10. พาหิยสุตฺตวณฺณนา

[10] ทสเม พาหิโยติ ตสฺส นามํฯ ทารุจีริโยติ ทารุมยจีโรฯ สุปฺปารเกติ เอวํนามเก ปฏฺฏเน วสติฯ โก ปนายํ พาหิโย, กถญฺจ ทารุจีริโย อโหสิ, กถํ สุปฺปารเก ปฏฺฏเน ปฏิวสตีติ?

ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา – อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตรสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล เอโก กุลปุตฺโต หํสวตีนคเร ทสพลสฺส ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ขิปฺปาภิญฺญานํ เอตทคฺเค ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มหา วตายํ ภิกฺขุ, โย สตฺถารา เอวํ เอตทคฺเค ฐปียติ, อโห วตาหมฺปิ อนาคเต เอวรูปสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา สตฺถารา เอทิเส ฐาเน เอตทคฺเค ฐเปตพฺโพ ภเวยฺยํ ยถายํ ภิกฺขู’’ติ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ตทนุรูปํ อธิการกมฺมํ กตฺวา ยาวชีวํ ปุญฺญํ กตฺวา สคฺคปรายโณ หุตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปทสพลสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปริปุณฺณสีโล สมณธมฺมํ กโรนฺโตว ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ โส เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก วสิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท พาหิยรฏฺเฐ กุลเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ตํ พาหิยรฏฺเฐ ชาตตฺตา พาหิโยติ สญฺชานิํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต วณิชฺชตฺถาย พหูนํ ภณฺฑานํ นาวํ ปูเรตฺวา สมุทฺทํ ปวิสิตฺวา อปราปรํ สญฺจรนฺโต สตฺต วาเร สทฺธิํเยว ปริสาย อตฺตโน นครํ อุปคญฺฉิฯ

อฏฺฐเม วาเร ปน ‘‘สุวณฺณภูมิํ คมิสฺสามี’’ติ อาโรปิตภณฺโฑ นาวํ อภิรุหิฯ นาวา มหาสมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา อิจฺฉิตเทสํ อปตฺวาว สมุทฺทมชฺเฌ วิปนฺนาฯ มหาชโน มจฺฉกจฺฉปภกฺโข อโหสิฯ พาหิโย ปน เอกํ นาวาผลกํ คเหตฺวา ตรนฺโต อูมิเวเคน มนฺทมนฺทํ ขิปมาโน ภสฺสิตฺวา สมุทฺเท ปติตตฺตา ชาตรูเปเนว สมุทฺทตีเร นิปนฺโนฯ

ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา อสฺสาสมตฺตํ ลภิตฺวา อุฏฺฐาย ลชฺชาย คุมฺพนฺตรํ ปวิสิตฺวา อจฺฉาทนํ อญฺญํ กิญฺจิ อปสฺสนฺโต อกฺกนาฬานิ ฉินฺทิตฺวา วาเกหิ ปลิเวเฐตฺวา นิวาสนปาวุรณานิ กตฺวา อจฺฉาเทสิฯ เกจิ ปน ‘‘ทารุผลกานิ วิชฺฌิตฺวา วาเกน อาวุณิตฺวา นิวาสนปาวุรณํ กตฺวา อจฺฉาเทสี’’ติ วทนฺติฯ เอวํ สพฺพถาปิ ทารุมยจีรธาริตาย ‘‘ทารุจีริโย’’ติ ปุริมโวหาเรน ‘‘พาหิโย’’ติ จ ปญฺญายิตฺถฯ

ตํ เอกํ กปาลํ คเหตฺวา วุตฺตนิยาเมน สุปฺปารกปฏฺฏเน ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสา จินฺเตสุํ ‘‘สเจ โลเก อรหนฺโต นาม โหนฺติ, เอวํวิเธหิ ภวิตพฺพํ, กินฺนุ โข อยํ อยฺโย วตฺถํ ทิยฺยมานํ คณฺเหยฺย, อุทาหุ อปฺปิจฺฉตาย น คณฺเหยฺยา’’ติ วีมํสนฺตา นานาทิสาหิ วตฺถานิ อุปเนสุํฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ อิมินา นิยาเมน นาคมิสฺสํ, นยิเม เอวํ มยิ ปสีเทยฺยุํ, ยํนูนาหํ อิมานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิมินาว นีหาเรน วิหเรยฺยํ, เอวํ เม ลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติฯ โส เอวํ จินฺเตตฺวา โกหญฺเญ ฐตฺวา วตฺถานิ น ปฏิคฺคณฺหิฯ มนุสฺสา ‘‘อโห อปฺปิจฺโฉ วตายํ อยฺโย’’ติ ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนมานสา มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ กริํสุฯ

โสปิ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อวิทูรฏฺฐาเน เอกํ เทวายตนํ อคมาสิฯ มหาชโน เตน สทฺธิํ เอว คนฺตฺวา ตํ เทวายตนํ ปฏิชคฺคิตฺวา อทาสิฯ โส ‘‘อิเม มยฺหํ จีรธารณมตฺเต ปสีทิตฺวา เอวํวิธํ สกฺการสมฺมานํ กโรนฺติ, เอเตสํ มยา อุกฺกฏฺฐวุตฺตินา ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สลฺลหุกปริกฺขาโร อปฺปิจฺโฉว หุตฺวา วิหาสิฯ ‘‘อรหา’’ติ ปน เตหิ สมฺภาวียมาโน ‘‘อรหา’’ติ อตฺตานํ อมญฺญิ, อุปรูปริ จสฺส สกฺการครุกาโร อภิวฑฺฒิ, ลาภี จ อโหสิ อุฬารานํ ปจฺจยานํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน พาหิโย ทารุจีริโย สุปฺปารเก ปฏิวสติ สมุทฺทตีเร สกฺกโต ครุกโต’’ติอาทิฯ

ตตฺถ สกฺกโตติ สกฺกจฺจํ อาทเรน อุปฏฺฐานวเสน สกฺกโตฯ ครุกโตติ คุณวิเสเสน ยุตฺโตติ อธิปฺปาเยน ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกรณวเสน ครุกโตฯ มานิโตติ มนสา สมฺภาวนวเสน มานิโตฯ ปูชิโตติ ปุปฺผคนฺธาทีหิ ปูชาวเสน ปูชิโตฯ อปจิโตติ อภิปฺปสนฺนจิตฺเตหิ มคฺคทานอาสนาภิหรณาทิวเสน อปจิโตฯ ลาภี จีวร…เป.… ปริกฺขารานนฺติ ปณีตปณีตานํ อุปรูปริ อุปนียมานานํ จีวราทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ลภนวเสน ลาภีฯ

อปโร นโย – สกฺกโตติ สกฺการปฺปตฺโตฯ ครุกโตติ ครุการปฺปตฺโตฯ มานิโตติ พหุมานิโต มนสา ปิยายิโต จฯ ปูชิโตติ จตุปจฺจยาภิปูชาย ปูชิโตฯ อปจิโตติ อปจายนปฺปตฺโตฯ ยสฺส หิ จตฺตาโร ปจฺจเย สกฺกตฺวา สุอภิสงฺขเต ปณีตปณีเต เทนฺติ, โส สกฺกโตฯ ยสฺมิํ ครุภาวํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา เทนฺติ, โส ครุกโตฯ ยํ มนสา ปิยายนฺติ พหุมญฺญนฺติ จ, โส มานิโตฯ ยสฺส สพฺพมฺเปตํ ปูชนวเสน กโรนฺติ, โส ปูชิโตฯ ยสฺส อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานญฺชลิกมฺมาทิวเสน ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, โส อปจิโตฯ พาหิยสฺส ปน เต สพฺพเมตํ อกํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘พาหิโย ทารุจีริโย สุปฺปารเก ปฏิวสติ สกฺกโต’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ จีวรํ โส อคฺคณฺหนฺโตปิ ‘‘เอหิ, ภนฺเต, อิมํ วตฺถํ ปฏิคฺคณฺหาหี’’ติ อุปนามนวเสน จีวรสฺสาปิ ‘‘ลาภี’’ตฺเวว วุตฺโตฯ

