อปิจ ‘‘อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโส อุยฺยุตฺโต ปยาโต กุมฺมคฺคปฺปฏิปนฺโน, อุปนียติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร, อสฺสโก โลโก, สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโส’’ติเอวมาทีนิ (ปฏิ. ม. 1.117) เจตฺถ สํเวชนียฏฺฐานานีติ เวทิตพฺพานิฯ สํเวชเนนาติ ชาติอาทิสํเวควตฺถูนิ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนภยสงฺขาเตน สํเวชเนนฯ อตฺถโต ปน สโหตฺตปฺปญาณํ สํเวโค นามฯ
สํวิคฺคสฺสาติ คพฺโภกฺกนฺติกาทิวเสน อเนกวิเธหิ ชาติอาทิทุกฺเขหิ สํเวคชาตสฺสฯ ‘‘สํเวชิตฺวา’’ติ จ ปฐนฺติฯ โยนิโส ปธาเนนาติ อุปายปธาเนน, สมฺมาวายาเมนาติ อตฺโถฯ โส หิ ยถา อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ, กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, เอวํ ปทหนโต อุตฺตมภาวสาธนโต จ ‘‘ปธาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ สํเวเคน ภวาทีสุ กิญฺจิ ตาณํ เลณํ ปฏิสรณํ อปสฺสนฺโต ตตฺถ อโนลียนฺโต อลคฺคมานโส ตปฺปฏิปกฺเขน จ วินิวตฺติตวิสญฺญิโต อญฺญทตฺถุ นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโรฯ โส กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน โยนิโสมนสิการพหุโล วิสุทฺธาสยปฺปโยโค สมถวิปสฺสนาสุ ยุตฺตปฺปยุตฺโต สพฺพสฺมิมฺปิ สงฺขารคเต นิพฺพินฺทติ วิรชฺชติ, วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปติฯ ตตฺถ ยทิทํ โยนิโสมนสิการพหุโล วิสุทฺธาสยปฺปโยโค สมถวิปสฺสนาสุ ยุตฺตปฺปยุตฺโต, เตนสฺส ทิฏฺเฐว ธมฺเม สุขโสมนสฺสพหุลตา เวทิตพฺพาฯ ยํ ปนายํ สมเถ ปติฏฺฐิโต วิปสฺสนาย ยุตฺตปฺปยุตฺโต สพฺพสฺมิมฺปิ สงฺขารคเต นิพฺพินฺทติ วิรชฺชติ, วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปติ, เตนสฺส โยนิ อารทฺธา อาสวานํ ขยายาติ เวทิตพฺพํฯ
คาถาสุ สํวิชฺเชเถวาติ สํวิชฺเชยฺย เอว สํเวคํ กเรยฺย เอวฯ ‘‘สํวิชฺชิตฺวานา’’ติ จ ปฐนฺติฯ วุตฺตนเยน สํวิคฺโค หุตฺวาติ อตฺโถฯ ปณฺฑิโตติ สปฺปญฺโญ, ติเหตุกปฏิสนฺธีติ วุตฺตํ โหติฯ ปญฺญาย สมเวกฺขิยาติ สํเวควตฺถูนิ สํวิชฺชนวเสน ปญฺญาย สมฺมา อเวกฺขิยฯ อถ วา ปญฺญาย สมฺมา อเวกฺขิตฺวาติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ
ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ ปรมตฺถทีปนิยา อิติวุตฺตก-อฏฺฐกถาย
ทุกนิปาเต ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
2. ทุติยวคฺโค
1. วิตกฺกสุตฺตวณฺณนา
[38] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม ตถาคตํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ ตถาคต-สทฺโท ตาว สตฺตโวหารสมฺมาสมฺพุทฺธาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.65) สตฺตโวหาเรฯ
‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ,
พุทฺธํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติฯ (ขุ. ปา. 6.16) –
อาทีสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธฯ
‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ,
ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติฯ (ขุ. ปา. 6.17) –
อาทีสุ ธมฺเมฯ
‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ,
สงฺฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติฯ (ขุ. ปา. 6.18) –
อาทีสุ สงฺเฆฯ อิธ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธฯ ตสฺมา ตถาคตนฺติ เอตฺถ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ กตเมหิ อฏฺฐหิ? ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติฯ
