ สงฺเฆฯ อิธ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธฯ ตสฺมา ตถาคตนฺติ เอตฺถ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ กตเมหิ อฏฺฐหิ? ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติฯ

กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา เยน อภินีหาเรน ทานปารมิํ ปูเรตฺวา สีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺติสจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมิํ ปูเรตฺวา อิมา ทส ปารมิโย, ทส อุปปารมิโย, ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคํ, อตฺตปริจฺจาคํ, ธนปริจฺจาคํ, ทารปริจฺจาคํ, รชฺชปริจฺจาคนฺติ อิมานิ ปญฺจ มหาปริจฺจาคานิ ปริจฺจชิตฺวา ยถา วิปสฺสิอาทโย สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา , ตถา อมฺหากํ ภควาปิ อาคโตติ ตถาคโตฯ ยถาห –

‘‘ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย,

สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา;

ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต,

ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมา’’ติฯ –

เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตาว วิปสฺสิอาทโย สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยํ ปติฏฺฐาย อุตฺตราภิมุขา สตฺตปทวีติหาเรน คตา, ตถา อมฺหากํ ภควาปิ คโตติ ตถาคโตฯ ยถาหุ –

‘‘มุหุตฺตชาโตว ควํปตี ยถา,

สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ;

โส วิกฺกมี สตฺต ปทานิ โคตโม,

เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรูฯ

‘‘คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม,

ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต;

อฏฺฐงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ,

สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต’’ติฯ –

เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? สพฺเพสํ รูปารูปธมฺมานํ สลกฺขณํ, สามญฺญลกฺขณํ, ตถํ, อวิตถํ, ญาณคติยา อาคโต, อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต, อนุพุทฺโธติ ตถาคโตฯ ยถาห –

‘‘สพฺเพสํ ปน ธมฺมานํ, สกสามญฺญลกฺขณํ;

ตถเมวาคโต ยสฺมา, ตสฺมา นาโถ ตถาคโต’’ติฯ –

เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ

ยถาห ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ , ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมต’’นฺติ (สํ. นิ. 5.1090) วิตฺถาโรฯ ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตฯ อภิสมฺพุทฺธตฺโถ หิ เอตฺถ คต-สทฺโทฯ เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ยํ สเทวเก โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย ปชาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ ภควา สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติฯ เอวํ ชานตา ปสฺสตา จาเนน ตํ อิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานปทวเสน วา ‘‘กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ, ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตก’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 616) นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺเวปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิฯ เอส นโย โสตทฺวาราทีสุ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ…เป.… ตมหํ อพฺภญฺญาสิํ, ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคโต น อุปฏฺฐาสี’’ติ (อ. นิ. 4.24)ฯ

เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโตฯ เอตฺถ ตถทสฺสิอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสฺส สมฺภโว เวทิตพฺโพฯ

กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺติํ ภควา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาณกาเล ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตเคยฺยาทิ, สพฺพํ ตํ ปริสุทฺธํ ปริปุณฺณํ ราคมทาทินิมฺมทนํ เอกสทิสํ ตถํ อวิตถํฯ เตนาห –

‘‘ยญฺจ, จุนฺท, รตฺติํ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ, โน อญฺญถาฯ ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (ที. นิ. 3.188; อ. นิ. 4.23)ฯ

คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโทฯ เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโตฯ อปิจ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถฯ ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ, เอวมฺเปตฺถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสปิ วาจาฯ ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติฯ เอวํภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตฯ ยถา จ กาโย, วาจาปิ ตถา คตาติ ตถาคโตฯ เตนาห ‘‘ยถาวาที, ภิกฺขเว, ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี ตถาวาทีฯ อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาทีฯ ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติฯ เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโตฯ

กถํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต? ยสฺมา ภควา อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจิํ ปริยนฺตํ กริตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺญายปิ วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติญาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อถ โข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา สพฺพสตฺตุตฺตโม, ตสฺมา ตถาคโตฯ เตนาห –

‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… มนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุ ทโส วสวตฺตี, ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (ที. นิ. 3.188; อ. นิ. 4.23)ฯ

ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ – อคโท วิย อคโท, เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จฯ เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก วิย ทิพฺพาคเทน สปฺเป, สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติฯ อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิปรีโต ยถาวุตฺโต อคโท เอตสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตฯ

อปิจ ตถาย คโตติ ตถาคโต, ตถํ คโตติ ตถาคโตฯ ตตฺถ สกลโลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย คโต อวคโตติ ตถาคโต, โลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต อธิคโตติ ตถาคโตฯ โลกนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘โลโก, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธฯ โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโตฯ โลกสมุทโย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโนฯ โลกนิโรโธ, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโตฯ โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตาฯ ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส…เป.… สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํฯ ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23)ฯ

อปเรหิปิ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโตฯ ตถาย อาคโตติ ตถาคโต, ตถาย คโตติ ตถาคโต, ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถาวิโธติ ตถาคโต, ตถาปวตฺติโกติ ตถาคโต, ตเถหิ อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คตภาเวน ตถาคโตติฯ

กถํ ตถาย อาคโตติ ตถาคโต? ยา สา ภควตา สุเมธภูเตน ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล –

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฏฺฐธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติฯ (พุ. วํ. 2.59) –

เอวํ วุตฺตํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อภินีหารํ สมฺปาเทนฺเตน ‘‘อหํ สเทวกํ โลกํ ติณฺโณ ตาเรสฺสามิ, มุตฺโต โมเจสฺสามิ, ทนฺโต ทเมสฺสามิ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสสฺสามิ, ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปสฺสามิ , สุทฺโธ โสเธสฺสามิ , พุทฺโธ โพเธสฺสามี’’ติ มหาปฏิญฺญา ปวตฺติตาฯ วุตฺตํ เหตํ –

‘‘กิํ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํฯ

‘‘อิมินา เม อธิกาเรน, กเตน ปุริสุตฺตเม;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, ตาเรมิ ชนตํ พหุํฯ

‘‘สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา, วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว;

ธมฺมนาวํ สมารุยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํฯ

‘‘กิํ เม อญฺญาตเวเสน, ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก’’ติฯ (พุ. วํ. 55-58);

ตํ ปเนตํ มหาปฏิญฺญํ สกลสฺสปิ พุทฺธกรธมฺมสมุทายสฺส ปวิจยปจฺจเวกฺขณสมาทานานํ การณภูตํ อวิสํวาเทนฺโต โลกนาโถ ยสฺมา มหากปฺปานํ สตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ นิรวเสสโต ทานปารมิอาทโย สมติํสปารมิโย ปูเรตฺวา, องฺคปริจฺจาคาทโย ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา, สจฺจาธิฏฺฐานาทีนิ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ ปริพฺรูเหตฺวา, ปุญฺญญาณสมฺภาเร สมฺภริตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย อุกฺกํสาเปตฺวา, พุทฺธิจริยํ ปรมโกฏิํ ปาเปตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิ; ตสฺมา ตสฺเสว สา มหาปฏิญฺญา ตถา อวิตถา อนญฺญถา, น ตสฺส วาลคฺคมตฺตมฺปิ วิตถํ อตฺถิฯ ตถา หิ ทีปงฺกโร ทสพโล โกณฺฑญฺโญ, มงฺคโล…เป.… กสฺสโป ภควาติ อิเม จตุวีสติ สมฺมาสมฺพุทฺธา ปฏิปาฏิยา อุปฺปนฺนา ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ นํ พฺยากริํสุฯ เอวํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ เย เต กตาภินีหาเรหิ โพธิสตฺเตหิ ลทฺธพฺพา อานิสํสา, เต ลภิตฺวาว อาคโตติ ตาย ยถาวุตฺตาย มหาปฏิญฺญาย ตถาย อภิสมฺพุทฺธภาวํ อาคโต อธิคโตติ ตถาคโตฯ เอวํ ตถาย อาคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถาย คโตติ ตถาคโต? ยายํ มหากรุณา โลกนาถสฺส, ยาย มหาทุกฺขสมฺพาธปฺปฏิปนฺนํ สตฺตนิกายํ ทิสฺวา ‘‘ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ ปฏิสรณํ, อหเมว นํ อิโต สํสารทุกฺขโต มุตฺโต โมเจสฺสามี’’ติ สมุสฺสาหิตมานโส มหาภินีหารํ อกาสิฯ กตฺวา จ ยถาปณิธานํ สกลโลกหิตสมฺปาทนาย อุสฺสุกฺกมาปนฺโน อตฺตโน กายชีวิตนิรเปกฺโข ปเรสํ โสตปถคมนมตฺเตนปิ จิตฺตุตฺราสสมุปฺปาทิกา อติทุกฺกรา ทุกฺกรจริยา สมาจรนฺโต ยถา มหาโพธิสตฺตานํ ปฏิปตฺติ หานภาคิยา สํกิเลสภาคิยา ฐิติภาคิยา วา น โหติ, อถ โข อุตฺตริ วิเสสภาคิยาว โหติ, ตถา ปฏิปชฺชมาโน อนุปุพฺเพน นิรวเสเส โพธิสมฺภาเร สมาเนตฺวา อภิสมฺโพธิํ ปาปุณิฯ ตโต ปรญฺจ ตาเยว มหากรุณาย สญฺโจทิตมานโส ปวิเวกรติํ ปรมญฺจ สนฺตํ วิโมกฺขสุขํ ปหาย พาลชนพหุเล โลเก เตหิ สมุปฺปาทิตํ สมฺมานาวมานวิปฺปการํ อคเณตฺวา เวเนยฺยชนวินยเนน นิรวเสสํ พุทฺธกิจฺจํ นิฏฺฐเปสิฯ ตตฺร โย ภควโต สตฺเตสุ มหากรุณาย สโมกฺกมนากาโร, โส ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ ยถา พุทฺธภูตสฺส โลกนาถสฺส สตฺเตสุ มหากรุณา, เอวํ โพธิสตฺตภูตสฺสปิ มหาภินีหารกาลาทีสูติ สพฺพตฺถ สพฺพทา จ เอกสทิสตาย ตถาว สา อวิตถา อนญฺญถาฯ ตสฺมา ตีสุปิ อวตฺถาสุ สพฺพสตฺเตสุ สมานรสาย ตถาย มหากรุณาย สกลโลกหิตาย คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโตฯ เอวํ ตถาย คโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต? ตถานิ นาม จตฺตาริ อริยมคฺคญาณานิฯ

ตานิ หิ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อยํ ทุกฺขสมุทโย, อยํ ทุกฺขนิโรโธ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ เอวํ สพฺพเญยฺยสงฺคาหกานํ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุภูตานํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ, ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ, สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สํโยคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐ, นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐ, มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตฺวฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อธิปเตยฺยฏฺโฐติอาทีนํ ตพฺพิภาคานญฺจ ยถาภูตสภาวาวโพธวิพนฺธกสฺส สํกิเลสปกฺขสฺส สมุจฺฉินฺทเนน ปฏิลทฺธาย ตตฺถ อสมฺโมหาภิสมยสงฺขาตาย อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ, ตานิ ภควา อนญฺญเนยฺโย สยเมว อาคโต อธิคโต, ตสฺมา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ยถา จ มคฺคญาณานิ, เอวํ ภควโต ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณานิ จตุปฏิสมฺภิทาญาณานิ จตุเวสารชฺชญาณานิ ปญฺจคติปริจฺเฉทญาณานิ ฉอสาธารณญาณานิ สตฺตโพชฺฌงฺควิภาวนญาณานิ อฏฺฐมคฺคงฺควิภาวนญาณานิ นวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติญาณานิ ทสพลญาณานิ จ วิภาเวตพฺพานิฯ