รโหคตสฺสาติ รหสิ คตสฺสฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ เอกีภูตสฺส พหูหิ มนุสฺเสหิ ‘‘อรหา’’ติ วุจฺจมานสฺส ตสฺส อิทานิ วุจฺจมานากาเรน เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ จิตฺตสฺส มิจฺฉาสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชิฯ กถํ? เย โข เกจิ โลเก อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา, อหํ เตสํ อญฺญตโรติฯ ตสฺสตฺโถ – เย อิมสฺมิํ สตฺตโลเก กิเลสารีนํ หตตฺตา ปูชาสกฺการาทีนญฺจ อรหภาเวน อรหนฺโต, เย กิเลสารีนํ หนเนน อรหตฺตมคฺคํ สมาปนฺนา, เตสุ อหํ เอโกติฯ

ปุราณสาโลหิตาติ ปุริมสฺมิํ ภเวสาโลหิตา พนฺธุสทิสา เอกโต กตสมณธมฺมา เทวตาฯ เกจิ ปน ‘‘ปุราณสาโลหิตาติ ปุราณกาเล ภวนฺตเร สาโลหิตา มาตุภูตา เอกา เทวตา’’ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺฐกถายํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุริโมเยวตฺโถ คหิโตฯ

ปุพฺเพ กิร กสฺสปทสพลสฺส สาสเน โอสกฺกมาเน สามเณราทีนํ วิปฺปการํ ทิสฺวา สตฺต ภิกฺขู สํเวคปฺปตฺตา ‘‘ยาว สาสนํ น อนฺตรธายติ, ตาว อตฺตโน ปติฏฺฐํ กริสฺสามา’’ติ สุวณฺณเจติยํ วนฺทิตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺฐา เอกํ ปพฺพตํ ทิสฺวา ‘‘ชีวิเต สาลยา นิวตฺตนฺตุ, นิราลยา อิมํ ปพฺพตํ อภิรุหนฺตู’’ติ วตฺวา นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา สพฺเพ ตํ ปพฺพตํ อภิรุยฺห นิสฺเสณิํ ปาเตตฺวา สมณธมฺมํ กริํสุฯ เตสุ สงฺฆตฺเถโร เอกรตฺตาติกฺกเมเนว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส อุตฺตรกุรุโต ปิณฺฑปาตํ อาเนตฺวา เต ภิกฺขู, ‘‘อาวุโส, อิโต ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, อตฺตโน อานุภาเวน เอวํ อกตฺถ, มยมฺปิ สเจ ตุมฺเห วิย วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสาม, สยเมว อาหริตฺวา ภุญฺชิสฺสามา’’ติ ภุญฺชิตุํ น อิจฺฉิํสุฯ ตโต ทุติยทิวเส ทุติยตฺเถโร อนาคามิผลํ ปาปุณิ, โสปิ ตเถว ปิณฺฑปาตํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา อิตเร นิมนฺเตสิ, เตปิ ตเถว ปฏิกฺขิปิํสุฯ เตสุ อรหตฺตปฺปตฺโต ปรินิพฺพายิ, อนาคามี สุทฺธาวาสภูมิยํ นิพฺพตฺติฯ อิตเร ปน ปญฺจ ชนา ฆเฏนฺตา วายมนฺตาปิ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิํสุฯ เต อสกฺโกนฺตา ตตฺเถว ปริสุสฺสิตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตาฯ เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทเวสุเยว สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เทวโลกโต จวิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ กุลฆเร นิพฺพตฺติํสุฯ เตสุ หิ เอโก ปกฺกุสาติ ราชา อโหสิ, เอโก กุมารกสฺสโป, เอโก ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต, เอโก สภิโย ปริพฺพาชโก, เอโก พาหิโย ทารุจีริโยฯ ตตฺถ โย โส อนาคามี พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘ปุราณสาโลหิตา เทวตา’’ติฯ เทวปุตฺโตปิ หิ เทวธีตา วิย เทโว เอว เทวตาติ กตฺวา เทวตาติ วุจฺจติ ‘‘อถ โข อญฺญตรา เทวตา’’ติอาทีสุ วิยฯ อิธ ปน พฺรหฺมา เทวตาติ อธิปฺเปโตฯ

ตสฺส หิ พฺรหฺมุโน ตตฺถ นิพฺพตฺตสมนนฺตรเมว อตฺตโน พฺรหฺมสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา อาคตฏฺฐานํ อาวชฺเชนฺตสฺส สตฺตนฺนํ ชนานํ ปพฺพตํ อารุยฺห สมณธมฺมกรณํ, ตตฺเถกสฺส ปรินิพฺพุตภาโว, อนาคามิผลํ ปตฺวา อตฺตโน จ เอตฺถ นิพฺพตฺตภาโว อุปฏฺฐาสิฯ โส ‘‘กตฺถ นุ โข อิตเร ปญฺจ ชนา’’ติ อาวชฺเชนฺโต กามาวจรเทวโลเก เตสํ นิพฺพตฺตภาวํ ญตฺวา อปรภาเค กาลานุกาลํ ‘‘กินฺนุ โข กโรนฺตี’’ติ เตสํ ปวตฺติํ โอโลเกติเยวฯ

อิมสฺมิํ ปน กาเล ‘‘กหํ นุ โข’’ติ อาวชฺเชนฺโต พาหิยํ สุปฺปารกปฏฺฏนํ อุปนิสฺสาย ทารุจีรธาริํ โกหญฺเญน ชีวิกํ กปฺเปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มยา สทฺธิํ ปุพฺเพ นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา ปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อติสลฺเลขวุตฺติยา ชีวิเต อนเปกฺโข อรหตาปิ อาภตํ ปิณฺฑปาตํ อปริภุญฺชิตฺวา อิทานิ สมฺภาวนาธิปฺปาโย อนรหาว อรหตฺตํ ปฏิชานิตฺวา วิจรติ ลาภสกฺการสิโลกํ นิกามยมาโน, ทสพลสฺส จ นิพฺพตฺตภาวํ น ชานาติ, หนฺท นํ สํเวเชตฺวา พุทฺธุปฺปาทํ ชานาเปสฺสามี’’ติ ตาวเทว พฺรหฺมโลกโต โอตริตฺวา รตฺติภาเค สุปฺปารกปฏฺฏเน ทารุจีริยสฺส สมฺมุเข ปาตุรโหสิฯ พาหิโย อตฺตโน วสนฏฺฐาเน อุฬารํ โอภาสํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ พหิ นิกฺขมิตฺวา โอโลเกนฺโต อากาเส ฐิตํ มหาพฺรหฺมานํ ทิสฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ‘‘เก ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส โส พฺรหฺมา ‘‘อหํ เต โปราณกสหาโย ตทา อนาคามิผลํ ปตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต, ตฺวํ ปน กิญฺจิ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ตทา ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กตฺวา สํสรนฺโต อิทานิ ติตฺถิยเวสธารี อนรหาว สมาโน ‘อรหา อห’นฺติ อิมํ ลทฺธิํ คเหตฺวา วิจรสีติ ญตฺวา อาคโต, เนว โข ตฺวํ, พาหิย, อรหา, ปฏินิสฺสชฺเชตํ ปาปกํ ทิฏฺฐิคตํ, มา เต อโหสิ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย, สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโนฯ โส หิ ภควา อรหา, คจฺฉ นํ ปยิรุปาสสฺสู’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข พาหิยสฺส ทารุจีริยสฺส ปุราณสาโลหิตา เทวตา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ อนุกมฺปิกาติ อนุคฺคหสีลา กรุณาธิกาฯ อตฺถกามาติ หิตกามา เมตฺตาธิกาฯ ปุริมปเทน เจตฺถ พาหิยสฺส ทุกฺขาปนยนกามตํ ตสฺสา เทวตาย ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน หิตูปสํหารํฯ เจตสาติ อตฺตโน จิตฺเตน, เจโตสีเสน เจตฺถ เจโตปริยญาณํ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เจโตปริวิตกฺกนฺติ ตสฺส จิตฺตปฺปวตฺติํฯ อญฺญายาติ ชานิตฺวาฯ เตนุปสงฺกมีติ เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺย, เอวเมว พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต พาหิยสฺส ปุรโต ปาตุภวนวเสน อุปสงฺกมิฯ เอตทโวจาติ ‘‘เย โข เกจิ โลเก อรหนฺโต วา’’ติอาทิปวตฺตมิจฺฉาปริวิตกฺกํ พาหิยํ สโหฒํ โจรํ คณฺหนฺโต วิย ‘‘เนว โข ตฺวํ, พาหิย, อรหา’’ติอาทิกํ เอตํ อิทานิ วุจฺจมานวจนํ พฺรหฺมา อโวจฯ

