โย จ, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ ทีปานํ ปฏิลาโภ, โย จตุนฺนํ ธมฺมานํ ปฏิลาโภ, จตุนฺนํ ทีปานํ ปฏิลาโภ จตุนฺนํ ธมฺมานํ ปฏิลาภสฺส กลํ นาคฺฆติ โสฬสิ’’นฺติ (สํ. นิ. 5.997)ฯ

เอวํ ภควา สพฺพตฺถ โลกิยสุขํ สอุตฺตรํ สาติสยํ, โลกุตฺตรสุขเมว อนุตฺตรนฺติ อติสยนฺติ ภาเชสีติฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ทณฺฑสุตฺตวณฺณนา

[13] ตติเย กุมารกาติ ทารกาฯ อนฺตรา จ สาวตฺถิํ อนฺตรา จ เชตวนนฺติ อนฺตราสทฺโท ‘‘ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย, อญฺญตฺร ตถาคตา’’ติ (อ. นิ. 6.44; 10.75), ‘‘ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มญฺจ ตฺวญฺจ กิมนฺตร’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.228) การเณ อาคโตฯ ‘‘อทฺทสา มํ, ภนฺเต, อญฺญตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.149) ขเณฯ ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. 20) จิตฺเตฯ ‘‘อนฺตรา โวสานมาปาที’’ติอาทีสุ เวมชฺเฌฯ ‘‘อปิจายํ, ภิกฺขเว, ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ปารา. 231) วิวเร ฯ สฺวายมิธาปิ วิวเร เวทิตพฺโพฯ ตสฺมา สาวตฺถิยา จ เชตวนสฺส จ วิวเรติ, เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อนฺตราสทฺทโยคโต เจตฺถ อุปโยควจนํ ‘‘อนฺตรา จ สาวตฺถิํ อนฺตรา จ เชตวน’’นฺติฯ อีทิเสสุ ฐาเนสุ อกฺขรจินฺตกา ‘‘อนฺตรา คามญฺจ นทิญฺจ คจฺฉตี’’ติ เอกเมว อนฺตราสทฺทํ ปยุชฺชนฺติ, โส ทุติยปเทนปิ โยเชตพฺโพ โหติฯ อิธ ปน โยเชตฺวา วุตฺโตฯ

อหิํ ทณฺเฑน หนนฺตีติ พิลโต นิกฺขมิตฺวา โคจราย คจฺฉนฺตํ กณฺหสปฺปํ ฉาตชฺฌตฺตํ อนุพนฺธิตฺวา ยฏฺฐีหิ โปเถนฺติฯ เตน จ สมเยน ภควา สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เต ทารเก อหิํ ทณฺเฑน หนนฺเต ทิสฺวา ‘‘กสฺมา กุมารกา อิมํ อหิํ ทณฺเฑน หนถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ฑํสนภเยน, ภนฺเต’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อิเม อตฺตโน สุขํ กริสฺสามาติ อิมํ ปหรนฺตา นิพฺพตฺตฏฺฐาเน ทุกฺขํ อนุภวิสฺสนฺติ, อโห อวิชฺชาย นิกติโกสลฺล’’นฺติ ธมฺมสํเวคํ อุปฺปาเทสิฯ เตเนว จ ธมฺมสํเวเคน อุทานํ อุทาเนสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ‘‘อิเม ทารกา อตฺตสุขาย ปรทุกฺขํ กโรนฺตา สยํ ปรตฺถ สุขํ น ลภิสฺสนฺตี’’ติ เอตมตฺถํ ชานิตฺวาติ เอวเมเก วณฺเณนฺติฯ อญฺเญสํ ทุปฺปฏิปนฺนานํ สุขปริเยสนํ อายติํ ทุกฺขาย สํวตฺตติ, สุปฺปฏิปนฺนานํ เอกนฺเตน สุขาย สํวตฺตติฯ ตสฺมา ‘‘ปรวิเหสาวินิมุตฺตา อจฺจนฺตเมว สุขภาคิโน วต มยฺหํ โอวาทปฺปฏิกรา’’ติ โสมนสฺสวเสเนเวตมฺปิ สตฺถา อุทานํ อุทาเนสีติ วทนฺติฯ อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘เอวํ เตหิ กุมารเกหิ ปวตฺติตํ ปรวิเหฐนํ สพฺพากาเรน อาทีนวโต วิทิตฺวา ปรวิเหสาย ปรานุกมฺปาย จ ยถากฺกมํ อาทีนวานิสํสวิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติฯ

ตตฺถ สุขกามานีติ เอกนฺเตเนว อตฺตโน สุขสฺส อิจฺฉนโต สุขานุคิทฺธานิฯ ภูตานีติ ปาณิโนฯ โย ทณฺเฑน วิหิํสตีติ เอตฺถ ทณฺเฑนาติ เทสนามตฺตํ, ทณฺเฑน วา เลฑฺฑุสตฺถปาณิปฺปหาราทีหิ วาติ อตฺโถฯ อถ วา ทณฺเฑนาติ ทณฺฑเนนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย สุขกามานิ สพฺพภูตานิ ชาติอาทินา ฆฏฺฏนวเสน วจีทณฺเฑน วา ปาณิมุคฺครสตฺถาทีหิ โปถนตาฬนจฺเฉทนาทิวเสน สรีรทณฺเฑน วา สตํ วา สหสฺสํ วา ฐาปนวเสน ธนทณฺเฑน วาติ อิเมสุ ทณฺเฑสุ เยน เกนจิ ทณฺเฑน วิหิํสติ วิเหเฐติ ทุกฺขํ ปาเปติ, อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต สุขนฺติ โส ปุคฺคโล อตฺตโน สุขํ เอสนฺโต คเวสนฺโต ปตฺเถนฺโต เปจฺจ ปรโลเก มนุสฺสสุขํ ทิพฺพสุขํ นิพฺพานสุขนฺติ ติวิธมฺปิ สุขํ น ลภติ, อญฺญทตฺถุ เตน ทณฺเฑน ทุกฺขเมว ลภตีติ อตฺโถฯ

เปจฺจ โส ลภเต สุขนฺติ โย ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน ‘‘ยถาหํ สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกูโล, เอวํ สพฺเพปี’’ติ จินฺเตตฺวา สมฺปตฺตวิรติอาทีสุ ฐิโต วุตฺตนเยน เกนจิ ทณฺเฑน สพฺพานิปิ ภูตานิ น หิํสติ น พาธติ, โส ปุคฺคโล ปรโลเก มนุสฺสภูโต มนุสฺสสุขํ, เทวภูโต ทิพฺพสุขํ, อุภยํ อติกฺกมนฺโต นิพฺพานสุขํ ลภตีติฯ เอตฺถ จ ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส อวสฺสํภาวิตาย ตํ สุขํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิย โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ลภเต’’ติ วุตฺตํฯ ปุริมคาถายปิ เอเสว นโยฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สกฺการสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหตีติ กปฺปานํ สตสหสฺสาธิเกสุ จตูสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุ ปริปูริตสฺส ปุญฺญสมฺภารวิเสสสฺส ผลภูเตน ‘‘อิโต ปรํ มยฺหํ โอกาโส นตฺถี’’ติ อุสฺสหชาเตน วิย อุปรูปริ วฑฺฒมาเนน สกฺการาทินา ภควา สกฺกโต โหติฯ สพฺพทิสาสุ หิ ยมกมหาเมโฆ วุฏฺฐหิตฺวา มโหฆํ วิย สพฺพปารมิโย ‘‘เอกสฺมิํ อตฺตภาเว วิปากํ ทสฺสามา’’ติ สมฺปิณฺฑิตา วิย ภควโต ลาภสกฺการมโหฆํ นิพฺพตฺตยิํสุฯ ตโต อนฺนปานวตฺถยานมาลาคนฺธวิเลปนาทิหตฺถา ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย อาคนฺตฺวา ‘‘กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว, กหํ นราสโภ, กหํ ปุริสสีโห’’ติ ภควนฺตํ ปริเยสนฺติฯ สกฏสเตหิ ปจฺจเย อาหริตฺวา โอกาสํ อลภมานา สมนฺตา คาวุตปฺปมาเณปิ สกฏธุเรน สกฏธุรํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ เจว อนุพนฺธนฺติ จ อนฺธกวินฺทพฺราหฺมณาทโย วิยฯ สพฺพํ ตํ ขนฺธเก (มหาว. 282) เตสุ เตสุ จ สุตฺเตสุ อาคตนเยน เวทิตพฺพํฯ ยถา จ ภควโต, เอวํ ภิกฺขุสงฺฆสฺสาติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยาวตา โข, จุนฺท, เอตรหิ สงฺฆา วา คณา วา โลเก อุปฺปนฺนา, นาหํ, จุนฺท, อญฺญํ เอกสงฺฆมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตํ, ยถริวายํ, จุนฺท, ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ (ที. นิ. 3.176)ฯ

สฺวายํ ภควโต จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อุปฺปนฺโน ลาภสกฺกาโร เอกโต หุตฺวา ทฺวินฺนํ มหานทีนํ อุทโกโฆ วิย อปฺปเมยฺโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ…เป.… ปริกฺขารานํ, ภิกฺขุสงฺโฆปิ สกฺกโต…เป.… ปริกฺขาราน’’นฺติฯ

ติตฺถิยา ปน ปุพฺเพ อกตปุญฺญตาย จ ทุปฺปฏิปนฺนตาย จ อสกฺกตา อครุกตา, พุทฺธุปฺปาเทน ปน วิเสสโต วิปนฺนโสภา สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกา วิย นิปฺปภา นิตฺเตชา หตลาภสกฺการา อเหสุํฯ