ตตฺรายํ วิภาวนา – ยญฺหิ กิญฺจิ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ หีนาทิเภทภินฺนานํ หีนาทิเภทภินฺนาสุ อตีตาสุ ขนฺธายตนธาตูสุ สภาวกิจฺจาทิ อวตฺถาวิเสสาทิ ขนฺธปฏิพทฺธนามโคตฺตาทิ จ ชานิตพฺพํฯ อนินฺทฺริยพทฺเธสุ จ อติสุขุมติโรหิตวิทูรเทเสสุ รูปธมฺเมสุ โย ตํตํปจฺจยวิเสเสหิ สทฺธิํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ วณฺณสณฺฐานคนฺธรสผสฺสาทิวิเสโส, ตตฺถ สพฺพตฺเถว หตฺถตเล ฐปิตอามลโก วิย ปจฺจกฺขโต อสงฺคมปฺปฏิหตํ ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ, ตถา อนาคตาสุ ปจฺจุปฺปนฺนาสุ จาติ อิมานิ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณานิ นามฯ ยถาห –

‘‘อตีตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ปจฺจุปฺปนฺนํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 3.5)ฯ

ตานิ ปเนตานิ ตตฺถ ตตฺถ ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ, ตานิ ภควา สยมฺภุญาเณน อธิคญฺฉิฯ เอวํ ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาฯ ตตฺถ อตฺถปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ธมฺมปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ นิรุตฺติปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาฯ

ปฏิภานปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภาเน ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 718)ฯ

เอตฺถ จ เหตุอนุสาเรน อรณียโต อธิคนฺตพฺพโต จ สงฺเขปโต เหตุผลํ อตฺโถ นามฯ ปเภทโต ปน ยํกิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถฯ ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ธมฺโมติ สงฺเขปโต ปจฺจโยฯ โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ อตฺถํ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโม, ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ทุกฺเข ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 719)ฯ

อถ วา เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ ชรามรเณ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ ชรามรณนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ ชาติยา, ภเว, อุปาทาเน, ตณฺหาย, เวทนาย, ผสฺเส, สฬายตเน, นามรูเป, วิญฺญาเณ, สงฺขาเรสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, สงฺขารสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ สงฺขารนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา , สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ

‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ – สุตฺตํ, เคยฺยํ…เป.… เวทลฺลํฯ อยํ วุจฺจติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ – ‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’ติ, อยํ วุจฺจติ อตฺถปฏิสมฺภิทา (วิภ. 724)ฯ

‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหติฯ อิเม ธมฺมา กุสลาฯ อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทิ วิตฺถาโร (วิภ. 725)ฯ

ตสฺมิํ อตฺเถ จ ธมฺเม จ สภาวนิรุตฺติ อพฺยภิจารโวหาโร อภิลาโป, ตสฺมิํ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป มาคธิกาย สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาย ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาฯ ยถาวุตฺเตสุ เตสุ ญาเณสุ โคจรกิจฺจาทิวเสน วิตฺถารโต ปวตฺตํ สพฺพมฺปิ ญาณมารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ ญาเณ ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ อิติ อิมานิ จตฺตาริ ปฏิสมฺภิทาญาณานิ สยเมว ภควตา อธิคตานิ อตฺถธมฺมาทิเก ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺตโน วิสเย อวิสํวาทนวเสน อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา ยํ กิญฺจิ เญยฺยํ นาม, สพฺพํ ตํ ภควตา สพฺพากาเรน ญาตํ ทิฏฺฐํ อธิคตํ อภิสมฺพุทฺธํฯ ตถา หิสฺส อภิญฺเญยฺยา ธมฺมา อภิญฺเญยฺยโต พุทฺธา, ปริญฺเญยฺยา ธมฺมา ปริญฺเญยฺยโต พุทฺธา, ปหาตพฺพา ธมฺมา ปหาตพฺพโต พุทฺธา, สจฺฉิกาตพฺพา ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพโต พุทฺธา, ภาเวตพฺพา ธมฺมา ภาเวตพฺพโต พุทฺธา, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา ‘‘อิเม นาม เต ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’’ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิฯ

ยํ กิญฺจิ ปหาตพฺพํ นาม, สพฺพํ ตํ ภควตา อนวเสสโต โพธิมูเลเยว ปหีนํ อนุปฺปตฺติธมฺมํ, น ตสฺส ปหานาย อุตฺตริ กรณียํ อตฺถิ ฯ ตถา หิสฺส โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิริกาโนตฺตปฺปถินมิทฺธ- โกธูปนาหมกฺขปลาสอิสฺสามจฺฉริย- มายาสาเฐยฺยถมฺภสารมฺภมานาติมานมทปมาทติวิธากุสลมูลทุจฺจริต- วิสมสญฺญามลวิตกฺกปปญฺจเอสนาตณฺหาจตุพฺพิธวิปริเยสอาสว- คนฺถโอฆโยคาคติตณฺหุปาทานปญฺจาภินนฺทนนีวรณ- เจโตขิลเจตโสวินิพนฺธฉวิวาทมูลสตฺตานุสย- อฏฺฐมิจฺฉตฺตนวอาฆาตวตฺถุตณฺหามูลกทสอกุสล- กมฺมปถเอกวีสติอเนสนทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตอฏฺฐสตตณฺหาวิจริตาทิปฺปเภทํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ สห วาสนาย ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ สมูหตํ, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา…เป.… พฺรหฺมา วา ‘‘อิเม นาม เต กิเลสา อปฺปหีนา’’ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิฯ

เย จิเม ภควตา กมฺมวิปากกิเลสูปวาทอาณาวีติกฺกมปฺปเภทา อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, อลเมว เต เอกนฺเตน อนฺตรายาย, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา…เป.… พฺรหฺมา วา ‘‘นาลํ เต ปฏิเสวโต อนฺตรายายา’’ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิฯ

โย จ ภควตา นิรวเสสวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณาย สีลสมาธิปญฺญาสงฺคโห สตฺตโกฏฺฐาสิโก สตฺตติํสปฺปเภโท อริยมคฺคปุพฺพงฺคโม อนุตฺตโร นิยฺยานธมฺโม เทสิโต, โส เอกนฺเตเนว นิยฺยาติ ปฏิปนฺนสฺส วฏฺฏทุกฺขโต, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา…เป.… พฺรหฺมา วา ‘‘นิยฺยานธมฺโม ตยา เทสิโต น นิยฺยาตี’’ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’’ติ (ม. นิ. 1.150) วิตฺถาโรฯ เอวเมตานิ อตฺตโน ญาณปฺปหานเทสนาวิเสสานํ อวิตถภาวาวโพธนโต อวิปรีตาการปฺปวตฺตานิ ภควโต จตุเวสารชฺชญาณานิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา นิรยคติ, ติรจฺฉานคติ, เปตคติ, มนุสฺสคติ, เทวคตีติ ปญฺจ คติโยฯ

ตาสุ สญฺชีวาทโย อฏฺฐ มหานิรยา , กุกฺกุฬาทโย โสฬส อุสฺสทนิรยา, โลกนฺตริกนิรโย จาติ สพฺเพปิเม เอกนฺตทุกฺขตาย นิรสฺสาทฏฺเฐน นิรยา จ, สกกมฺมุนา คนฺตพฺพโต คติ จาติ นิรยคติ ฯ ติพฺพนฺธการสีตนรกาปิ เอเตสฺเวว อนฺโตคธา กิมิกีฏปฏงฺคสรีสปปกฺขิโสณสิงฺคาลาทโย ติริยํ อญฺฉิตภาเวน ติรจฺฉานา นามฯ เต เอว คตีติ ติรจฺฉานคติฯ ขุปฺปิปาสิตปรทตฺตูปชีวินิชฺฌามตณฺหิกาทโย ทุกฺขพหุลตาย ปกฏฺฐสุขโต อิตา วิคตาติ เปตา, เต เอว คตีติ เปตคติฯ กาลกญฺจิกาทิอสุราปิ เอเตสฺเวว อนฺโตคธาฯ ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธิํ ชมฺพุทีปาทิจตุมหาทีปวาสิโน มนโส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, เต เอว คตีติ มนุสฺสคติฯ จาตุมหาราชิกโต ปฏฺฐาย ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปคาติ อิเม ฉพฺพีสติ เทวนิกายา ทิพฺพนฺติ อตฺตโน อิทฺธานุภาเวน กีฬนฺติ โชเตนฺติ จาติ เทวา, เต เอว คตีติ เทวคติฯ

ตา ปเนตา คติโย ยสฺมา ตํตํกมฺมนิพฺพตฺโต อุปปตฺติภววิเสโส, ตสฺมา อตฺถโต วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํฯ ตตฺถ ‘‘อยํ นาม คติ นาม อิมินา กมฺมุนา ชายติ, ตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยวิเสเสหิ เอวํ วิภาคภินฺนตฺตา วิสุํ เอเต สตฺตนิกายา เอวํ วิภาคภินฺนา’’ติ ยถาสกํเหตุผลวิภาคปริจฺฉินฺทนวเสน ฐานโส เหตุโส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ เตนาห ภควา –

‘‘ปญฺจ โข อิมา, สาริปุตฺต, คติโยฯ กตมา ปญฺจ? นิรโย, ติรจฺฉานโยนิ, เปตฺติวิสโย, มนุสฺสา, เทวาฯ นิรยญฺจาหํ, สาริปุตฺต, ปชานามิ, นิรยคามิญฺจ มคฺคํ, นิรยคามินิญฺจ ปฏิปทํ; ยถา ปฏิปนฺโน จ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตญฺจ ปชานามี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.153)ฯ

ตานิ ปเนตานิ ภควโต ญาณานิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิสเย อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา ยํ สตฺตานํ สทฺธาทิโยควิกลภาวาวโพเธน อปฺปรชกฺขมหารชกฺขตาทิวิเสสวิภาวนํ ปญฺญาสาย อากาเรหิ ปวตฺตํ ภควโต อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. 1.111) วิตฺถาโรฯ

ยญฺจ ‘‘อยํ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อยํ สสฺสตทิฏฺฐิโก, อยํ อุจฺเฉททิฏฺฐิโก, อยํ อนุโลมิกายํ ขนฺติยํ ฐิโต, อยํ ยถาภูตญาเณ ฐิโต, อยํ กามาสโย, น เนกฺขมฺมาทิอาสโย, อยํ เนกฺขมฺมาสโย, น กามาทิอาสโย’’ติอาทินา ‘‘อิมสฺส กามราโค อติวิย ถามคโต, น ปฏิฆาทิโก, อิมสฺส ปฏิโฆ อติวิย ถามคโต, น กามราคาทิโก’’ติอาทินา ‘‘อิมสฺส ปุญฺญาภิสงฺขาโร อธิโก, น อปุญฺญาภิสงฺขาโร น อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, อิมสฺส อปุญฺญาภิสงฺขาโร อธิโก, น ปุญฺญาภิสงฺขาโร น อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, อิมสฺส อาเนญฺชาภิสงฺขาโร อธิโก, น ปุญฺญาภิสงฺขาโร น อปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ อิมสฺส กายสุจริตํ อธิกํ, อิมสฺส วจีสุจริตํ, อิมสฺส มโนสุจริตํฯ อยํ หีนาธิมุตฺติโก, อยํ ปณีตาธิมุตฺติโก, อยํ กมฺมาวรเณน สมนฺนาคโต, อยํ กิเลสาวรเณน สมนฺนาคโต, อยํ วิปากาวรเณน สมนฺนาคโต, อยํ น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคโต, น กิเลสาวรเณน, น วิปากาวรเณน สมนฺนาคโต’’ติอาทินา จ สตฺตานํ อาสยาทีนํ ยถาภูตํ วิภาวนาการปฺปวตฺตํ ภควโต อาสยานุสยญาณํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ, ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ชานาตี’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.113)ฯ