เนว โข ตฺวํ, พาหิย, อรหาติ เอเตน ตทา พาหิยสฺส อเสกฺขภาวํ ปฏิกฺขิปติ, นาปิ อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโนติ เอเตน เสกฺขภาวํ, อุภเยนปิสฺส อนริยภาวเมว ทีเปติฯ สาปิ เต ปฏิปทา นตฺถิ, ยาย ตฺวํ อรหา วา อสฺส อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโนติ อิมินา ปนสฺส กลฺยาณปุถุชฺชนภาวมฺปิ ปฏิกฺขิปติฯ ตตฺถ ปฏิปทาติ สีลวิสุทฺธิอาทโย ฉ วิสุทฺธิโยฯ ปฏิปชฺชติ เอตาย อริยมคฺเคติ ปฏิปทาฯ อสฺสาติ ภเวยฺยาสิฯ

อยญฺจสฺส อรหตฺตาธิมาโน กิํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโนติ? ‘‘อปฺปิจฺฉตาย สนฺตุฏฺฐิตาย สลฺเลขตาย ทีฆรตฺตํ กตาธิการตฺตา ตทงฺคปฺปหานวเสน กิเลสานํ วิหตตฺตา อรหตฺตาธิมาโน อุปฺปนฺโน’’ติ เกจิ วทนฺติฯ อปเร ปนาหุ ‘‘พาหิโย ปฐมาทิฌานจตุกฺกลาภี, ตสฺมาสฺส วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน กิเลสานํ อสมุทาจารโต อรหตฺตาธิมาโน อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ตทุภยมฺปิ เตสํ มติมตฺตเมว ‘‘สมฺภาวนาธิปฺปาโย ลาภสกฺการสิโลกํ นิกามยมาโน’’ติ จ อฏฺฐกถายํ อาคตตฺตาฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อถ พาหิโย อากาเส ฐตฺวา กเถนฺตํ มหาพฺรหฺมานํ โอโลเกตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อโห ภาริยํ วต กมฺมํ, ยมหํ อรหาติ จินฺเตสิํ, อยญฺจ ‘อรหตฺตคามินี ปฏิปทาปิ เต นตฺถี’ติ วทติ, อตฺถิ นุ โข โลเก โกจิ อรหา’’ติ? อถ นํ ปุจฺฉิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ เก จรหิ เทวเต โลเก อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา’’ติฯ

ตตฺถ อถาติ ปุจฺฉารมฺเภ นิปาโตฯ เก จรหีติ เก เอตรหิฯ โลเกติ โอกาสโลเกฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ภาชนโลกภูเต สกลสฺมิํ ชมฺพุทีปตเล กสฺมิํ ฐาเน อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา เอตรหิ วิหรนฺติ, ยตฺถ มยํ เต อุปสงฺกมิตฺวา เตสํ โอวาเท ฐตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิสฺสามาติฯ อุตฺตเรสูติ สุปฺปารกปฏฺฏนโต ปุพฺพุตฺตรทิสาภาคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

อรหนฺติ อารกตฺตา อรหํฯ อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ สุวิทูรวิทูเร ฐิโต มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาฯ อรีนํ วา หตตฺตา อรหํฯ ภควตา หิ กิเลสารโย อนวเสสโต อริยมคฺเคน หตา สมุจฺฉินฺนาติฯ อรานํ วา หตตฺตา อรหํฯ

ยญฺจ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภิ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมิ อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํฯ ตสฺสาเนน โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปถวิยํ ปติฏฺฐาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรญาณผรสุํ คเหตฺวา สพฺเพปิ อรา หตา วิหตา วิทฺธํสิตาติฯ อรหตีติ วา อรหํฯ ภควา หิ สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา อุฬาเร จีวราทิปจฺจเย ปูชาวิเสสญฺจ อรหติฯ รหาภาวโต วา อรหํฯ ตถาคโต หิ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนราคาทิกิเลสตฺตา ปาปกิเลสสฺสาปิ อสมฺภวโต ปาปกรเณ รหาภาวโตปิ อรหนฺติ วุจฺจติฯ

สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ภควา หิ อภิญฺเญยฺเย ธมฺเม อภิญฺเญยฺยโต, ปริญฺเญยฺเย ธมฺเม ปริญฺเญยฺยโต, ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปหาตพฺพโต, สจฺฉิกาตพฺเพ ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต, ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต อภิสมฺพุชฺฌิฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ;

ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติฯ (สุ. นิ. 563; ม. นิ. 2.399; วิสุทฺธิ. 1.131);

อปิจ กุสเล ธมฺเม อนวชฺชสุขวิปากโต, อกุสเล ธมฺเม สาวชฺชทุกฺขวิปากโตติอาทินา สพฺพตฺติกทุกาทิวเสน อยมตฺโถ เนตพฺโพฯ อิติ อวิปรีตํ สยมฺภุญาเณน สพฺพาการโต สพฺพธมฺมานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.129-131) อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อรหตฺตายาติ อคฺคผลปฺปฏิลาภายฯ ธมฺมํ เทเสตีติ อาทิกลฺยาณาทิคุณวิเสสยุตฺตํ สีลาทิปฏิปทาธมฺมํ สมถวิปสฺสนาธมฺมเมว วา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ อุปทิสติ กเถติฯ

สํเวชิโตติ ‘‘ธิรตฺถุ วต, โภ, ปุถุชฺชนภาวสฺส, เยนาหํ อนรหาว สมาโน อรหาติ อมญฺญิํ, สมฺมาสมฺพุทฺธญฺจ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตํ น ชานิํ, ทุชฺชานํ โข ปนิทํ ชีวิตํ, ทุชฺชานํ มรณ’’นฺติ สํเวคมาปาทิโต, เทวตาวจเนน ยถาวุตฺเตนากาเรน สํวิคฺคมานโสติ อตฺโถฯ ตาวเทวาติ ตสฺมิํเยว ขเณฯ

สุปฺปารกา ปกฺกามีติ พุทฺโธติ นามมปิ สวเนน อุปฺปนฺนาย พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา สํเวเคน จ โจทิยมานหทโย สุปฺปารกปฏฺฏนโต สาวตฺถิํ อุทฺทิสฺส ปกฺกนฺโตฯ สพฺพตฺถ เอกรตฺติปริวาเสนาติ สพฺพสฺมิํ มคฺเค เอกรตฺติวาเสเนว อคมาสิฯ สุปฺปารกปฏฺฏนโต หิ สาวตฺถิ วีสโยชนสเต โหติ, ตญฺจายํ เอตฺตกํ อทฺธานํ เอกรตฺติวาเสน อคมาสิฯ ยทา สุปฺปารกโต นิกฺขนฺโต, ตทเหว สาวตฺถิํ สมฺปตฺโตติฯ

