2. มุจลินฺทวคฺโค

1. มุจลินฺทสุตฺตวณฺณนา

[11] มุจลินฺทวคฺคสฺส ปฐเม มุจลินฺทมูเลติ เอตฺถ มุจลินฺโท วุจฺจติ นีปรุกฺโขฯ โส ‘‘นิจุโล’’ติปิ วุจฺจติ, ตสฺส สมีเปฯ เกจิ ปน ‘‘มุจโลติ ตสฺส รุกฺขสฺส นามํ, ตํ วนเชฏฺฐกตาย ปน มุจลินฺโทติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ มหา อกาลเมโฆติ อสมฺปตฺเต วสฺสกาเล อุปฺปนฺนมหาเมโฆฯ โส หิ คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส สกลจกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรนฺโต อุทปาทิฯ สตฺตาหวทฺทลิกาติ ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน สตฺตาหํ อวิจฺฉินฺนวุฏฺฐิกา อโหสิฯ สีตวาตทุทฺทินีติ สา จ สตฺตาหวทฺทลิกา อุทกผุสิตสมฺมิสฺเสน สีตวาเตน สมนฺตโต ปริพฺภมนฺเตน ทุสิตทิวสตฺตา ทุทฺทินี นาม อโหสิฯ มุจลินฺโท นาม นาคราชาติ ตสฺเสว มุจลินฺทรุกฺขสฺส สมีเป โปกฺขรณิยา เหฏฺฐา นาคภวนํ อตฺถิ, ตตฺถ นิพฺพตฺโต มหานุภาโว นาคราชาฯ สกภวนาติ อตฺตโน นาคภวนโตฯ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวาติ สตฺตวาเร อตฺตโน สรีรโภเคหิ ภควโต กายํ ปริวาเรตฺวาฯ อุปริมุทฺธนิ มหนฺตํ ผณํ วิหจฺจาติ ภควโต มุทฺธปฺปเทสสฺส อุปริ อตฺตโน มหนฺตํ ผณํ ปสาเรตฺวาฯ ‘‘ผณํ กริตฺวา’’ติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ

ตสฺส กิร นาคราชสฺส เอตทโหสิ ‘‘ภควา จ มยฺหํ ภวนสมีเป รุกฺขมูเล นิสินฺโน, อยญฺจ สตฺตาหวทฺทลิกา วตฺตติ, วาสาคารมสฺส ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส สตฺตรตนมยํ ปาสาทํ นิมฺมินิตุํ สกฺโกนฺโตปิ ‘‘เอวํ กเต กายสาโร คหิโต น ภวิสฺสติ, ทสพลสฺส กายเวยฺยาวจฺจํ กริสฺสามี’’ติ มหนฺตํ อตฺตภาวํ กตฺวา สตฺถารํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ กตฺวา ธาเรสิฯ ‘‘ปริกฺเขปพฺภนฺตรํ โลหปาสาเท ภณฺฑาคารคพฺภปฺปมาณํ อโหสี’’ติ ขนฺธกฏฺฐกถายํ (มหาว. อฏฺฐ. 5) วุตฺตํฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เหฏฺฐาโลหปาสาทปฺปมาณ’’นฺติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.284)ฯ ‘‘อิจฺฉิติจฺฉิเตน อิริยาปเถน สตฺถา วิหริสฺสตี’’ติ กิร นาคราชสฺส อชฺฌาสโยฯ ภควา ปน ยถานิสินฺโนว สตฺตาหํ วีตินาเมสิฯ ตญฺจ ฐานํ สุปิหิตวาตปานํ สุผุสิตอคฺคฬทฺวารํ กูฏาคารํ วิย อโหสิฯ มา ภควนฺตํ สีตนฺติอาทิ ตสฺส ตถา กริตฺวา ฐานการณปริทีปนํฯ

โส หิ ‘‘มา ภควนฺตํ สีตํ พาธยิตฺถ, มา อุณฺหํ, มา ฑํสาทิสมฺผสฺโส พาธยิตฺถา’’ติ ตถา กริตฺวา อฏฺฐาสิฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ สตฺตาหวทฺทลิกาย อุณฺหเมว นตฺถิ, สเจ ปน อนฺตรนฺตรา เมโฆ วิคจฺเฉยฺย, อุณฺหํ ภเวยฺย, ตมฺปิ มา พาธยิตฺถาติ เอวํ ตสฺส จินฺเตตุํ ยุตฺตํฯ เกจิ ปเนตฺถ วทนฺติ ‘‘อุณฺหคฺคหณํ โภคปริกฺเขปสฺส วิปุลภาวกรเณ การณกิตฺตนํฯ ขุทฺทเก หิ ตสฺมิํ ภควนฺตํ นาคสฺส สรีรสมฺภูตา อุสฺมา พาเธยฺย, วิปุลภาวกรเณน ปน ตาทิสํ ‘มา อุณฺหํ พาธยิตฺถา’ติ ตถา กริตฺวา อฏฺฐาสี’’ติฯ

วิทฺธนฺติ อุพฺพิทฺธํ, เมฆวิคเมน ทูรีภูตนฺติ อตฺโถฯ วิคตวลาหกนฺติ อปคตเมฆํฯ เทวนฺติ อากาสํฯ วิทิตฺวาติ ‘‘อิทานิ วิคตวลาหโก อากาโส, นตฺถิ ภควโต สีตาทิอุปทฺทโว’’ติ ญตฺวาฯ วินิเวเฐตฺวาติ อปเนตฺวาฯ สกวณฺณนฺติ อตฺตโน นาครูปํฯ ปฏิสํหริตฺวาติ อนฺตรธาเปตฺวาฯ มาณวกวณฺณนฺติ กุมารกรูปํฯ

เอตมตฺถนฺติ วิเวกสุขปฺปฏิสํเวทิโน ยตฺถ กตฺถจิ สุขเมว โหตีติ เอตมตฺถํ สพฺพากาเรน ชานิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ วิเวกสุขานุภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ สุโข วิเวโกติ นิพฺพานสงฺขาโต อุปธิวิเวโก สุโขฯ ตุฏฺฐสฺสาติ จตุมคฺคญาณสนฺโตเสน ตุฏฺฐสฺสฯ สุตธมฺมสฺสาติ ปกาสิตธมฺมสฺส วิสฺสุตธมฺมสฺสฯ ปสฺสโตติ ตํ วิเวกํ, ยํ วา กิญฺจิ ปสฺสิตพฺพํ นาม, ตํ สพฺพํ อตฺตโน วีริยพลาธิคเตน ญาณจกฺขุนา ปสฺสนฺตสฺสฯ อพฺยาปชฺชนฺติ อกุปฺปนภาโว, เอเตน เมตฺตาปุพฺพภาโค ทสฺสิโตฯ ปาณภูเตสุ สํยโมติ สตฺเตสุ จ สํยโม อวิหิํสนภาโว สุโขติ อตฺโถฯ เอเตน กรุณาปุพฺพภาโค ทสฺสิโตฯ

สุขา วิราคตา โลเกติ วิคตราคตาปิ โลเก สุขาฯ กีทิสี? กามานํ สมติกฺกโมติ, ยา กามานํ สมติกฺกโมติ วุจฺจติ, สา วิคตราคตาปิ สุขาติ อตฺโถ, เอเตน อนาคามิมคฺโค กถิโตฯ อสฺมิมานสฺส โย วินโยติ อิมินา ปน อรหตฺตํ กถิตํฯ อรหตฺตญฺหิ อสฺมิมานสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิวินโยติ วุจฺจติ, อิโต ปรญฺจ สุขํ นาม นตฺถิ, เตนาห ‘‘เอตํ เว ปรมํ สุข’’นฺติฯ เอวํ อรหตฺเตน เทสนาย กูฏํ คณฺหีติฯ

ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ราชสุตฺตวณฺณนา

[12] ทุติเย สมฺพหุลานนฺติ วินยปริยาเยน ตโย ชนา ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตโต ปรํ สงฺโฆฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ตโย ตโย เอว, ตโต อุทฺธํ สมฺพหุลาฯ ตสฺมา อิธาปิ สุตฺตนฺตปริยาเยน สมฺพหุลาติ เวทิตพฺพาฯ อุปฏฺฐานสาลายนฺติ ธมฺมสภามณฺฑเปฯ สา หิ ธมฺมํ เทเสตุํ อาคตสฺส ตถาคตสฺส ภิกฺขูนํ อุปฏฺฐานกรณฏฺฐานนฺติ ‘‘อุปฏฺฐานสาลา’’ติ วุจฺจติฯ อถ วา ยตฺถ ภิกฺขู วินยํ วินิจฺฉินนฺติ, ธมฺมํ กเถนฺติ, สากจฺฉํ สมาปชฺชนฺติ, สนฺนิปตนวเสน ปกติยา อุปติฏฺฐนฺติ, สา สาลาปิ มณฺฑโปปิ ‘‘อุปฏฺฐานสาลา’’ตฺเวว วุจฺจติฯ ตตฺถาปิ หิ พุทฺธาสนํ นิจฺจํ ปญฺญตฺตเมว โหติฯ อิทญฺหิ พุทฺธานํ ธรมานกาเล ภิกฺขูนํ จาริตฺตํฯ สนฺนิสินฺนานนฺติ นิสชฺชนวเสน สงฺคมฺม นิสินฺนานํฯ สนฺนิปติตานนฺติ ตโต ตโต อาคนฺตฺวา สนฺนิปตนวเสน สนฺนิปติตานํฯ อถ วา พุทฺธาสนํ ปุรโต กตฺวา สตฺถุ สมฺมุเข วิย อาทรุปฺปตฺติยา สกฺกจฺจํ นิสีทนวเสน สนฺนิสินฺนานํ, สมานชฺฌาสยตฺตา อญฺญมญฺญสฺมิํ อชฺฌาสเยน สุฏฺฐุ สมฺมา จ นิปตนวเสน สนฺนิปติตานํฯ อยนฺติ อิทานิ วุจฺจมานํ นิทฺทิสติฯ อนฺตรากถาติ กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนํ อนฺตรา อญฺญา เอกา กถา, อถ วา มชฺฌนฺหิเก ลทฺธสฺส สุคโตวาทสฺส, สายํ ลภิตพฺพสฺส ธมฺมสฺสวนสฺส จ อนฺตรา ปวตฺตตฺตา อนฺตรากถา, สมณสมาจารสฺเสว วา อนฺตรา ปวตฺตา อญฺญา เอกา กถาติ อนฺตรากถาฯ อุทปาทีติ อุปฺปนฺนาฯ

อิเมสํ ทฺวินฺนํ ราชูนนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ มหทฺธนตโร วาติอาทีสุ ปถวิยํ นิขณิตฺวา ฐปิตํ สตฺตรตนนิจยสงฺขาตํ มหนฺตํ ธนํ เอตสฺสาติ มหทฺธโน, ทฺวีสุ อยํ อติสเยน มหทฺธโนติ มหทฺธนตโรฯ วาสทฺโท วิกปฺปตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – นิจฺจปริพฺพยวเสน มหนฺโต โภโค เอตสฺสาติ มหาโภโคฯ เทวสิกํ ปวิสนอายภูโต มหนฺโต โกโส เอตสฺสาติ มหาโกโสฯ อปเร ปน ‘‘เทวสิกํ ปวิสนอายภูตํ มณิสารเผคฺคุคุมฺพาทิเภทภินฺนํ ปริคฺคหวตฺถุ ธนํ, ตเทว สารคพฺภาทีสุ นิหิตํ โกโส’’ติ วทนฺติฯ