ยญฺจ อุปริมเหฏฺฐิมปุรตฺถิมปจฺฉิมกาเยหิ ทกฺขิณวามอกฺขิกณฺณโสตนาสิกาโสตอํสกูฏปสฺสหตฺถปาเทหิ องฺคุลงฺคุลนฺตเรหิ โลมโลมกูเปหิ จ อคฺคิกฺขนฺธูทกธาราปวตฺตนํ อนญฺญสาธารณํ วิวิธวิกุพฺพนิทฺธินิมฺมาปนกํ ภควโต ยมกปาฏิหาริยญาณํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘อิธ ตถาคโต ยมกปาฏิหาริยํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิฯ อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ เหฏฺฐิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตตี’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.116)ฯ

ยญฺจ ราคาทีหิ ชาติอาทีหิ จ อเนเกหิ ทุกฺขธมฺเมหิ อุปทฺทุตํ สตฺตนิกายํ ตโต นีหริตุกามตาวเสน นานานเยหิ ปวตฺตสฺส ภควโต มหากรุโณกฺกมนสฺส ปจฺจยภูตํ มหากรุณาสมาปตฺติญาณํฯ ยถาห –

‘‘กตมํ ตถาคตสฺส มหากรุณาสมาปตฺติญาณํ? พหุเกหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมตี’’ติฯ –

อาทินา (ปฏิ. ม. 1.117) เอกูนนวุติยา อากาเรหิ วิภชนํ กตํฯ

ยํ ปน ยาวตา ธมฺมธาตุ, ยตฺตกํ ญาตพฺพํ สงฺขตาสงฺขตาทิ, ตสฺส สพฺพสฺส ปโรปเทเสน วินา สพฺพาการโต ปฏิชานนสมตฺถํ อากงฺขามตฺตปฺปฏิพทฺธวุตฺติ อนญฺญสาธารณํ ภควโต ญาณํ สพฺพถา อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมุติสจฺจาวโพธโต สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตตฺถาวรณาภาวโตว นิสฺสงฺคปฺปวตฺติํ อุปาทาย อนาวรณญาณนฺติ จ วุจฺจติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ

เอวเมตานิ ภควโต ฉ อสาธารณญาณานิ อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ยถาสกํวิสยสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา ‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ (ปฏิ. ม. 2.17; สํ. นิ. 5.185) เอวํ สรูปโต ยายํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานา ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตา สติอาทิเภทา ธมฺมสามคฺคี, ยาย อริยสาวโก พุชฺฌติ, กิเลสนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรติ, สา ธมฺมสามคฺคี ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺสา โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาฯ อริยสาวโก วา ยถาวุตฺตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติฯ

ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ เอวํ สามญฺญลกฺขณโต , อุปฏฺฐานลกฺขโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยลกฺขโณ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหลกฺขโณ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณลกฺขโณ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมลกฺขโณ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปลกฺขโณ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ปฏิสงฺขานลกฺขโณ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคติ เอวํ วิเสสลกฺขณโตฯ

‘‘ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา โหติ อนุสฺสริตา’’ติอาทินา (วิภ. 467) สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อญฺญมญฺญูปการวเสน เอกกฺขเณ ปวตฺติทสฺสนโตฯ ‘‘ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สติ, อตฺถิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ สตี’’ติอาทินา (วิภ. 469) เตสํ วิสยวิภาวนาปวตฺติทสฺสนโตฯ ‘‘ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ, วิราคนิสฺสิตํ, นิโรธนิสฺสิตํ, โวสคฺคปริณามิ’’นฺติอาทินา (วิภ. 471) ภาวนาวิธิทสฺสนโตฯ ‘‘ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ…เป.… ตสฺมิํ สมเย สตฺต โพชฺฌงฺคา โหนฺติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป.… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา สติ อนุสฺสตี’’ติอาทินา (วิภ. 478) ฉนวุติยา นยสหสฺสวิภาเคหีติ เอวํ นานาการโต ปวตฺตานิ ภควโต โพชฺฌงฺควิภาวนญาณานิ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา ‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธี’’ติ (วิภ. 205) เอวํ สรูปโตฯ สพฺพกิเลเสหิ อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฏิลาภกรตฺตา จ อริโยฯ อริยานํ อฏฺฐวิธตฺตา นิพฺพานาธิคมาย เอกนฺตการณตฺตา จ อฏฺฐงฺคิโกฯ กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, อตฺถิเกหิ มคฺคียติ, สยํ วา นิพฺพานํ มคฺคยตีติ มคฺโคติ เอวํ สามญฺญลกฺขณโตฯ

‘‘สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาอภินิโรปนลกฺขโณ สมฺมาสงฺกปฺโป , สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณา สมฺมาวาจา , สมฺมาสมุฏฺฐาปนลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาโวทานลกฺขโณ สมฺมาอาชีโว, สมฺมาปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโม, สมฺมาอุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติ , สมฺมาอวิกฺเขปลกฺขโณ สมฺมาสมาธี’’ติ เอวํ วิเสสลกฺขณโตฯ สมฺมาทิฏฺฐิ ตาว อญฺเญหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธิํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปชหติ, นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรติ, ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหวิธมเนน อสมฺโมหโต สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ, ตถา สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนิ ปชหนฺติ, นิโรธญฺจ อารมฺมณํ กโรนฺติ, สหชาตธมฺมานํ สมฺมาอภินิโรปนปริคฺคหณสมุฏฺฐาปนโวทานปคฺคหอุปฏฺฐานสมาทหนานิ จ กโรนฺตีติ เอวํ กิจฺจวิภาคโตฯ สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพภาเค นานกฺขณา วิสุํ ทุกฺขาทิอารมฺมณา หุตฺวา มคฺคกาเล เอกกฺขณา นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติฯ สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ปุพฺพภาเค นานกฺขณา นานารมฺมณา, มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณา, เตสุ สมฺมาสงฺกปฺโป กิจฺจโต ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป’’ติอาทีนิ ตีณิ นามานิ ลภติฯ สมฺมาวาจาทโย ตโย ปุพฺพภาเค ‘‘มุสาวาทา เวรมณี’’ติอาทิวิภาคา วิรติโยปิ เจตนาโยปิ หุตฺวา มคฺคกฺขเณ วิรติโยว, สมฺมาวายามสติโย กิจฺจโต สมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภนฺติฯ สมฺมาสมาธิ ปน มคฺคกฺขเณปิ ปฐมชฺฌานาทิวเสน นานา เอวาติ เอวํ ปุพฺพภาคาปรภาเคสุ ปวตฺติวิภาคโตฯ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทินา (วิภ. 489) ภาวนาวิธิโตฯ ‘‘ตตฺถ กตโม อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขุ, ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ…เป.… ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติอาทินา (วิภ. 499) จตุราสีติยา นยสหสฺสวิภาเคหีติ เอวํ อเนกาการโต ปวตฺตานิ ภควโต อริยมคฺควิภาวนญาณานิ อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต สพฺพานิปิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา ปฐมชฺฌานสมาปตฺติยา จ นิโรธสมาปตฺตีติ เอตาสุ อนุปฏิปาฏิยา วิหริตพฺพฏฺเฐน สมาปชฺชิตพฺพฏฺเฐน จ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ สมฺปาทนปจฺจเวกฺขณาทิวเสน ยถารหํ สมฺปโยควเสน จ ปวตฺตานิ ภควโต ญาณานิ ตทตฺถสิทฺธิยา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา ‘‘อิทํ อิมสฺส ฐานํ , อิทํ อฏฺฐาน’’นฺติ อวิปรีตํ ตสฺส ตสฺส ผลสฺส การณาการณชานนํ, เตสํ เตสํ สตฺตานํ อตีตาทิเภทภินฺนสฺส กมฺมสมาทานสฺส อนวเสสโต ยถาภูตํ วิปากนฺตรชานนํ, อายูหนกฺขเณเยว ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส ‘‘อยํ นิรยคามินี ปฏิปทา…เป.… อยํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา’’ติ ยาถาวโต สาสวานาสวกมฺมวิภาคชานนํ, ขนฺธายตนานํ อุปาทินฺนานุปาทินฺนาทิอเนกสภาวํ นานาสภาวญฺจ ตสฺส โลกสฺส ‘‘อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺมิํ ธมฺมปฺปพนฺเธ อยํ วิเสโส ชายตี’’ติอาทินา นเยน ยถาภูตํ ธาตุนานตฺตชานนํ, สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุตาชานนํ สํกิเลสาทีหิ สทฺธิํ ฌานวิโมกฺขาทิชานนํ, สตฺตานํ อปริมาณาสุ ชาตีสุ ตปฺปฏิพนฺเธน สทฺธิํ อนวเสสโต ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติชานนํ หีนาทิวิภาเคหิ สทฺธิํ จุติปฏิสนฺธิชานนํ, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว จตุสจฺจชานนนฺติ อิมานิ ภควโต ทสพลญาณานิ อวิรชฺฌิตฺวา ยถาสกํวิสยาวคาหนโต ยถาธิปฺเปตตฺถสาธนโต จ ยถาภูตวุตฺติยา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อิธ ตถาคโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิ (วิภ. 809; อ. นิ. 10.21)ฯ

เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ยถา เจเตสมฺปิ ญาณานํ วเสน, เอวํ ยถาวุตฺตานํ สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานาทิวิภาวนญาณาทิอนนฺตาปริเมยฺยเภทานํ อนญฺญสาธารณานํ ปญฺญาวิเสสานํ วเสน ภควา ตถานิ ญาณานิ อาคโต อธิคโตติ ตถาคโต, เอวมฺปิ ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยา ตา ภควโต อภิชาติอภิสมฺโพธิธมฺมวินยปญฺญาปนอนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุโย, ตา ตถาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยทตฺถํ ตา โลกนาเถน อภิปตฺถิตา ปวตฺติตา จ, ตทตฺถสฺส เอกนฺตสิทฺธิยา อวิสํวาทนโต อวิปรีตตฺถวุตฺติยา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ

ตถา หิ อยํ ภควา โพธิสตฺตภูโต สมติํสปารมิปริปูรณาทิกํ วุตฺตปฺปการํ สพฺพพุทฺธตฺตเหตุํ สมฺปาเทตฺวา ตุสิตปุเร ฐิโต พุทฺธโกลาหลํ สุตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ เอกโต สนฺนิปติตาหิ อุปสงฺกมิตฺวา –

‘‘กาโล โข เต มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ;

สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติฯ (พุ. วํ. 1.67) –

อายาจิโต อุปฺปนฺนปุพฺพนิมิตฺโต ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา ‘‘อิทานิ อหํ มนุสฺสโยนิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา อภิสมฺพุชฺฌิสฺสามี’’ติ อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ สกฺยราชกุเล มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทส มาเส เทวมนุสฺเสหิ มหตา ปริหาเรน ปริหริยมาโน วิสาขปุณฺณมายํ ปจฺจูสสมเย อภิชาติํ ปาปุณิฯ