กถํ ปนายํ เอวํ อคมาสีติ? เทวตานุภาเวน, ‘‘พุทฺธานุภาเวนา’’ติปิ วทนฺติฯ ‘‘สพฺพตฺถ เอกรตฺติปริวาเสนา’’ติ ปน วุตฺตตฺตา มคฺคสฺส จ วีสโยชนสติกตฺตา อนฺตรามคฺเค คามนิคมราชธานีสุ ยตฺถ ยตฺถ รตฺติยํ วสติ, ตตฺถ ตตฺถ ทุติยํ อรุณํ อนุฏฺฐาเปตฺวา สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสเนว สาวตฺถิํ อุปสงฺกมีติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหตีติฯ นยิทํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพสฺมิํ วีสโยชนสติเก มคฺเค เอกรตฺติวาเสนาติ อิมสฺส อตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เอกรตฺติมตฺตํ โส สกลสฺมิํ ตสฺมิํ มคฺเค วสิตฺวา ปจฺฉิมทิวเส ปุพฺพณฺหสมเย สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺโตติฯ

ภควาปิ พาหิยสฺส อาคมนํ ญตฺวา ‘‘น ตาวสฺส อินฺทฺริยานิ ปริปากํ คตานิ, ขณนฺตเร ปน ปริปากํ คมิสฺสนฺตี’’ติ ตสฺส อินฺทฺริยานํ ปริปากํ อาคมยมาโน มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตสฺมิํ ขเณ สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ โส จ เชตวนํ ปวิสิตฺวา ภุตฺตปาตราเส กายาลสิยวิโมจนตฺถํ อพฺโภกาเส จงฺกมนฺเต สมฺพหุเล ภิกฺขู ปสฺสิตฺวา ‘‘กหํ นุ โข เอตรหิ ภควา’’ติ ปุจฺฉิฯ ภิกฺขู ‘‘ภควา สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ’’ติ วตฺวา ปุจฺฉิํสุ ‘‘ตฺวํ ปน กุโต อาคโต’’ติ? ‘‘สุปฺปารกปฏฺฏนโต อาคโตมฺหี’’ติฯ ‘‘ทูรโต อาคโตสิ, นิสีท, ตาว ปาเท โธวิตฺวา มกฺเขตฺวา โถกํ วิสฺสมาหิ, อาคตกาเล สตฺถารํ ทกฺขสี’’ติฯ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อตฺตโน ชีวิตนฺตรายํ น ชานามิ, เอกรตฺเตเนวมฺหิ กตฺถจิปิ จิรํ อฏฺฐตฺวา อนิสีทิตฺวา วีสโยชนสติกํ มคฺคํ อาคโต, สตฺถารํ ปสฺสิตฺวาว วิสฺสมิสฺสามี’’ติ วตฺวา ตรมานรูโป สาวตฺถิํ ปวิสิตฺวา อโนปมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ ภควนฺตํ ปสฺสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู อพฺโภกาเส จงฺกมนฺติฯ อถ โข พาหิโย ทารุจีริโย เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ กหนฺติ กตฺถฯ นูติ สํสเย, โขติ ปทปูรเณ, กสฺมิํ นุ โข ปเทเสติ อตฺโถฯ ทสฺสนกามมฺหาติ ทฏฺฐุกามา อมฺหฯ

มยญฺหิ ตํ ภควนฺตํ อนฺโธ วิย จกฺขุํ, พธิโร วิย โสตํ, มูโค วิย กลฺยาณวากฺกรณํ, หตฺถปาทวิกโล วิย หตฺถปาเท, ทลิทฺโท วิย ธนสมฺปทํ, กนฺตารทฺธานปฺปฏิปนฺโน วิย เขมนฺตภูมิํ, โรคาภิภูโต วิย อาโรคฺยํ, มหาสมุทฺเท ภินฺนนาโว วิย มหากุลฺลํ ปสฺสิตุํ อุปสงฺกมิตุญฺจ อิจฺฉามาติ ทสฺเสติฯ ตรมานรูโปติ ตรมานากาโรฯ

ปาสาทิกนฺติ พาตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาเกตุมาลาลงฺกตาย สมนฺตปาสาทิกาย อตฺตโน สรีรโสภาสมฺปตฺติยา รูปกายทสฺสนพฺยาวฏสฺส ชนสฺส สพฺพภาคโต ปสาทาวหํฯ ปสาทนียนฺติ ทสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณญาณอฏฺฐารสาเวณิก- พุทฺธธมฺมปฺปภุติอปริมาณคุณคณสมนฺนาคตาย ธมฺมกายสมฺปตฺติยา สริกฺขกชนสฺส ปสาทนียํ ปสีทิตพฺพยุตฺตํ ปสาทารหํ วาฯ สนฺตินฺทฺริยนฺติ จกฺขาทิปญฺจินฺทฺริยโลลภาวาปคมเนน วูปสนฺตปญฺจินฺทฺริยํฯ สนฺตมานสนฺติ ฉฏฺฐสฺส มนินฺทฺริยสฺส นิพฺพิเสวนภาวูปคมเนน วูปสนฺตมานสํฯ อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺตนฺติ โลกุตฺตรปญฺญาวิมุตฺติเจโตวิมุตฺติสงฺขาตํ อุตฺตมํ ทมถํ สมถญฺจ อนุปฺปตฺวา อธิคนฺตฺวา ฐิตํฯ ทนฺตนฺติ สุปริสุทฺธกายสมาจารตาย เจว หตฺถปาทกุกฺกุจฺจาภาวโต ทวาทิอภาวโต จ กาเยน ทนฺตํฯ คุตฺตนฺติ สุปริสุทฺธวจีสมาจารตาย เจว นิรตฺถกวาจาภาวโต ทวาทิอภาวโต จ วาจาย คุตฺตํฯ ยตินฺทฺริยนฺติ สุปริสุทฺธมโนสมาจารตาย อริยิทฺธิโยเคน อพฺยาวฏอปฺปฏิสงฺขานุเปกฺขาภาวโต จ มนินฺทฺริยวเสน ยตินฺทฺริยํฯ นาคนฺติ ฉนฺทาทิวเสน อคมนโต, ปหีนานํ ราคาทิกิเลสานํ ปุนานาคมนโต, กสฺสจิปิ อาคุสฺส สพฺพถาปิ อกรณโต, ปุนพฺภวสฺส จ อคมนโตติ อิเมหิ การเณหิ นาคํฯ เอตฺถ จ ปาสาทิกนฺติ อิมินา รูปกาเยน ภควโต ปมาณภูตตํ ทีเปติ, ปสาทนียนฺติ อิมินา ธมฺมกาเยน, สนฺตินฺทฺริยนฺติอาทินา เสเสหิ ปมาณภูตตํ ทีเปติฯ เตน จตุปฺปมาณิเก โลกสนฺนิวาเส อนวเสสโต สตฺตานํ ภควโต ปมาณภาโว ปกาสิโตติ เวทิตพฺโพฯ

เอวํภูตญฺจ ภควนฺตํ อนฺตรวีถิยํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘จิรสฺสํ วต เม สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทิฏฺโฐ’’ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ ปญฺจวณฺณาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏสรีโร ปีติวิปฺผาริตวิวฏนิจฺจลโลจโน ทิฏฺฐฏฺฐานโต ปฏฺฐาย โอณตสรีโร ภควโต สรีรปฺปภาเวมชฺฌํ อชฺโฌคาเหตฺวา ตตฺถ นิมุชฺชนฺโต ภควโต สมีปํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ภควโต ปาเท สมฺพาหนฺโต ปริจุมฺพนฺโต ‘‘เทเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา ธมฺม’’นฺติ อาหฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ภควโต ปาเท สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘เทเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต ธมฺมํ, ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’’ติฯ

