พระสุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย ปัญจกนิบาต [3. ตติยปัณณาสก์] 4. ราชวรรค 1. ปฐมจักกานุวัตตนสูตร
4. ราชวรรค
หมวดว่าด้วยพระราชา
1. ปฐมจักกานุวัตตนสูตร
ว่าด้วยการให้จักรหมุนไป สูตรที่ 1
[131] พระผู้มีพระภาคตรัสว่า ภิกษุทั้งหลาย พระเจ้าจักรพรรดิประกอบ
ด้วยองค์ 5 ประการ จึงทรงให้จักรหมุนไปโดยธรรม1เท่านั้น จักรนั้นอันใคร ๆ ที่เป็น
มนุษย์ เป็นข้าศึก และเป็นสัตว์มีชีวิตให้หมุนกลับไม่ได้
องค์ 5 ประการ อะไรบ้าง คือ
พระเจ้าจักรพรรดิในโลกนี้
1. เป็นผู้รู้ประโยชน์2
2. เป็นผู้รู้ธรรม3
3. เป็นผู้รู้ประมาณ4
4. เป็นผู้รู้กาล5
5. เป็นผู้รู้บริษัท6
เชิงอรรถ :
1 ทรงให้จักรหมุนไปโดยธรรม หมายถึงอาณาจักรที่พระเจ้าจักรพรรดิทรงปกครองด้วยกุศลกรรมบถ 10
ประการ อันใคร ๆ จะให้หมุนกลับเป็นอื่นไปไม่ได้ (องฺ.ติก.อ. 2/14/88, องฺ.ปญฺจก.อ. 3/131/50)
2 เป็นผู้รู้ประโยชน์ หมายถึงทรงครองราชย์ด้วยการทรงบำเพ็ญประโยชน์ (องฺ.ปญฺจก.อ. 3/131/50,
องฺ.ปญฺจก.ฏีกา 3/131/53)
3 เป็นผู้รู้ธรรม หมายถึงทรงรู้ขนบธรรมเนียมประเพณี (องฺ.ปญฺจก.อ. 3/131/50)
4 เป็นผู้รู้ประมาณ หมายถึงทรงรู้จักประมาณในการลงอาชญาตามสมควรแก่ความผิด หรือในการทำพลีกรรม
(องฺ.ปญฺจก.อ. 3/131/50, องฺ.ปญฺจก.ฏีกา 3/131/53)
5 เป็นผู้รู้กาล หมายถึงทรงรู้กาลที่จะเสวยความสุขในราชสมบัติ กาลเป็นที่วินิจฉัย และกาลที่เสด็จไปยัง
ชนบท (องฺ.ปญฺจก.อ. 3/131/50)
6 เป็นผู้รู้บริษัท คือทรงรู้ว่า นี้คือขัตติยบริษัท นี้คือพราหมณบริษัท นี้คือเวสสบริษัท นี้คือศุทรบริษัท
และนี้คือสมณบริษัท (องฺ.ปญฺจก.อ. 3/131/50)
พระสุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย ปัญจกนิบาต [3. ตติยปัณณาสก์] 4. ราชวรรค 1. ปฐมจักกานุวัตตนสูตร
ภิกษุทั้งหลาย พระเจ้าจักรพรรดิประกอบด้วยองค์ 5 ประการนี้แล จึงทรงให้
จักรหมุนไปโดยธรรมเท่านั้น จักรนั้นอันใคร ๆ ที่เป็นมนุษย์ เป็นข้าศึก และเป็นสัตว์
มีชีวิตให้หมุนกลับไม่ได้
ภิกษุทั้งหลาย พระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า ประกอบด้วยธรรม 5
ประการ ก็ฉันนั้นเหมือนกัน จึงทรงให้ธรรมจักรอันยอดเยี่ยมหมุนไปโดยธรรม
เท่านั้น จักรนั้นอันสมณะ พราหมณ์ เทวดา มาร พรหม หรือใคร ๆ ในโลก ให้หมุน
กลับไม่ได้
ธรรม 5 ประการ อะไรบ้าง คือ
พระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าในโลกนี้
1. เป็นผู้รู้ประโยชน์1
2. เป็นผู้รู้ธรรม2
3. เป็นผู้รู้ประมาณ3
4. เป็นผู้รู้กาล4
5. เป็นผู้รู้บริษัท
ภิกษุทั้งหลาย พระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า ประกอบด้วยธรรม 5
ประการนี้แล จึงทรงให้ธรรมจักรอันยอดเยี่ยมหมุนไปโดยธรรมเท่านั้น จักรนั้นอัน
สมณะ พราหมณ์ เทวดา มาร พรหม หรือใคร ๆ ในโลก ให้หมุนกลับไม่ได้
ปฐมจักกานุวัตตนสูตรที่ 1 จบ
เชิงอรรถ :
1 เป็นผู้รู้ประโยชน์ ในที่นี้หมายถึงทรงรู้ประโยชน์ 5 ประการ คือ (1) ประโยชน์ตน (2) ประโยชน์ผู้อื่น
(3) ประโยชน์ตนและประโยชน์ผู้อื่น (4) ประโยชน์ในภพนี้ (5) ประโยชน์ในภพหน้า (องฺ.ปญฺจก.อ. 3/131/
51, องฺ.ปญฺจก.ฏีกา 3/131/53)
2 เป็นผู้รู้ธรรม ในที่นี้หมายถึงทรงรู้ธรรม คือ อริยสัจ 4 หรือธรรม 4 ประการ คือ กามาวจรธรรม
รูปาวจรธรรม อรูปาวจรธรรม และโลกุตตรธรรม (องฺ.ปญฺจ.อ. 3/131/51, องฺ.ปญฺจ.ฏีกา 3/131/53)
3 เป็นผู้รู้ประมาณ ในที่นี้หมายถึงทรงรู้ประมาณในการรับปัจจัย 4 การบริโภคปัจจัย 4 การแสวงหาปัจจัย
4 และการสละปัจจัย 4 (องฺ.ปญฺจก.อ. 3/131/51, องฺ.ปญฺจก.ฏีกา 3/131/53)
4 รู้กาล หมายถึงทรงรู้ว่า นี้เป็นเวลาหลีกเร้น นี้เป็นเวลาเข้าสมาบัติ นี้เป็นเวเลาแสดงธรรม และนี้เป็น
เวลาเที่ยวจาริกในชนบท (องฺ.ปญฺจก.อ. 3/131/51)