อภิชาติกฺขเณ ปนสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ วิย ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ, อยํ ทสสหสฺสิโลกธาตุ สํกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อปริมาโณ โอภาโส ผริ, ตสฺส, ตํ สิริํ ทฏฺฐุกามา วิย อนฺธา จกฺขูนิ ปฏิลภิํสุ, พธิรา สทฺทํ สุณิํสุ, มูคา สมาลปิํสุ, ขุชฺชา อุชุคตฺตา อเหสุํ, ปงฺคุลา ปทสา คมนํ ปฏิลภิํสุ, พนฺธนคตา สพฺพสตฺตา อนฺทุพนฺธนาทีหิ มุจฺจิํสุ, สพฺพนรเกสุ อคฺคิ นิพฺพายิ, เปตฺติวิสเย ขุปฺปิปาสา วูปสมิ, ติรจฺฉานานํ ภยํ นาโหสิ, สพฺพสตฺตานํ โรโค วูปสมิ, สพฺพสตฺตา ปิยํวทา อเหสุํ, มธุเรนากาเรน อสฺสา หสิํสุ, วารณา คชฺชิํสุ, สพฺพตูริยานิ สกสกนินฺนาทํ มุญฺจิํสุ, อฆฏฺฏิตานิ เอว มนุสฺสานํ หตฺถูปคาทีนิ อาภรณานิ มธุเรนากาเรน สทฺทํ มุญฺจิํสุ, สพฺพทิสา วิปฺปสนฺนา อเหสุํ, สตฺตานํ สุขํ อุปฺปาทยมาโน มุทุสีตลวาโต วายิ, อกาลเมโฆ วสฺสิ, ปถวิโตปิ อุทกํ อุพฺภิชฺชิตฺวา วิสฺสนฺทิ, ปกฺขิโน อากาสคมนํ วิชหิํสุ, นทิโย อสนฺทมานา อฏฺฐํสุ, มหาสมุทฺเท มธุรํ อุทกํ อโหสิ, อุปกฺกิเลสวินิมุตฺเต สูริเย ทิปฺปมาเน เอว อากาสคตา สพฺพา โชติโย โชติํสุ, ฐเปตฺวา อรูปาวจเร เทเว อวเสสา สพฺเพ เทวา สพฺเพ จ เนรยิกา ทิสฺสมานรูปา อเหสุํ, ตรุกุฏฺฏกวาฏเสลาทโย อนาวรณภูตา อเหสุํ, สตฺตานํ จุตูปปาตา นาเหสุํ, สพฺพํ อนิฏฺฐคนฺธํ อภิภวิตฺวา ทิพฺพคนฺโธ ปวายิ, สพฺเพ ผลูปคา รุกฺขา ผลธรา สมฺปชฺชิํสุ, มหาสมุทฺโท สพฺพตฺถกเมว ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนตโล อโหสิ, ถลชชลชาทีนิ สพฺพปุปฺผานิ ปุปฺผิํสุ, รุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ, ปุปฺผิํสุ, มหีตลสิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตฺต สตฺต หุตฺวา ทณฺฑปทุมานิ นาม นิกฺขมิํสุ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ นิพฺพตฺติํสุ, สมนฺตโต ปุปฺผวสฺสํ วสฺสิ อากาเส ทิพฺพตูริยานิ วชฺชิํสุ, สกลทสสหสฺสิโลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐมาลาคุฬํ วิย, อุปฺปีเฬตฺวา ปวตฺตมาลากลาโป วิย, อลงฺกตปฏิยตฺตํ มาลาสนํ วิย จ เอกมาลามาลินี วิปฺผุรนฺตวาฬพีชนี ปุปฺผธูปคนฺธปริวาสิตา ปรมโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิ, ตานิ จ ปุพฺพนิมิตฺตานิ อุปริ อธิคตานํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ นิมิตฺตภูตานิ เอว อเหสุํฯ เอวํ อเนกจฺฉริยปาตุภาวา อยํ อภิชาติ ยทตฺถํ เตน อภิปตฺถิตา, ตสฺสา อภิสมฺโพธิยา เอกนฺตสิทฺธิยา ตถาว อโหสิ อวิตถา อนญฺญถาฯ

ตถา เย พุทฺธเวเนยฺยา โพธเนยฺยพนฺธวา, เต สพฺเพปิ อนวเสสโต สยเมว ภควตา วินีตาฯ เย จ สาวกเวเนยฺยา ธมฺมเวเนยฺยา จ, เตปิ สาวกาทีหิ วินีตา วินยํ คจฺฉนฺติ คมิสฺสนฺติ จาติ ยทตฺถํ ภควตา อภิสมฺโพธิ อภิปตฺถิตา, ตทตฺถสฺส เอกนฺตสิทฺธิยา อภิสมฺโพธิ ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ

อปิจ ยสฺส ยสฺส เญยฺยธมฺมสฺส โย โย สภาโว พุชฺฌิตพฺโพ, โส โส หตฺถตเล ฐปิตอามลกํ วิย อาวชฺชนมตฺตปฏิพทฺเธน อตฺตโน ญาเณน อวิปรีตํ อนวเสสโต ภควตา อภิสมฺพุทฺโธติ เอวมฺปิ อภิสมฺโพธิ ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ

ตถา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ตถา ตถา เทเสตพฺพปฺปการํ, เตสํ เตสญฺจ สตฺตานํ อาสยานุสยจริยาธิมุตฺติํ สมฺมเทว โอโลเกตฺวา ธมฺมตํ อวิชหนฺเตเนว ปญฺญตฺตินยํ โวหารมตฺตํ อนติธาวนฺเตเนว จ ธมฺมตํ วิภาเวนฺเตน ยถาปราธํ ยถาชฺฌาสยํ ยถาธมฺมญฺจ อนุสาสนฺเตน ภควตา เวเนยฺยา วินีตา อริยภูมิํ สมฺปาปิตาติ ธมฺมวินยปญฺญาปนาปิสฺส ตทตฺถสิทฺธิยา ยถาภูตวุตฺติยา จ ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ

ตถา ยา สา ภควตา อนุปฺปตฺตา ปถวิยาทิผสฺสเวทนาทิรูปารูปสภาวนิมุตฺตา ลุชฺชนปลุชฺชนภาวาภาวโต โลกสภาวาตีตา ตมสา วิสํสฏฺฐตฺตา เกนจิ อโนภาสนียา โลกสภาวาภาวโต เอว คติอาทิภาวรหิตา อปฺปติฏฺฐา อนารมฺมณา อมตมหานิพฺพานธาตุ ขนฺธสงฺขาตานํ อุปาทีนํ เลสมตฺตสฺสาปิ อภาวโต ‘‘อนุปาทิเสสา’’ติปิ วุจฺจติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปถวี น อาโป น เตโช น วาโย น อากาสานญฺจายตนํ น วิญฺญาณญฺจายตนํ น อากิญฺจญฺญายตนํ น เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นายํ โลโก น ปโร โลโก น จ อุโภ จนฺทิมสูริยาฯ ตมหํ, ภิกฺขเว, เนว อาคติํ วทามิ น คติํ น ฐิติํ น จุติํ น อุปปตฺติํ; อปฺปติฏฺฐํ อปฺปวตฺตํ อนารมฺมณเมเวตํ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ (อุทา. 71)ฯ

สา สพฺเพสมฺปิ อุปาทานกฺขนฺธานํ อตฺถงฺคโม สพฺพสงฺขารานํ สมโถ, สพฺพูปธีนํ ปฏินิสฺสคฺโค, สพฺพทุกฺขานํ วูปสโม, สพฺพาลยานํ สมุคฺฆาโต, สพฺพวฏฺฏานํ อุปจฺเฉโท, อจฺจนฺตสนฺติลกฺขณาติ ยถาวุตฺตสภาวสฺส กทาจิปิ อวิสํวาทนโต ตถา อวิตถา อนญฺญถา ฯ เอวเมตา อภิชาติอาทิกา ตถา คโต อุปคโต อธิคโต ปฏิปนฺโน ปตฺโตติ ตถาคโตฯ เอวํ ภควา ตถา คโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถาวิโธติ ตถาคโต? ยถาวิธา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, อยมฺปิ ภควา ตถาวิโธฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถาวิธา เต ภควนฺโต มคฺคสีเลน, ผลสีเลน, สพฺเพนปิ โลกิยโลกุตฺตรสีเลน, มคฺคสมาธินา, ผลสมาธินา, สพฺเพนปิ โลกิยโลกุตฺตรสมาธินา, มคฺคปญฺญาย, ผลปญฺญาย, สพฺพายปิ โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาย, เทวสิกํ วฬญฺชิตพฺเพหิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติวิหาเรหิ, ตทงฺควิมุตฺติยา วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติยา นิสฺสรณวิมุตฺติยาติ สงฺเขปโต, วิตฺถารโต ปน อนนฺตาปริมาณเภเทหิ อจินฺเตยฺยานุภาเวหิ สกลสพฺพญฺญุคุเณหิ, อยมฺปิ อมฺหากํ ภควา ตถาวิโธฯ สพฺเพสญฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อายุเวมตฺตํ, สรีรปฺปมาณเวมตฺตํ, กุลเวมตฺตํ, ทุกฺกรจริยาเวมตฺตํ, รสฺมิเวมตฺตนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ เวมตฺเตหิ สิยา เวมตฺตํ, น ปน สีลวิสุทฺธิอาทีสุ วิสุทฺธีสุ สมถวิปสฺสนาปฏิปตฺติยํ อตฺตนา ปฏิวิทฺธคุเณสุ จ กิญฺจิ นานากรณํ อตฺถิ, อถ โข มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย อญฺญํมญฺญํ นิพฺพิเสสา เต พุทฺธา ภควนฺโตฯ ตสฺมา ยถาวิธา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, อยมฺปิ ภควา ตถาวิโธฯ เอวํ ตถาวิโธติ ตถาคโตฯ วิธตฺโถ เจตฺถ คตสทฺโทฯ ตถา หิ โลกิยา วิธยุตฺตคตสทฺเท ปการตฺเถ วทนฺติฯ

กถํ ตถาปวตฺติโกติ ตถาคโต? อนญฺญสาธารเณน อิทฺธานุภาเวน สมนฺนาคตตฺตา อตฺถปฏิสมฺภิทาทีนํ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา อนาวรณญาณปฏิลาเภน จ ภควโต กายปฺปวตฺติยาทีนํ กตฺถจิ ปฏิฆาตาภาวโต ยถารุจิ ตถา คตํ คติ คมนํ กายวจีจิตฺตปฺปวตฺติ เอตสฺสาติ ตถาคโตฯ เอวํ ตถาปวตฺติโกติ ตถาคโตฯ

กถํ ตเถหิ อคโตติ ตถาคโต? โพธิสมฺภารสมฺภรเณ ตปฺปฏิปกฺขปฺปวตฺติสงฺขาตํ นตฺถิ เอตสฺส คตนฺติ อคโตฯ โส ปนสฺส อคตภาโว มจฺเฉรทานปารมิอาทีสุ อวิปรีตํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณาทินยปฺปวตฺเตหิ ญาเณหีติ ตเถหิ ญาเณหิ อคโตติ ตถาคโตฯ

อถ วา กิเลสาภิสงฺขารปฺปวตฺติสงฺขาตํ ขนฺธปฺปวตฺติสงฺขาตเมว วา ปญฺจสุปิ คตีสุ คตํ คมนํ เอตสฺส นตฺถีติ อคโตฯ สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติยา สฺวายมสฺส อคตภาโว ตเถหิ อริยมคฺคญาเณหีติ เอวมฺปิ ภควา ตเถหิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถาคตภาเวน ตถาคโต? ตถาคตภาเวนาติ จ ตถาคตสฺส สพฺภาเวน, อตฺถิตายาติ อตฺโถฯ โก ปเนส ตถาคโต, ยสฺส อตฺถิตาย ภควา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ? สทฺธมฺโมฯ