ตตฺถ สุคโตติ โสภนคมนตฺตา, สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา, สมฺมา คตตฺตา, สมฺมา คทตฺตา สุคโตฯ คมนมฺปิ หิ คตนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ภควโต โสภนํ ปริสุทฺธํ อนวชฺชํฯ กิํ ปน ตนฺติ? อริยมคฺโคฯ เตน เหส คมเนน เขมํ ทิสํ อสชฺชมาโน คโต, อญฺเญปิ คเมตีติ โสภนคมนตฺตา สุคโตฯ สุนฺทรญฺเจส ฐานํ อมตํ นิพฺพานํ คโตติ สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา สุคโตฯ สมฺมา จ คตตฺตา สุคโต เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส ปุน อปจฺจาคมนโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโตฯ สกทาคามิ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน…เป.… น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโต’’ติ (จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 27)ฯ

อถ วา สมฺมา คตตฺตาติ ตีสุปิ อวตฺถาสุ สมฺมาปฏิปตฺติยา คตตฺตา, สุปฺปฏิปนฺนตฺตาติ อตฺโถฯ ทีปงฺกรปาทมูลโต หิ ปฏฺฐาย ยาว มหาโพธิมณฺฑา ตาว สมติํสปารมิปูริตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา ญาตตฺถจริยาย โลกตฺถจริยาย พุทฺธตฺถจริยาย โกฏิํ ปาปุณิตฺวา สพฺพโลกสฺส หิตสุขเมว ปริพฺรูหนฺโต สสฺสตํ อุจฺเฉทํ กามสุขํ อตฺตกิลมถนฺติ อิเม อนฺเต อนุปคจฺฉนฺติยา อนุตฺตราย โพชฺฌงฺคภาวนาสงฺขาตาย มชฺฌิมาย ปฏิปทาย อริยสจฺเจสุ ตโต ปรํ สมธิคตธมฺมาธิปเตยฺโย สพฺพสตฺเตสุ อวิสยาย สมฺมาปฏิปตฺติยา จ คโต ปฏิปนฺโนติ เอวมฺปิ สมฺมา คตตฺตา สุคโตฯ สมฺมา เจส คทติ ยุตฺตฏฺฐาเน ยุตฺตเมว วาจํ ภาสตีติ สุคโตฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘กาลวาที , ภูตวาที, อตฺถวาที, ธมฺมวาที, วินยวาที, นิธานวติํ วาจํ ภาสิตา กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ อตฺถสํหิต’’นฺติ (ที. นิ. 1.9; ม. นิ. 3.14)ฯ

อปรมฺปิ วุตฺตํ –

‘‘ยา สา วาจา อภูตา อตจฺฉา อนตฺถสํหิตา, ยา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา, น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 2.86)ฯ

เอวํ สมฺมา คทตฺตาปิ สุคโตฯ

ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ ยํ ธมฺมสฺส อุปทิสนํ จิรกาลํ มม ฌานวิโมกฺขาทิหิตาย ตทธิคนฺตพฺพสุขาย จ สิยาฯ อกาโล โข ตาว พาหิยาติ ตว ธมฺมเทสนาย น ตาว กาโลติ อตฺโถฯ กิํ ปน ภควโต สตฺตหิตปฏิปตฺติยา อกาโลปิ นาม อตฺถิ, ยโต ภควา กาลวาทีติ? วุจฺจเต – กาโลติ เจตฺถ เวเนยฺยานํ อินฺทฺริยปริปากกาโล อธิปฺเปโตฯ ยสฺมา ปน ตทา พาหิยสฺส อตฺตโน อินฺทฺริยานํ ปริปกฺกาปริปกฺกภาโว ทุพฺพิญฺเญยฺโย, ตสฺมา ภควา ตํ อวตฺวา อตฺตโน อนฺตรวีถิยํ ฐิตภาวมสฺส การณํ อปทิสนฺโต อาห ‘‘อนฺตรฆรํ ปวิฏฺฐมฺหา’’ติฯ ทุชฺชานนฺติ ทุพฺพิญฺเญยฺยํฯ ชีวิตนฺตรายานนฺติ ชีวิตสฺส อนฺตรายกรธมฺมานํ วตฺตนํ อวตฺตนํ วาติ วตฺตุกาโม สมฺภมวเสน ‘‘ชีวิตนฺตรายาน’’นฺติ อาหฯ ตถา หิ อเนกปจฺจยปฺปฏิพทฺธวุตฺติชีวิตํ อเนกรูปา จ ตทนฺตรายาฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา’’ติฯ (ม. นิ. 3.272; เนตฺติ. 103);

กสฺมา ปนายํ ชีวิตนฺตรายเมว ตาว ปุรกฺขโรติ? ‘‘นิมิตฺตญฺญุตาย อทิฏฺฐโกสลฺเลน วา’’ติ เกจิฯ อปเร ‘‘เทวตาย สนฺติเก ชีวิตนฺตรายสฺส สุตตฺตา’’ติ วทนฺติฯ อนฺติมภวิกตฺตา ปน อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน เอวมาหฯ น หิ เตสํ อปฺปตฺตอรหตฺตานํ ชีวิตกฺขโย โหติฯ

กิํ ปน การณา ภควา ตสฺส ธมฺมํ เทเสตุกาโมว ทฺวิกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘อิมสฺส มํ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย สกลสรีรํ ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏํ, อติพลวา ปีติเวโค, ธมฺมํ สุตฺวาปิ น ตาว สกฺขิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิตุํฯ ยาว ปน มชฺฌตฺตุเปกฺขา สณฺฐาติ, ตาว ติฏฺฐตุ, วีสโยชนสตํ มคฺคํ อาคตตฺตา ทรโถปิสฺส กาเย พลวา, โสปิ ตาว ปฏิปฺปสฺสมฺภตู’’ติฯ ตสฺมา ทฺวิกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิฯ เกจิ ปน ‘‘ธมฺมสฺสวเน อาทรชนนตฺถํ ภควา เอวมกาสี’’ติ วทนฺติฯ ตติยวารํ ยาจิโต ปน มชฺฌตฺตุเปกฺขํ ทรถปฺปฏิปสฺสทฺธิํ ปจฺจุปฏฺฐิตญฺจสฺส ชีวิตนฺตรายํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ ธมฺมเทสนาย กาโล’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ตสฺมา ติหา’’ติอาทินา ธมฺมเทสนํ อารภิฯ

ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ตฺวํ อุสฺสุกฺกชาโต หุตฺวา อติวิย มํ ยาจสิ, ยสฺมา วา ชีวิตนฺตรายานํ ทุชฺชานตํ วทสิ, อินฺทฺริยานิ จ เต ปริปากํ คตานิ, ตสฺมาฯ ติหาติ นิปาตมตฺตํฯ เตติ ตยา เอวนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพาการํ วทติฯ

สิกฺขิตพฺพนฺติ อธิสีลสิกฺขาทีนํ ติสฺสนฺนมฺปิ สิกฺขานํ วเสน สิกฺขนํ กาตพฺพํฯ ยถา ปน สิกฺขิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตนฺติ รูปายตเน จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐมตฺตํฯ ยถา หิ จกฺขุวิญฺญาณํ รูเป รูปมตฺตเมว ปสฺสติ, น อนิจฺจาทิสภาวํ, เอวเมว เสสํฯ จกฺขุทฺวาริกวิญฺญาเณน หิ เม ทิฏฺฐมตฺตเมว ภวิสฺสตีติ สิกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาเณน รูปวิชานนนฺติ อตฺโถฯ มตฺตนฺติ ปมาณํฯ ทิฏฺฐา มตฺตา เอตสฺสาติ ทิฏฺฐมตฺตํ, จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมว จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อาปาถคเต รูเป จกฺขุวิญฺญาณํ น รชฺชติ, น ทุสฺสติ, น มุยฺหติ, เอวํ ราคาทิวิรเหน จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมว เม ชวนํ ภวิสฺสติ, จกฺขุวิญฺญาณปฺปมาเณเนว ชวนํ ฐเปสฺสามีติฯ