สทฺธมฺโม หิ อริยมคฺโค ตาว ยถา ยุคนทฺธสมถวิปสฺสนาพเลน อนวเสสกิเลสปกฺขํ สมูหนนฺเตน สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน คนฺตพฺพํ, ตถา คโตฯ ผลธมฺโม ยถา อตฺตโน มคฺคานุรูปํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานวเสน คนฺตพฺพํ, ตถา คโต ปวตฺโตฯ นิพฺพานธมฺโม ปน ยถา คโต ปญฺญาย ปฏิวิทฺโธ สกลวฏฺฏทุกฺขวูปสมาย สมฺปชฺชติ, พุทฺธาทีหิ ตถา คโต สจฺฉิกโตติ ตถาคโตฯ ปริยตฺติธมฺโมปิ ยถา ปุริมพุทฺเธหิ สุตฺตเคยฺยาทิวเสน ปวตฺติอาทิปฺปกาสนวเสน จ เวเนยฺยานํ อาสยาทิอนุรูปํ ปวตฺติโต, อมฺหากมฺปิ ภควตา ตถา คโต คทิโต ปวตฺติโตติ วา ตถาคโตฯ ยถา ภควตา เทสิโต, ตถา ภควโต สาวเกหิ คโต อวคโตติ ตถาคโตฯ เอวํ สพฺโพปิ สทฺธมฺโม ตถาคโตฯ เตนาห สกฺโก เทวานมินฺโท ‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติ (ขุ. ปา. 6.17; สุ. นิ. 240)ฯ สฺวาสฺส อตฺถีติ ภควา ตถาคโตฯ

ยถา จ ธมฺโม, เอวํ อริยสงฺโฆปิ, ยถา อตฺตหิตาย ปรหิตาย จ ปฏิปนฺเนหิ สุวิสุทฺธํ ปุพฺพภาคสมถวิปสฺสนาปฏิปทํ ปุรกฺขตฺวา เตน เตน มคฺเคน คนฺตพฺพํ, ตํ ตํ ตถา คโตติ ตถาคโตฯ ยถา วา ภควตา สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทินโย เทสิโต, ตถา จ พุทฺธตฺตา ตถา คทนโต จ ตถาคโตฯ เตนาห สกฺโก เทวราชา – ‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, สงฺฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติ (ขุ. ปา. 6.18; สุ. นิ. 241), สฺวาสฺส สาวกภูโต อตฺถีติ ภควา ตถาคโตฯ เอวํ ตถาคตภาเวน ตถาคโตฯ

อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตกเมว, สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺยฯ อิทญฺหิ ตถาคตปทํ มหตฺถํ, มหาคติกํ, มหาวิสยํ, ตสฺส อปฺปมาทปทสฺส วิย เตปิฏกมฺปิ พุทฺธวจนํ ยุตฺติโต อตฺถภาเวน อาหรนฺโต ‘‘อติตฺเถน ธมฺมกถิโก ปกฺขนฺโท’’ติ น วตฺตพฺโพติฯ

ตตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ยเถว โลเก ปุริมา มเหสิโน,

สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา;

ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต,

ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาฯ

‘‘ปหาย กามาทิมเล อเสสโต,

สมาธิญาเณหิ ยถา คตา ชินา;

ปุราตนา สกฺยมุนี ชุตินฺธโร,

ตถา คโต เตน ตถาคโต มโตฯ

‘‘ตถญฺจ ธาตายตนาทิลกฺขณํ,

สภาวสามญฺญวิภาคเภทโต;

สยมฺภุญาเณน ชิโนยมาคโต,

ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโวฯ

‘‘ตถานิ สจฺจานิ สมนฺตจกฺขุนา,

ตถา อิทปฺปจฺจยตา จ สพฺพโส;

อนญฺญเนยฺยา นยโต วิภาวิตา,

ตถา คโต เตน ชิโน ตถาคโตฯ

‘‘อเนกเภทาสุปิ โลกธาตุสุ,

ชินสฺส รูปายตนาทิโคจเร;

วิจิตฺตเภเท ตถเมว ทสฺสนํ,

ตถาคโต เตน สมนฺตโลจโนฯ

‘‘ยโต จ ธมฺมํ ตถเมว ภาสติ,

กโรติ วาจายนุรูปมตฺตโน;

คุเณหิ โลกํ อภิภุยฺยิรียติ,

ตถาคโต เตนปิ โลกนายโกฯ

‘‘ตถา ปริญฺญาย ตถาย สพฺพโส,

อเวทิ โลกํ ปภวํ อติกฺกมิ;

คโต จ ปจฺจกฺขกิริยาย นิพฺพุติํ,

อริยมคฺคญฺจ คโต ตถาคโตฯ

‘‘ตถา ปฏิญฺญาย ตถาย สพฺพโส,

หิตาย โลกสฺส ยโตยมาคโต;

ตถาย นาโถ กรุณาย สพฺพทา,

คโต จ เตนาปิ ชิโน ตถาคโตฯ

‘‘ตถานิ ญาณานิ ยโตยมาคโต,

ยถาสภาวํ วิสยาวโพธโต;

ตถาภิชาติปฺปภุตี ตถาคโต,

ตทตฺถสมฺปาทนโต ตถาคโตฯ

‘‘ยถาวิธา เต ปุริมา มเหสิโน,

ตถาวิโธยมฺปิ ตถา ยถารุจิ;

ปวตฺตวาจา ตนุจิตฺตภาวโต,

ตถาคโต วุจฺจติ อคฺคปุคฺคโลฯ

‘‘สมฺโพธิสมฺภารวิปกฺขโต ปุเร,

คตํ น สํสารคตมฺปิ ตสฺส วา;

น จตฺถิ นาถสฺส ภวนฺตทสฺสิโน,

ตเถหิ ตสฺมา อคโต ตถาคโตฯ

‘‘ตถาคโต ธมฺมวโร มเหสินา,

ยถา ปหาตพฺพมลํ ปหียติ;

ตถาคโต อริยคโณ วินายโก,

ตถาคโต เตน สมงฺคิภาวโต’’ติฯ

อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธนฺติ เอตฺถ อรหาติ ปทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธํฯ ยํกิญฺจิ เญยฺยํ นาม, ตสฺส สพฺพสฺสปิ สพฺพาการโต อวิปรีตโต สยเมว อภิสมฺพุทฺธตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมินาสฺส ปโรปเทสรหิตสฺส สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถสฺส อากงฺขาปฏิพทฺธวุตฺติโน อนาวรณญาณสงฺขาตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อธิคโม ทสฺสิโตฯ

นนุ จ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต อญฺญํ อนาวรณํ, อญฺญถา ฉ อสาธารณานิ ญาณานิ พุทฺธญาณานีติ วจนํ วิรุชฺเฌยฺยาติ? น วิรุชฺฌติ, วิสยปฺปวตฺติเภทวเสน อญฺเญหิ อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ เอกสฺเสว ญาณสฺส ทฺวิธา วุตฺตตฺตาฯ เอกเมว หิ ตํ ญาณํ อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมุติธมฺมวิสยตาย สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตตฺถ จ อาวรณาภาวโต นิสฺสงฺคจารมุปาทาย อนาวรณญาณนฺติ วุตฺตํฯ ยถาห ปฏิสมฺภิทายํ –

‘‘สพฺพํ สงฺขตาสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณ’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.119)ฯ

ตสฺมา นตฺถิ เนสํ อตฺถโต เภโท, เอกนฺเตเนเวตํ เอวมิจฺฉิตพฺพํฯ อญฺญถา สพฺพญฺญุตานาวรณญาณานํ สาธารณตา อสพฺพธมฺมารมฺมณตา จ อาปชฺเชยฺยฯ น หิ ภควโต ญาณสฺส อณุมตฺตมฺปิ อาวรณํ อตฺถิ, อนาวรณญาณสฺส จ อสพฺพธมฺมารมฺมณภาเว ยตฺถ ตํ น ปวตฺตติ ตตฺถาวรณสพฺภาวโต อนาวรณภาโวเยว น สิยาฯ อถ วา ปน โหตุ อญฺญเมว อนาวรณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต, อิธ ปน สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย อนาวรณญาณนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว อธิปฺเปตํ, ตสฺเสวาธิคเมน ภควา สพฺพญฺญู สพฺพวิทู สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ, น สกิํเยว สพฺพธมฺมาวโพธโตฯ ตถา จ วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทายํ –

‘‘วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติฯ

สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถญาณสมธิคเมน หิ ภควโต สนฺตาเน อนวเสสธมฺเม ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถตา อโหสีติฯ

เอตฺถาห – กิํ ปนิทํ ญาณํ ปวตฺตมานํ สกิํเยว สพฺพสฺมิํ วิสเย ปวตฺตติ, อุทาหุ กเมนาติ? กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว สกิํเยว สพฺพสฺมิํ วิสเย ปวตฺตติ, อตีตานาคตปฺปจฺจุปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธาทิเภทภินฺนานํ สงฺขตธมฺมานํ อสงฺขตสมฺมุติธมฺมานญฺจ เอกชฺฌํ อุปฏฺฐาเน ทูรโต จิตฺตปฏํ เปกฺขนฺตสฺส วิย วิสยวิภาเคนาวโพโธ น สิยา, ตถา จ สติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ วิปสฺสนฺตานํ อนตฺตากาเรน วิย สพฺพธมฺมา อนิรูปิตรูเปน ภควโต ญาณสฺส วิสยา โหนฺตีติ อาปชฺชติฯ เยปิ ‘‘สพฺพเญยฺยธมฺมานํ ฐิตลกฺขณวิสยํ วิกปฺปรหิตํ สพฺพกาลํ พุทฺธานํ ญาณํ ปวตฺตติ, เตน เต สพฺพวิทูติ วุจฺจนฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา –

‘‘จรํ สมาหิโต นาโค, ติฏฺฐนฺโตปิ สมาหิโต’’ติฯ –

‘‘อิทมฺปิ วจนํ สุวุตฺตํ โหตี’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ วุตฺตโทสานาติวตฺติ, ฐิตลกฺขณารมฺมณตาย จ อตีตานาคตสมฺมุติธมฺมานํ ตทภาวโต, เอกเทสวิสยเมว ภควโต ญาณํ สิยาฯ ตสฺมา สกิํเยว ญาณํ ปวตฺตตีติ น ยุชฺชติฯ

อถ กเมน สพฺพสฺมิํ วิสเย ญาณํ ปวตฺตตีติ? เอวมฺปิ น ยุชฺชติฯ น หิ ชาติภูมิสภาวาทิวเสน ทิสาเทสกาลาทิวเสน จ อเนกเภทภินฺเน เญยฺเย กเมน คยฺหมาเน ตสฺส อนวเสสปฏิเวโธ สมฺภวติ อปริยนฺตภาวโต เญยฺยสฺสฯ เย ปน ‘‘อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต เญยฺยสฺส เอกเทสํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา เสเสปิ เอวนฺติ อธิมุจฺจิตฺวา ววตฺถาปเนน สพฺพญฺญู ภควา, ตญฺจ ญาณํ น อนุมานิกํ สํสยาภาวโตฯ สํสยานุพทฺธญฺหิ โลเก อนุมานญาณ’’นฺติ วทนฺติ, เตสมฺปิ น ยุตฺตํฯ สพฺพสฺส หิ อปจฺจกฺขภาเว อตฺถสฺส อวิสํวาทเนน เญยฺยสฺส เอกเทสํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา เสเสปิ เอวนฺติ อธิมุจฺจิตฺวา ววตฺถาปนสฺส อสมฺภวโตฯ ยญฺหิ ตํ เสสํ, ตํ อปจฺจกฺขนฺติฯ อถ ตมฺปิ ปจฺจกฺขํ, ตสฺส เสสภาโว ปน น สิยาติ สพฺพเมตํ อการณํฯ กสฺมา? อวิสยวิจารภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘พุทฺธวิสโย, ภิกฺขเว, อจินฺเตยฺโย, น จินฺเตตพฺโพ; โย จินฺเตยฺย, อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ (อ. นิ. 4.77)ฯ

อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – ยํกิญฺจิ ภควตา ญาตุํ อิจฺฉิตํ สกลเมกเทโส วา, ตตฺถ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย ปจฺจกฺขโต ญาณํ ปวตฺตติ, นิจฺจสมาธานญฺจ วิกฺเขปาภาวโต, ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส สกลสฺส อวิสยภาวโต ตสฺส อากงฺขาปฏิพทฺธวุตฺติตา น สิยา, เอกนฺเตเนว สา อิจฺฉิตพฺพา ‘‘สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา, อากงฺขาปฏิพทฺธา, มนสิการปฏิพทฺธา, จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา’’ติ (มหานิ. 69; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85) วจนโตฯ อตีตานาคตวิสยมฺปิ ภควโต ญาณํ อนุมานาคมนตกฺกคฺคหณวิรหิตตฺตา ปจฺจกฺขเมวฯ

นนุ จ เอตสฺมิมฺปิ ปกฺเข ยทา สกลํ ญาตุํ อิจฺฉิตํ, ตทา สกิเมว สกลวิสยตาย อนิรูปิตรูเปน ภควโต ญาณํ ปวตฺเตยฺยาติ วุตฺตโทสานาติวตฺติเยวาติ? น, ตสฺส วิโสธิตตฺตาฯ วิโสธิโต หิ โส พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโยติฯ

อญฺญถา ปจุรชนญาณสมวุตฺติตาย พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ญาณสฺส อจินฺเตยฺยตา น สิยา, ตสฺมา สกลธมฺมารมฺมณมฺปิ ตํ เอกธมฺมารมฺมณํ วิย สุววตฺถาปิเตเยว เต ธมฺเม กตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมตฺถ อจินฺเตยฺยํฯ ยาวตกํ เญยฺยํ, ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เญยฺยํ, เญยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เญยฺยนฺติ เอวเมกชฺฌํ วิสุํ วิสุํ สกิํ กเมน จ อิจฺฉานุรูปํ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควาฯ ตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํฯ

ทฺเว วิตกฺกาติ ทฺเว สมฺมา วิตกฺกาฯ ตตฺถ วิตกฺเกนฺติ เอเตน, สยํ วา วิตกฺเกติ, วิตกฺกนมตฺตเมว วาติ วิตกฺโกฯ สฺวายํ อารมฺมณาภินิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ วิสยเภเทน ปน ตํ ทฺวิธา กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ทฺเว วิตกฺกา’’ติฯ สมุทาจรนฺตีติ สมํ สมฺมา จ อุทฺธมุทฺธํ มริยาทาย จรนฺติฯ มริยาทตฺโถ หิ อยมากาโร, เตน จ โยเคน ‘‘ตถาคตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธ’’นฺติ อิทํ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อตฺตโน วิสเย สมํ สมฺมา จ อญฺญมญฺญํ มริยาทํ อนติกฺกมนฺตา อุทฺธมุทฺธํ พหุลํ อภิณฺหํ จรนฺติ ปวตฺตนฺตีติฯ

โก ปน เนสํ วิสโย, กา วา มริยาทา, กถญฺจ ตํ อนติกฺกมิตฺวา เต อุทฺธมุทฺธํ พหุลํ อภิณฺหํ นิจฺจํ ปวตฺตนฺตีติ? วุจฺจเต – เขมวิตกฺโก, ปวิเวกวิตกฺโกติ อิเม ทฺเว วิตกฺกาเยวฯ เตสุ เขมวิตกฺโก ตาว ภควโต วิเสเสน กรุณาสมฺปยุตฺโต, เมตฺตามุทิตาสมฺปยุตฺโตปิ ลพฺภเตว, ตสฺมา โส มหากรุณาสมาปตฺติยา เมตฺตาทิสมาปตฺติยา จ ปุพฺพงฺคโม สมฺปยุตฺโต จ เวทิตพฺโพฯ ปวิเวกวิตกฺโก ปน ผลสมาปตฺติยา ปุพฺพงฺคโม สมฺปยุตฺโต จ, ทิพฺพวิหาราทิวเสนาปิ ลพฺภเตวฯ อิติ เนสํ วิตกฺโก วิสโย, ตสฺมา เอกสฺมิํ สนฺตาเน พหุลํ ปวตฺตมานานมฺปิ กาเลน กาลํ สวิสยสฺมิํเยว จรณโต นตฺถิ มริยาทา, น สงฺกเรน วุตฺติฯ

ตตฺถ เขมวิตกฺโก ภควโต กรุโณกฺกมนาทินา วิภาเวตพฺโพ, ปวิเวกวิตกฺโก สมาปตฺตีหิฯ ตตฺรายํ วิภาวนา – ‘‘อยํ โลโก สนฺตาปชาโต ทุกฺขปเรโต’’ติอาทินา ราคคฺคิอาทีหิ โลกสนฺนิวาสสฺส อาทิตฺตตาทิอาการทสฺสเนหิ มหากรุณาสมาปตฺติยา ปุพฺพภาเค , สมาปตฺติยมฺปิ ปฐมชฺฌานวเสน วตฺตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ (ปฏิ. ม. 1.117-118) –

‘‘พหูหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ อุยฺยุตฺโต, ปยาโต, กุมฺมคฺคปฏิปนฺโน, อุปนียติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร, อสฺสโก โลโก, สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโสฯ

‘‘อตายโน โลกสนฺนิวาโส, อเลโณ, อสรโณ, อสรณีภูโต, อุทฺธโต โลโก อวูปสนฺโต, สสลฺโล โลกสนฺนิวาโส วิทฺโธ ปุถุสลฺเลหิ, อวิชฺชนฺธการาวรโณ กิเลสปญฺชรปริกฺขิตฺโต, อวิชฺชาคโต โลกสนฺนิวาโส อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ ตนฺตากุลกชาโต กุลาคุณฺฐิกชาโต มุญฺชปพฺพชภูโต อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตีติ ปสฺสนฺตานํ, อวิชฺชาวิสโทสสํลิตฺโต กิเลสกลลีภูโต, ราคโทสโมหชฏาชฏิโตฯ

‘‘ตณฺหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก, ตณฺหาชาเลน โอตฺถโฏ, ตณฺหาโสเตน วุยฺหติ, ตณฺหาสํโยชเนน สํยุตฺโต, ตณฺหานุสเยน อนุสโฏ, ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ, ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหติฯ

‘‘ทิฏฺฐิสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก, ทิฏฺฐิชาเลน โอตฺถโฏ, ทิฏฺฐิโสเตน วุยฺหติ, ทิฏฺฐิสํโยชเนน สํยุตฺโต, ทิฏฺฐานุสเยน อนุสโฏ, ทิฏฺฐิสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ, ทิฏฺฐิปริฬาเหน ปริฑยฺหติฯ

‘‘ชาติยา อนุคโต, ชราย อนุสโฏ, พฺยาธินา อภิภูโต, มรเณน อพฺภาหโต, ทุกฺเข ปติฏฺฐิโตฯ

‘‘ตณฺหาย โอฑฺฑิโต, ชราปาการปริกฺขิตฺโต, มจฺจุปาสปริกฺขิตฺโต, มหาพนฺธนพทฺโธ, โลกสนฺนิวาโส, ราคพนฺธเนน, โทสโมหพนฺธเนน, มานทิฏฺฐิกิเลสทุจฺจริตพนฺธเนน พทฺโธ, มหาสมฺพาธปฏิปนฺโน, มหาปลิโพเธน ปลิพุทฺโธ, มหาปปาเต ปติโต, มหากนฺตารปฏิปนฺโน, มหาสํสารปฏิปนฺโน, มหาวิทุคฺเค สมฺปริวตฺตติ, มหาปลิเป ปลิปนฺโนฯ

‘‘อพฺภาหโต โลกสนฺนิวาโส, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโส ราคคฺคินา, โทสคฺคินา, โมหคฺคินา ชาติยา…เป.… อุปายาเสหิ, อุนฺนีตโก โลกสนฺนิวาโส หญฺญติ นิจฺจมตาโณ ปตฺตทณฺโฑ ตกฺกโร, วชฺชพนฺธนพทฺโธ อาฆาตนปจฺจุปฏฺฐิโต, อนาโถ โลกสนฺนิวาโส ปรมการุญฺญตํ ปตฺโต, ทุกฺขาภิตุนฺโน จิรรตฺตปีฬิโต, นิจฺจคธิโต นิจฺจปิปาสิโตฯ

‘‘อนฺโธ, อจกฺขุโก, หตเนตฺโต, อปริณายโก, วิปถปกฺขนฺโท, อญฺชสาปรทฺโธ, มโหฆปกฺขนฺโทฯ

‘‘ทฺวีหิ ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต, ตีหิ ทุจฺจริเตหิ วิปฺปฏิปนฺโน, จตูหิ โยเคหิ โยชิโต, จตูหิ คนฺเถหิ คนฺถิโต, จตูหิ อุปาทาเนหิ อุปาทียติ, ปญฺจคติสมารุฬฺโห, ปญฺจหิ กามคุเณหิ รชฺชติ, ปญฺจหิ นีวรเณหิ โอตฺถโฏ, ฉหิ วิวาทมูเลหิ วิวทติ, ฉหิ ตณฺหากาเยหิ รชฺชติ, ฉหิ ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต, สตฺตหิ อนุสเยหิ อนุสโฏ, สตฺตหิ สํโยชเนหิ สํยุตฺโต, สตฺตหิ มาเนหิ อุนฺนโต, อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ สมฺปริวตฺตติ, อฏฺฐหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยโต, อฏฺฐหิ ปุริสโทเสหิ ทุสฺสติ, นวหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต, นวหิ มาเนหิ อุนฺนโต, นวหิ ตณฺหามูลเกหิ ธมฺเมหิ รชฺชติ, ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ กิลิสฺสติ, ทสหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต, ทสหิ อกุสลกมฺมปเถหิ สมนฺนาคโต, ทสหิ สํโยชเนหิ สํยุตฺโต, ทสหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยโต, ทสวตฺถุกาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต, ทสวตฺถุกาย อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต, อฏฺฐสตตณฺหาปปญฺเจหิ ปปญฺจิโต, ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต โลกสนฺนิวาโสติ สมฺปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ

‘‘อหญฺจมฺหิ ติณฺโณ, โลโก จ อติณฺโณฯ อหญฺจมฺหิ มุตฺโต, โลโก จ อมุตฺโตฯ อหญฺจมฺหิ ทนฺโต, โลโก จ อทนฺโตฯ อหญฺจมฺหิ สนฺโต, โลโก จ อสนฺโตฯ อหญฺจมฺหิ อสฺสตฺโถ, โลโก จ อนสฺสตฺโถฯ อหญฺจมฺหิ ปรินิพฺพุโต, โลโก จ อปรินิพฺพุโตฯ ปโหมิ ขฺวาหํ ติณฺโณ ตาเรตุํ, มุตฺโต โมเจตุํ, ทนฺโต ทเมตุํ, สนฺโต สเมตุํ , อสฺสตฺโถ อสฺสาเสตุํ, ปรินิพฺพุโต ปเร จ ปรินิพฺพาเปตุนฺติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.117-118)ฯ

อิมินาว นเยน ภควโต สตฺเตสุ เมตฺตาโอกฺกมนญฺจ วิภาเวตพฺพํฯ กรุณาวิสยสฺส หิ ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺขภูตํ สุขํ สตฺเตสุ อุปสํหรนฺตี เมตฺตาปิ ปวตฺตตีติ อิธ อพฺยาปาทอวิหิํสาวิตกฺกา เขมวิตกฺโกฯ ปวิเวกวิตกฺโก ปน เนกฺขมฺมวิตกฺโกเยว, ตสฺส ทิพฺพวิหารอริยวิหาเรสุ ปุพฺพภาคสฺส ปฐมชฺฌานสฺส ปจฺจเวกฺขณาย จ วเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ เย เต ภควโต เทวสิกํ วฬญฺชนกวเสน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติวิหารา, เยสํ ปุเรจรณภาเวน ปวตฺตํ สมาธิจริยานุคตํ ญาณจริยานุคตํ ญาณํ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสญฺจาริมหาวชิรญาณนฺติ วุจฺจติ, เตสํ วเสน ภควโต ปวิเวกวิตกฺกสฺส พหุลํ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ อยญฺจ อตฺโถ มหาสจฺจกสุตฺเตนปิ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ภควตา –

‘‘โส โข อหํ, อคฺคิเวสฺสน, ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมิํ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปมิ, สนฺนิสาเทมิ, เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. 1.387)ฯ

อิทญฺหิ ภควา ‘‘สมโณ โคตโม อภิรูโป ปาสาทิโก สุผุสิตํ ทนฺตาวรณํ, ชิวฺหา ตนุกา, มธุรํ วจนํ, เตน ปริสํ รญฺเชนฺโต มญฺเญ วิจรติ, จิตฺเต ปนสฺส เอกคฺคตา นตฺถิ, โย เอวํ สญฺญตฺติพหุโล จรตี’’ติ สจฺจเกน นิคณฺฐปุตฺเตน วิตกฺกิเต อวสฺสํ สโหฒํ โจรํ คณฺหนฺโต วิย ‘‘น อคฺคิเวสฺสน ตถาคโต ปริสํ รญฺเชนฺโต สญฺญตฺติพหุโล วิจรติ, จกฺกวาฬปริยนฺตายปิ ปริสาย ธมฺมํ เทเสติ, อสลฺลีโน อนุปลิตฺโต เอกตฺตํ เอกวิหาริสุญฺญตาผลสมาปตฺติผลํ อนุยุตฺโต’’ติ ทสฺเสตุํ อาหริฯ

ภควา หิ ยสฺมิํ ขเณ ปริสา สาธุการํ เทติ, ธมฺมํ วา ปจฺจเวกฺขติ, ตสฺมิํ ขเณ ปุพฺพภาเคน กาลํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺติํ อสฺสาสวาเร ปสฺสาสวาเร สมาปชฺชติ, สาธุการสทฺทนิคฺโฆเส อวิจฺฉินฺเนเยว ธมฺมปจฺจเวกฺขณาย จ ปริโยสาเน สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ฐิตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ธมฺมํ เทเสติฯ พุทฺธานญฺหิ ภวงฺคปริวาโส ลหุโก, อสฺสาสวาเร ปสฺสาสวาเร สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺติฯ เอวํ ยถาวุตฺตสมาปตฺตีนํ สปุพฺพภาคานํ วเสน ภควโต เขมวิตกฺกสฺส ปวิเวกวิตกฺกสฺส จ พหุลปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ ยสฺส พฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺกาทิสํกิเลสปฺปหานสฺส อพฺยาปาทวิตกฺกสฺส อวิหิํสาวิตกฺกสฺส จ อานุภาเวน กุโตจิปิ ภยาภาวโต ตํสมงฺคี เขมปฺปตฺโต จ วิหรติ, ตโต จ สพฺพสฺสปิ สพฺพทาปิ เขมเมว โหติ อภยเมวฯ ตสฺมา ทุวิโธปิ อุภเยสํ เขมงฺกโรติ เขมวิตกฺโกฯ ยสฺส ปน กามวิตกฺกาทิสํกิเลสปหานสฺส เนกฺขมฺมวิตกฺกสฺส อานุภาเวน กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโกติ ติวิโธ; ตทงฺควิเวโก, วิกฺขมฺภนวิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโกติ ปญฺจวิโธ จ วิเวโก ปาริปูริํ คจฺฉติฯ โส ยถารหํ อารมฺมณโต สมฺปโยคโต จ ปวิเวกสหคโต วิตกฺโกติ ปวิเวกวิตกฺโกฯ เอเต จ ทฺเว วิตกฺกา เอวํ วิภตฺตวิสยาปิ สมานา อาทิกมฺมิกานํ อญฺญมญฺญูปการาย สมฺภวนฺติฯ ยถา หิ เขมวิตกฺกสฺส ปวิเวกวิตกฺโก อนุปฺปนฺนสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย โหติ, เอวํ ปวิเวกวิตกฺกสฺสปิ เขมวิตกฺโกฯ น หิ วูปกฏฺฐกายจิตฺตานมนฺตเรน เมตฺตาวิหาราทโย สมฺภวนฺติ พฺยาปาทาทิปฺปหาเนน จ วินา จิตฺตวิเวกาทีนํ อสมฺภโวเยวาติ อญฺญมญฺญสฺส พหูปการา เอเต ธมฺมา ทฏฺฐพฺพาฯ ภควโต ปน สพฺพโส ปหีนสํกิเลสสฺส โลกหิตตฺถาย เอวํ เขมวิตกฺโก จ ปวิเวกวิตกฺโก จ อสฺสาสวารมตฺเตปิ หิตสุขมาวหนฺติเยวาติฯ เขโม จ วิตกฺโก ปวิเวโก จ วิตกฺโกติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

เอวํ อุทฺทิฏฺเฐ ทฺเว วิตกฺเก นิทฺทิสิตุํ ‘‘อพฺยาปชฺฌาราโม’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อพฺยาปชฺฌนํ กสฺสจิ อทุกฺขนํ อพฺยาปชฺโฌ, โส อารมิตพฺพโต อาราโม เอตสฺสาติ อพฺยาปชฺฌาราโมฯ อพฺยาปชฺเฌ รโต เสวนวเสน นิรโตติ อพฺยาปชฺฌรโตฯ เอเสวาติ เอโส เอวฯ อิริยายาติ กิริยาย, กายวจีปโยเคนาติ อตฺโถฯ น กญฺจิ พฺยาพาเธมีติ หีนาทีสุ กญฺจิปิ สตฺตํ ตณฺหาตสาทิโยคโต ตสํ วา ตทภาวโต ปหีนสพฺพกิเลสวิปฺผนฺทิตตฺตา ถาวรํ วา น พาเธมิ น ทุกฺขาเปมิฯ กรุณชฺฌาสโย ภควา มหากรุณาสมาปตฺติพหุโล อตฺตโน ปรมรุจิตกรุณชฺฌาสยานุรูปเมวมาหฯ เตน อวิหิํสาวิตกฺกํ อพฺยาปาทวิตกฺกญฺจ ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘อหํ อิมาย อิริยาย อิมาย ปฏิปตฺติยา เอวํ สมฺมา ปฏิปชฺชนฺโต เอวํ สมาปตฺติวิหาเรหิ วิหรนฺโต เอวํ ปุญฺญตฺถิเกหิ กตานิ สกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนานิ อธิวาเสนฺโต สตฺเตสุ น กญฺจิ พฺยาพาเธมิ, อปิจ โข ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถปฺปเภทํ หิตสุขเมว เนสํ ปริพฺรูเหมี’ติฯ

ยํ อกุสลํ, ตํ ปหีนนฺติ ยํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสเภทํ อญฺญญฺจ ตํสมฺปยุตฺตํ อนนฺตปฺปเภทํ อกุสลํ, ตํ สพฺพํ โพธิมูเลเยว มยฺหํ ปหีนํ สมูหตนฺติฯ อิมินา ปวิเวเกสุ มุทฺธภูเตน สทฺธิํ นิสฺสรณวิเวเกน สมุจฺเฉทปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวเก ทสฺเสติฯ เกจิ ปเนตฺถ ตทงฺควิกฺขมฺภนวิเวเกปิ อุทฺธรนฺติ ฯ อาคมนียปฏิปทาย หิ สทฺธิํ ภควตา อตฺตโน กิเลสกฺขโย อิธ วุตฺโตติฯ

อิติ ภควา อปริมิตกปฺปปริจิตฺตํ อตฺตโน ปวิเวกชฺฌาสยํ สทฺธิํ นิสฺสรณชฺฌาสเยน อิทานิ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ฐิโต ตมชฺฌาสยํ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา อตฺตโน กิเลสปฺปหานปจฺจเวกฺขณมุเขน วิภาเวติฯ ยทตฺถํ ปเนตฺถ สตฺถา อิเม ทฺเว วิตกฺเก อุทฺธริ, อิทานิ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ภควา หิ อิมสฺส วิตกฺกทฺวยสฺส อตฺตโน พหุลสมุทาจารทสฺสนมุเขเนว ตตฺถ ภิกฺขู นิเวเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา อพฺยาปชฺฌปวิเวกาภิรตสฺส เม เขมปวิเวกวิตกฺกาเยว พหุลํ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมาฯ ติหาติ นิปาตมตฺตํฯ

อพฺยาปชฺฌารามา วิหรถาติ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตาวิหาเรน กรุณาวิหาเร น จ อภิรมนฺตา วิหรถฯ เตน พฺยาปาทสฺส ตเทกฏฺฐกิเลสานญฺจ ทูรีกรณมาหฯ เตสํ โวติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํฯ ปวิเวการามา วิหรถาติ กายาทิวิเวกญฺเจว ตทงฺคาทิวิเวกญฺจาติ สพฺพวิเวเก อารมิตพฺพฏฺฐานํ กตฺวา วิหรถฯ อิมาย มยนฺติอาทิ ยถา เนสํ เขมวิตกฺกสฺส ปวตฺตนาการทสฺสนํ, เอวํ กิํ อกุสลนฺติอาทิ ปวิเวกวิตกฺกสฺส ปวตฺตนาการทสฺสนํฯ ตตฺถ ยถา อนวชฺชธมฺเม ปริปูเรตุกาเมน กิํกุสลคเวสินา หุตฺวา กุสลธมฺมปริเยสนา กาตพฺพาว, สาวชฺชธมฺเม ปชหิตุกาเมนาปิ อกุสลปริเยสนา กาตพฺพาติ อาห ‘‘กิํ อกุสล’’นฺติอาทิฯ อภิญฺญาปุพฺพิกา หิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาฯ ตตฺถ กิํ อกุสลนฺติ อกุสลํ นาม กิํ, สภาวโต กิมสฺส ลกฺขณํ, กานิ วา รสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ อกุสลสฺส สภาวกิจฺจาทิโต ปจฺจเวกฺขณวิธิํ ทสฺเสติฯ อาทิกมฺมิกวเสน เจส วิตกฺโก อาคโต, กิํ อปฺปหีนํ กิํ ปชหามาติ อิทํ ปททฺวยํ เสกฺขวเสนฯ ตสฺมา กิํ อปฺปหีนนฺติ กามราคสํโยชนาทีสุ อกุสเลสุ กิํ อกุสลํ อมฺหากํ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนํ? กิํ ปชหามาติ กิํ อกุสลํ สมุคฺฆาเตม? อถ วา กิํ ปชหามาติ วีติกฺกมปริยุฏฺฐานานุสเยสุ กิํ วิภาคํ อกุสลํ อิทานิ มยํ ปชหามาติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘กิํ อปฺปหีน’’นฺติ ปฐนฺติฯ เตสํ ทิฏฺฐิสํโยชนาทิวเสน อเนกเภเทสุ อกุสเลสุ กิํ กตมํ อกุสลํ, เกน กตเมน ปกาเรน, กตเมน วา มคฺเคน อมฺหากํ อปฺปหีนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