อถ วา ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐํ รูปํ, ทิฏฺฐมตฺตํ นาม ตตฺเถว อุปฺปนฺนํ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนสงฺขาตํ จิตฺตตฺตยํฯ ยถา ตํ น รชฺชติ, น ทุสฺสติ, น มุยฺหติ, เอวํ อาปาถคเต รูเป เตเนว สมฺปฏิจฺฉนาทิปฺปมาเณน ชวนํ อุปฺปาเทสฺสามิ, นาหํ ตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา รชฺชนาทิวเสน อุปฺปชฺชิตุํ ทสฺสามีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอเสว นโย สุตมุเต ฯ มุตนฺติ ตทารมฺมณวิญฺญาเณหิ สทฺธิํ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนํ เวทิตพฺพํฯ วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตนฺติ เอตฺถ ปน วิญฺญาตํ นาม มโนทฺวาราวชฺชเนน วิญฺญาตารมฺมณํฯ ตสฺมิํ วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตนฺติ อาวชฺชนปฺปมาณํฯ ยถา อาวชฺชนํ น รชฺชติ, น ทุสฺสติ, น มุยฺหติ, เอวํ รชฺชนาทิวเสน จ อุปฺปชฺชิตุํ อทตฺวา อาวชฺชนปฺปมาเณเนว จิตฺตํ ฐเปสฺสามีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เอวญฺหิ เต, พาหิย, สิกฺขิตพฺพนฺติ เอวํ อิมาย ปฏิปทาย ตยา, พาหิย, ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ อนุวตฺตนวเสน สิกฺขิตพฺพํฯ

อิติ ภควา พาหิยสฺส สํขิตฺตรุจิตาย ฉหิ วิญฺญาณกาเยหิ สทฺธิํ ฉฬารมฺมณเภทภินฺนํ วิปสฺสนาย วิสยํ ทิฏฺฐาทีหิ จตูหิ โกฏฺฐาเสหิ วิภชิตฺวา ตตฺถสฺส ญาตตีรณปริญฺญํ ทสฺเสติฯ กถํ? เอตฺถ หิ รูปายตนํ ปสฺสิตพฺพฏฺเฐน ทิฏฺฐํ นาม, จกฺขุวิญฺญาณํ ปน สทฺธิํ ตํทฺวาริกวิญฺญาเณหิ ทสฺสนฏฺเฐน, ตทุภยมฺปิ ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานํ ธมฺมมตฺตเมว, น เอตฺถ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา, ยโต ตํ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฺปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขํ, อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตาติ กุโต ตตฺถ ปณฺฑิตสฺส รชฺชนาทีนํ โอกาโสติ? อยเมตฺถ อธิปฺปาโย สุตาทีสุปิฯ

อิทานิ ญาตตีรณปริญฺญาสุ ปติฏฺฐิตสฺส อุปริ สห มคฺคผเลน ปหานปริญฺญํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ยโต โข เต, พาหิยา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยโตติ ยทา, ยสฺมา วาฯ เตติ ตวฯ ตโตติ ตทา, ตสฺมา วาฯ เตนาติ เตน ทิฏฺฐาทินา, ทิฏฺฐาทิปฏิพทฺเธน ราคาทินา วาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – พาหิย, ตว ยสฺมิํ กาเล เยน วา การเณน ทิฏฺฐาทีสุ มยา วุตฺตวิธิํ ปฏิปชฺชนฺตสฺส อวิปรีตสภาวาวโพเธน ทิฏฺฐาทิมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตสฺมิํ กาเล เตน วา การเณน ทิฏฺฐาทิปฏิพทฺเธน ราคาทินา สห น ภวิสฺสสิ, รตฺโต วา ทุฏฺโฐ วา มูฬฺโห วา น ภวิสฺสสิ, ปหีนราคาทิกตฺตา เตน วา ทิฏฺฐาทินา สห ปฏิพทฺโธ น ภวิสฺสสีติฯ ตโต ตฺวํ, พาหิย, น ตตฺถาติ ยทา ยสฺมา วา ตฺวํ เตน ราเคน วา รตฺโต โทเสน วา ทุฏฺโฐ โมเหน วา มูฬฺโห น ภวิสฺสสิ, ตทา ตสฺมา วา ตฺวํ ตตฺถ ทิฏฺฐาทิเก น ภวิสฺสสิ, ตสฺมิํ ทิฏฺเฐ วา สุตมุตวิญฺญาเต วา ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ อลฺลีโน ปติฏฺฐิโต น ภวิสฺสสิฯ เอตฺตาวตา ปหานปริญฺญํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ขีณาสวภูมิ ทสฺสิตาฯ

ตโต ตฺวํ, พาหิย, เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรนาติ ยทา ตฺวํ, พาหิย, เตน ราคาทินา ตตฺถ ทิฏฺฐาทีสุ ปฏิพทฺโธ น ภวิสฺสสิ, ตทา ตฺวํ เนว อิธโลเก น ปรโลเก น อุภยตฺถาปิฯ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ กิเลสทุกฺขสฺส จ วฏฺฏทุกฺขสฺส จ อยเมว หิ อนฺโต อยํ ปริวฏุมภาโวติ อยเมว หิ เอตฺถ อตฺโถฯ เย ปน ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ ปทํ คเหตฺวา อนฺตราภวํ นาม อิจฺฉนฺติ, เตสํ ตํ มิจฺฉาฯ อนฺตราภวสฺส หิ ภาโว อภิธมฺเม ปฏิกฺขิตฺโตเยวฯ อนฺตเรนาติ วจนํ ปน วิกปฺปนฺตรทีปนํ, ตสฺมา อยเมตฺถ อตฺโถ – ‘‘เนว อิธ น หุรํ, อปโร วิกปฺโป น อุภย’’นฺติฯ

อถ วา อนฺตเรนาติ วจนํ ปน วิกปฺปนฺตราภาวทีปนํฯ ตสฺสตฺโถ – ‘‘เนว อิธ น หุรํ, อุภยมนฺตเร ปน น อญฺญฏฺฐานํ อตฺถี’’ติฯ เยปิ จ ‘‘อนฺตราปรินิพฺพายี สมฺภเวสี’’ติ จ อิเมสํ สุตฺตปทานํ อตฺถํ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘อตฺถิเยว อนฺตราภโว’’ติ วทนฺติ, เตปิ ยสฺมา อวิหาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตรา อคฺคมคฺคาธิคเมน อนวเสสกิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายตีติ อนฺตราปรินิพฺพายี, น อนฺตราภวภูโตติ ปุริมสฺส สุตฺตปทสฺส อตฺโถฯ ปจฺฉิมสฺส จ เย ภูตา เอว, น ภวิสฺสนฺติ, เต ขีณาสวา ปุริมปเท ภูตาติ วุตฺตาฯ ตพฺพิรุทฺธตาย สมฺภวเมสนฺตีติ สมฺภเวสิโน, อปฺปหีนภวสํโยชนตฺตา เสขา ปุถุชฺชนา จฯ จตูสุ วา โยนีสุ อณฺฑชชลาพุชสตฺตา ยาว อณฺฑโกสํ วตฺถิโกสญฺจ น ภินฺทนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม, อณฺฑโกสโต วตฺถิโกสโต จ พหิ นิกฺขนฺตา ภูตา นามฯ สํเสทชา โอปปาติกา จ ปฐมจิตฺตกฺขเณ สมฺภเวสี นาม, ทุติยจิตฺตกฺขณโต ปฏฺฐาย ภูตา นามฯ เยน วา อิริยาปเถน ชายนฺติ, ยาว ตโต อญฺญํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สมฺภเวสิโน, ตโต ปรํ ภูตาติ อตฺโถฯ ตสฺมา นตฺถีติ ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ สติ หิ อุชุเก ปาฬิอนุคเต อตฺเถ กิํ อนิทฺธาริตสามตฺถิเยน อนฺตราภเวน ปริกปฺปิเตน ปโยชนนฺติฯ