คาถาสุ พุทฺธนฺติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อวิปรีตํ สยมฺภุญาเณน พุทฺธตฺตา ปฏิวิทฺธตฺตา พุทฺธํ สจฺจวินิมุตฺตสฺส เญยฺยสฺส อภาวโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ;

ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติฯ (สุ. นิ. 563; ม. นิ. 2.399);

ฐเปตฺวา มหาโพธิสตฺตํ อญฺเญหิ สหิตุํ วหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหสฺส สกลสฺส โพธิสมฺภารสฺส มหากรุณาธิการสฺส จ สหนโต วหนโต, ตถา อญฺเญหิ สหิตุํ อภิภวิตุํ ทุกฺกรตฺตา อสยฺหานํ ปญฺจนฺนํ มารานํ สหนโต อภิภวนโต, อาสยานุสยจริยาธิมุตฺติอาทิวิภาคาวโพเธน ยถารหํ เวเนยฺยานํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ อนุสาสนสงฺขาตสฺส อญฺเญหิ อสยฺหสฺส พุทฺธกิจฺจสฺส สหนโต วหนโต, ตตฺถ วา สาธุการิภาวโต อสยฺหสาหินํฯ สมุทาจรนฺติ นนฺติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ, นํ ตถาคตนฺติ วา อตฺโถฯ

สกปรสนฺตาเนสุ ตมสงฺขาตํ โมหนฺธการํ นุทิ ขิปีติ ตโมนุโทฯ ปารํ นิพฺพานํ คโตติ ปารคโตฯ อถ วา ‘‘มุตฺโต โมเจยฺย’’นฺติอาทินา นเยน ปวตฺติตสฺส มหาภินีหารสฺส สกลสฺส วา สํสารทุกฺขสฺส สพฺพญฺญุคุณานํ ปารํ ปริยนฺตํ คโตติ ปารคโต, ตํ ตโมนุทํ ปารคตํฯ ตโต เอว ปตฺติปตฺตํ พุทฺธํ, สีลาทิํ ทสพลญาณาทิญฺจ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ ปตฺตพฺพํ สพฺพํ ปตฺตนฺติ อตฺโถฯ วสิมนฺติ ฌานาทีสุ อากงฺขาปฏิพทฺโธ ปรโม อาวชฺชนาทิวสิภาโว, อริยิทฺธิสงฺขาโต อนญฺญสาธารโณ จิตฺตวสิภาโว จ อสฺส อตฺถีติ วสิมา, ตํ วสิมํ, วสินนฺติ อตฺโถฯ สพฺเพสํ กามาสวาทีนํ อภาเวน อนาสวํฯ กายวิสมาทิกสฺส วิสมสฺส วนฺตตฺตา วา วิสสงฺขาตํ สพฺพํ กิเลสมลํ ตริตฺวา วา วิสํ สกลวฏฺฏทุกฺขํ สยํ ตริตฺวา ตารณโต วิสนฺตโร ตํ วิสนฺตรํฯ ตณฺหกฺขเย อรหตฺตผเล นิพฺพาเน วา วิมุตฺตํ, อุภยมฺหิ คมนโต โมนสงฺขาเตน ญาเณน กายโมเนยฺยาทีหิ วา สาติสยํ สมนฺนาคตตฺตา มุนิํฯ มุนีติ หิ อคาริยมุนิ, อนคาริยมุนิ, เสกฺขมุนิ, อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจกมุนิ, มุนิมุนีติ อเนกวิธา มุนโยฯ ตตฺถ คิหี อาคตผโล วิญฺญาตสาสโน อคาริยมุนิ, ตถารูโป ปพฺพชิโต อนคาริยมุนิ, สตฺต เสกฺขา เสกฺขมุนิ, ขีณาสโว อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจกพุทฺโธ ปจฺเจกมุนิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ มุนิมุนีติฯ อยเมว อิธาธิปฺเปโตฯ อายติํ ปุนพฺภวาภาวโต อนฺติมํ, ปจฺฉิมํ เทหํ กายํ ธาเรตีติ อนฺติมเทหธารี, ตํ อนฺติมเทหธาริํฯ กิเลสมาราทีนํ สมฺมเทว ปริจฺจตฺตตฺตา มารญฺชหํฯ ตโต เอว ชราเหตุสมุจฺเฉทโต อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติวเสน ปากฏชราทิสพฺพชราย ปารคุํฯ ชราสีเสน เจตฺถ ชาติมรณโสกาทีนํ ปารคมนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํ เอวํภูตํ ตถาคตํ ทุเว วิตกฺกา สมุทาจรนฺตีติ พฺรูมีติ สมฺพนฺโธฯ

อิติ ภควา ปฐมคาถาย วิตกฺกทฺวยํ อุทฺทิสิตฺวา ตโต ทุติยคาถาย ปวิเวกวิตกฺกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เขมวิตกฺกํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสเล ยถา’’ติ ตติยคาถมาหฯ ตตฺถ เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโตติ เสเล สิลามเย เอกคฺฆนปพฺพตมุทฺธนิ ยถา ฐิโตฯ น หิ ตตฺถ ฐิตสฺส อุทฺธํ คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ อตฺถิฯ ตถูปมนฺติ ตปฺปฏิภาคํ เสลปพฺพตูปมํฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ ฐิโต จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย, เอวเมว สุเมโธ, สุนฺทรปญฺโญ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปญฺญามยํ ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวติณฺณํ ชาติชราภิภูตญฺจ ชนตํ สตฺตกายํ อเวกฺขติ อุปธารยติ อุปปริกฺขติฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา หิ ปพฺพตปาเท สมนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ กตฺวา ตตฺถ เกทารปาฬีสุ กุฏิโย กตฺวา รตฺติํ อคฺคิํ ชาเลยฺย, จตุรงฺคสมนฺนาคตญฺจ อนฺธการํ ภเวยฺย, อถสฺส ปพฺพตสฺส มตฺถเก ฐตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมิปฺปเทสํ โอโลกยโต เนว เขตฺตํ, น เกทารปาฬิโย, น กุฏิโย, น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา ปญฺญาเยยฺยุํ, กุฏีสุ ปน อคฺคิชาลมตฺตเมว ปญฺญาเยยฺย, เอวํ ธมฺมมยํ ปาสาทมารุยฺห สตฺตกายํ โอโลกยโต ตถาคตสฺส เย เต อกตกลฺยาณา สตฺตา, เต เอกวิหาเร ทกฺขิณปสฺเส นิสินฺนาปิ พุทฺธญาณสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตสรา วิย โหนฺติฯ เย ปน กตกลฺยาณา เวเนยฺยปุคฺคลา, เต เอวสฺส ทูเรปิ ฐิตา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, โส อคฺคิ วิย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;

อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา ยถา สรา’’ติฯ (ธ. ป. 304; เนตฺติ. 11);

เอวเมตสฺมิํ สุตฺเต คาถาสุ จ ภควา อตฺตานํ ปรํ วิย กตฺวา ทสฺเสสิฯ

ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เทสนาสุตฺตวณฺณนา

[39] ทุติเย ปริยาเยนาติ เอตฺถ ปริยาย-สทฺโท ‘‘มธุปิณฺฑิกปริยาโยตฺเวว นํ ธาเรหี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.205) เทสนายํ อาคโตฯ ‘‘อตฺถิ ขฺเวส , พฺราหฺมณ, ปริยาโย, เยน มํ ปริยาเยน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – อกิริยวาโท สมโณ โคตโม’’ติอาทีสุ (ปารา. 5; อ. นิ. 8.11) การเณฯ ‘‘กสฺส นุ โข, อานนฺท, อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 3.398) วาเรฯ อิธ ปน วาเรปิ การเณปิ วฏฺฏติ, ตสฺมา, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส ทฺเว ธมฺมเทสนา ยถารหํ การเณน ภวนฺติ, วาเรน วาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ภควา หิ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ กทาจิ ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม, ธมฺมา อกุสลาฯ อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชาฯ อิเม เสวิตพฺพา, อิเม น เสวิตพฺพา’’ติอาทินา กุสลากุสลธมฺเม วิภชนฺโต กุสลธมฺเมหิ อกุสลธมฺเม อสงฺกรโต ปญฺญาเปนฺโต ‘‘ปาปํ ปาปกโต ปสฺสถา’’ติ ธมฺมํ เทเสติฯ กทาจิ ‘‘ปาณาติปาโต, ภิกฺขเว, อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิโก เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโก, โย สพฺพลหุโก ปาณาติปาโต, โส อปฺปายุกสํวตฺตนิโก’’ติอาทินา (อ. นิ. 8.40) อาทีนวํ ปกาเสนฺโต ปาปโต นิพฺพิทาทีหิ นิโยเชนฺโต ‘‘นิพฺพินฺทถ วิรชฺชถา’’ติ ธมฺมํ เทเสติฯ

ภวนฺตีติ โหนฺติ ปวตฺตนฺติฯ ปาปํ ปาปกโต ปสฺสถาติ สพฺพํ ปาปธมฺมํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อายติญฺจ อหิตทุกฺขาวหโต ลามกโต ปสฺสถฯ ตตฺถ นิพฺพินฺทถาติ ตสฺมิํ ปาปธมฺเม ‘‘อจฺจนฺตหีนภาวโต ลามกฏฺเฐน ปาปํ, อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อกุสลํ, ปกติปภสฺสรสฺส ปสนฺนสฺส จ จิตฺตสฺส ปภสฺสราทิภาววินาสนโต สํกิเลสิกํ, ปุนปฺปุนํ ภวทุกฺขนิพฺพตฺตนโต โปโนพฺภวิกํ, สเหว ทรเถหิ ปริฬาเหหิ วตฺตนโต สทรถํ, ทุกฺขสฺเสว วิปจฺจนโต ทุกฺขวิปากํ, อปริมาณมฺปิ กาลํ อนาคเต ชาติชรามรณนิพฺพตฺตนโต อายติํ ชาติชรามรณิยํ, สพฺพหิตสุขวิทฺธํสนสมตฺถ’’นฺติอาทินา นเยน นานาวิเธ อาทีนเว, ตสฺส จ ปหาเน อานิสํเส สมฺมปญฺญาย ปสฺสนฺตา นิพฺพินฺทถ นิพฺเพทํ อาปชฺชถฯ นิพฺพินฺทนฺตา จ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคาธิคเมน ปาปโต วิรชฺชถ เจว วิมุจฺจถ จฯ มคฺเคน วา สมุจฺเฉทวิราควเสน วิรชฺชถ, ตโต ผเลน ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติวเสน วิมุจฺจถฯ อถ วา ปาปนฺติ ลามกโต ปาปํฯ