เย ปน ‘‘สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเรสุ ปาตุภาโว ทิฏฺโฐ, ยถา ตํ วีหิอาทิอวิญฺญาณกสนฺตาเน, เอวํ สวิญฺญาณกสนฺตาเนปิ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเรสุ ปาตุภาเวน ภวิตพฺพํฯ อยญฺจ นโย สติ อนฺตราภเว ยุชฺชติ, น อญฺญถา’’ติ ยุตฺติํ วทนฺติฯ

เตน หิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส จิตฺตานุคติกํ กายํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส ขเณน พฺรหฺมโลกโต อิธูปสงฺกมเน อิโต วา พฺรหฺมโลกคมเน ยุตฺติ วตฺตพฺพาฯ ยทิ สพฺพตฺเถว อวิจฺฉินฺนเทเส ธมฺมานํ ปวตฺติ อิจฺฉิตา, ยทิปิ สิยา อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสโย อจินฺเตยฺโยติฯ ตํ อิธาปิ สมานํ ‘‘กมฺมวิปาโก อจินฺเตยฺโย’’ติ วจนโตฯ ตสฺมา ตํ เตสํ มติมตฺตเมวฯ อจินฺเตยฺยสภาวา หิ สภาวธมฺมา, เต กตฺถจิ ปจฺจยวเสน วิจฺฉินฺนเทเส ปาตุภวนฺติ, กตฺถจิ อวิจฺฉินฺนเทเสฯ ตถา หิ มุขโฆสาทีหิ ปจฺจเยหิ อญฺญสฺมิํ เทเส อาทาสปพฺพตปฺปเทสาทิเก ปฏิพิมฺพปฏิโฆสาทิกํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺสติ, ตสฺมา น สพฺพํ สพฺพตฺถ อุปเนตพฺพนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน ปฏิพิมฺพสฺส อุทาหรณภาวสาธนาทิโก อนฺตราภวกถาวิจาโร กถาวตฺถุปกรณสฺส (กถา. 505; กถา. อฏฺฐ. 505) ฏีกายํ คเหตพฺโพฯ

อปเร ปน ‘‘อิธาติ กามภโว, หุรนฺติ อรูปภโว, อุภยมนฺตเรนาติ รูปภโว วุตฺโต’’ติฯ อญฺเญ ‘‘อิธาติ อชฺฌตฺติกายตนานิ, หุรนฺติ พาหิรายตนานิ, อุภยมนฺตเรนาติ จิตฺตเจตสิกา’’ติฯ ‘‘อิธาติ วา ปจฺจยธมฺมา, หุรนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา, อุภยมนฺตเรนาติ ปณฺณตฺติธมฺมา วุตฺตา’’ติ วทนฺติฯ ตํ สพฺพํ อฏฺฐกถาสุ นตฺถิฯ เอวํ ตาว ‘‘ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติอาทินา ทิฏฺฐาทิวเสน จตุธา เตภูมกธมฺมา สงฺคเหตพฺพาฯ ตตฺถ สุภสุขนิจฺจอตฺตคฺคาหปริวชฺชนมุเขน อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตานุปสฺสนา ทสฺสิตาติ เหฏฺฐิมาหิ วิสุทฺธีหิ สทฺธิํ สงฺเขเปเนว วิปสฺสนา กถิตาฯ ‘‘ตโต ตฺวํ, พาหิย, น เตนา’’ติ อิมินา ราคาทีนํ สมุจฺเฉทสฺส อธิปฺเปตตฺตา มคฺโคฯ ‘‘ตโต ตฺวํ, พาหิย, น ตตฺถา’’ติ อิมินา ผลํฯ ‘‘เนวิธา’’ติอาทินา อนุปาทิเสสา ปรินิพฺพานธาตุ กถิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข พาหิยสฺส…เป.… อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจี’’ติฯ

อิมาย สํขิตฺตปทาย เทสนาย ตาวเทวาติ ตสฺมิํเยว ขเณ, น กาลนฺตเรฯ อนุปาทายาติ อคฺคเหตฺวาฯ อาสเวหีติ อาภวคฺคํ อาโคตฺรภุํ สวนโต ปวตฺตนโต จิรปาริวาสิยฏฺเฐน มทิราทิอาสวสทิสตาย จ ‘‘อาสวา’’ติ ลทฺธนาเมหิ กามราคาทีหิฯ วิมุจฺจีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติยา จ วิมุจฺจิ นิสฺสชฺชิฯ

โส หิ สตฺถุ ธมฺมํ สุณนฺโต เอว สีลานิ โสเธตฺวา ยถาลทฺธํ จิตฺตสมาธิํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ขิปฺปาภิญฺญตาย ตาวเทว สพฺพาสเว เขเปตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา กตวฏฺฏปริยนฺโต อนฺติมเทหธโร หุตฺวา เอกูนวีสติยา ปจฺจเวกฺขณาสุ ปวตฺตาสุ ธมฺมตาย โจทิยมาโน ภควนฺตํ ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ ‘‘ปริปุณฺณํ เต ปตฺตจีวร’’นฺติ ปุฏฺโฐ ‘‘น ปริปุณฺณ’’นฺติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘เตน หิ ปตฺตจีวรํ ปริเยสา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา…เป.… ปกฺกามี’’ติฯ

โส กิร กสฺสปทสพลสฺส สาสเน วีสวสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ กโรนฺโต ‘‘ภิกฺขุนา นาม อตฺตนา ปจฺจเย ลภิตฺวา ยถาทานํ กโรนฺเตน อตฺตนาว ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอกสฺส ภิกฺขุสฺสปิ ปตฺเตน วา จีวเรน วา สงฺคหํ นากาสิ, เตนสฺส เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทาย อุปนิสฺสโย นาโหสิฯ เกจิ ปนาหุ – ‘‘โส กิร พุทฺธสุญฺเญ โลเก โจโร หุตฺวา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา อรญฺเญ โจริกํ กโรนฺโต เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ปตฺตจีวรโลเภน ตํ อุสุนา วิชฺฌิตฺวา ปตฺตจีวรํ คณฺหิ, เตนสฺส อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ น อุปฺปชฺชิสฺสตีติ, สตฺถา ตํ ญตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชฺชํ น อทาสี’’ติฯ ตมฺปิ ปตฺตจีวรปริเยสนํ จรมานํ เอกา เธนุ เวเคน อาปตนฺตี ปหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อถ โข อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต พาหิยํ ทารุจีริยํ คาวี ตรุณวจฺฉา อธิปติตฺวา ชีวิตา โวโรเปสี’’ติฯ

ตตฺถ อจิรปกฺกนฺตสฺสาติ น จิรํ ปกฺกนฺตสฺส ภควโตฯ คาวี ตรุณวจฺฉาติ เอกา ยกฺขินี ตรุณวจฺฉเธนุรูปาฯ อธิปติตฺวาติ อภิภวิตฺวา มทฺทิตฺวาฯ ชีวิตา โวโรเปสีติ ปุริมสฺมิํ อตฺตภาเว ลทฺธาฆาตตาย ทิฏฺฐมตฺเตเนว เวริจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สิงฺเคน ปหริตฺวา ชีวิตา โวโรเปสิฯ

สตฺถา ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ นครโต นิกฺขมนฺโต พาหิยสฺส สรีรํ สงฺการฏฺฐาเน ปติตํ ทิสฺวา ภิกฺขู อาณาเปสิ – ‘‘ภิกฺขเว, เอกสฺมิํ ฆรทฺวาเร ฐตฺวา มญฺจกํ อาหราเปตฺวา อิทํ สรีรํ นครโต นีหริตฺวา ฌาเปตฺวา ถูปํ กโรถา’’ติ, ภิกฺขู ตถา อกํสุฯ กตฺวา จ ปน วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตนา กตกิจฺจํ อาโรเจตฺวา ตสฺส อภิสมฺปรายํ ปุจฺฉิํสุฯ อถ เนสํ ภควา ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ อาจิกฺขิฯ

ภิกฺขู ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, ‘พาหิโย ทารุจีริโย อรหตฺตํ ปตฺโต’ติ วทถ, กทา โส อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘มม ธมฺมํ สุตกาเล’’ติ จ วุตฺเต ‘‘กทา ปนสฺส ตุมฺเหหิ ธมฺโม กถิโต’’ติ? ‘‘ปิณฺฑาย จรนฺเตน อชฺเชว อนฺตรวีถิยํ ฐตฺวา’’ติฯ ‘‘อปฺปมตฺตโก โส, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ อนฺตรวีถิยํ ฐตฺวา กถิตธมฺโม, กถํ โส ตาวตเกน วิเสสํ นิพฺพตฺเตสี’’ติ? ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, มม ธมฺมํ ‘อปฺปํ วา พหุํ วา’ติ ปมิณถ, อเนกานิ คาถาสหสฺสานิปิ อนตฺถสํหิตานิ น เสยฺโย, อตฺถนิสฺสิตํ ปน เอกมฺปิ คาถาปทํ เสยฺโย’’ติ ทสฺเสนฺโต –

‘‘สหสฺสมปิ เจ คาถา, อนตฺถปทสญฺหิตา;

เอกํ คาถาปทํ เสยฺโย, ยํ สุตฺวา อุปสมฺมตี’’ติฯ (ธ. ป. 101) –

ธมฺมปเท อิมํ คาถํ วตฺวา ‘‘น เกวลํ โส ปรินิพฺพานมตฺเตน, อถ โข มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ขิปฺปาภิญฺญานํ อคฺคภาเวนปิ ปูชารโห’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ขิปฺปาภิญฺญานํ, ยทิทํ พาหิโย ทารุจีริโย’’ติ (อ. นิ. 1.216) ตํ อายสฺมนฺตํ เอตทคฺเค ฐเปสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา…เป.… ปรินิพฺพุโต, ภิกฺขเว, พาหิโย ทารุจีริโย’’ติฯ

ตตฺถ ปจฺฉาภตฺตนฺติ ภตฺตกิจฺจโต ปจฺฉาฯ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปริเยสนโต ปฏินิวตฺโตฯ ปททฺวเยนาปิ กตภตฺตกิจฺโจติ วุตฺตํ โหติฯ นีหริตฺวาติ นครโต พหิ เนตฺวาฯ ฌาเปถาติ ทหถฯ ถูปญฺจสฺส กโรถาติ อสฺส พาหิยสฺส สรีรธาตุโย คเหตฺวา เจติยญฺจ กโรถ ฯ ตตฺถ การณมาห – ‘‘สพฺรหฺมจารี โว, ภิกฺขเว, กาลกโต’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ยํ ตุมฺเห เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมํ อธิสีลาทิปฏิปตฺติธมฺมํ สนฺทิฏฺฐํ จรถ, ตํ โส ตุมฺเหหิ สมานํ พฺรหฺมํ อจรีติ สพฺรหฺมจารี มรณกาลสฺส ปตฺติยาว กาลกโต, ตสฺมา ตํ มญฺจเกน นีหริตฺวา ฌาเปถ, ถูปญฺจสฺส กโรถาติฯ

ตสฺส กา คตีติ ปญฺจสุ คตีสุ ตสฺส กตมา คติ อุปปตฺติ ภวภูตา, คตีติ นิปฺผตฺติ, อริโย ปุถุชฺชโน วาติ กา นิฏฺฐาติ อตฺโถฯ อภิสมฺปราโยติ เปจฺจ ภวุปฺปตฺติ ภวนิโรโธ วาฯ

กิญฺจาปิ ตสฺส ถูปกรณาณตฺติยาว ปรินิพฺพุตภาโว อตฺถโต ปกาสิโต โหติ, เย ปน ภิกฺขู ตตฺตเกน น ชานิํสุ, เต ‘‘ตสฺส กา คตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ปากฏตรํ วา การาเปตุกามา ตถา ภควนฺตํ ปุจฺฉิํสุฯ

ปณฺฑิโตติ อคฺคมคฺคปญฺญาย อธิคตตฺตา ปณฺเฑน อิโต คโต ปวตฺโตติ ปณฺฑิโตฯ ปจฺจปาทีติ ปฏิปชฺชิฯ ธมฺมสฺสาติ โลกุตฺตรธมฺมสฺสฯ อนุธมฺมนฺติ สีลวิสุทฺธิอาทิปฏิปทาธมฺมํฯ อถ วา ธมฺมสฺสาติ นิพฺพานธมฺมสฺสฯ อนุธมฺมนฺติ อริยมคฺคผลธมฺมํฯ น จ มํ ธมฺมาธิกรณนฺติ ธมฺมเทสนาเหตุ น จ มํ วิเหเสสิ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปนฺนตฺตาฯ โย หิ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา กมฺมฏฺฐานํ วา คเหตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ น ปฏิปชฺชติ, โส สตฺถารํ วิเหเสติ นามฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘วิหิํสสญฺญี ปคุณํ น ภาสิํ, ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม’’ติ (มหาว. 9; ม. นิ. 1.283; 2.339)ฯ อถ วา น จ มํ ธมฺมาธิกรณนฺติ น จ อิมํ ธมฺมาธิกรณํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยานเหตุภูตํ อิมํ มม สาสนธมฺมํ สุปฺปฏิปนฺนตฺตา น วิเหเสติฯ ทุปฺปฏิปนฺโน หิ สาสนํ ภินฺทนฺโต สตฺถุ ธมฺมสรีเร ปหารํ เทติ นามฯ อยํ ปน สมฺมาปฏิปตฺติํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปรินิพฺพุโต, ภิกฺขเว, พาหิโย ทารุจีริโย’’ติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ เถรสฺส พาหิยสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตภาวํ, ตถา ปรินิพฺพุตานญฺจ ขีณาสวานํ คติยา ปจุรชเนหิ ทุพฺพิญฺเญยฺยภาวํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ อปฺปติฏฺฐิตปรินิพฺพานานุภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ นิพฺพาเน อาโป จ น คาธติ, ปถวี จ เตโช จ วาโย จ น คาธติ, น ปติฏฺฐาติฯ กสฺมา? นิพฺพานสฺส อสงฺขตสภาวตฺตาฯ น หิ ตตฺถ สงฺขตธมฺมานํ เลโสปิ สมฺภวติฯ สุกฺกาติ สุกฺกวณฺณตาย สุกฺกาติ ลทฺธนามา คหนกฺขตฺตตารกาฯ น โชตนฺตีติ น ภาสนฺติฯ อาทิจฺโจ นปฺปกาสตีติ ตีสุ ทีเปสุ เอกสฺมิํ ขเณ อาโลกผรณสมตฺโถ อาทิจฺโจปิ อาภาวเสน น ทิพฺพติฯ น ตตฺถ จนฺทิมา ภาตีติ สติปิ ภาสุรภาเว กนฺตสีตลกิรโณ จนฺโทปิ ตสฺมิํ นิพฺพาเน อภาวโต เอว อตฺตโน ชุณฺหาวิภาสเนน น วิโรจติฯ

ยทิ ตตฺถ จนฺทิมสูริยาทโย นตฺถิ, โลกนฺตโร วิย นิจฺจนฺธการเมว ตํ ภเวยฺยาติ อาสงฺกํ สนฺธายาห ‘‘ตโม ตตฺถ น วิชฺชตี’’ติฯ สติ หิ รูปาภาเว ตโม นาม น สิยาฯ

ยทา จ อตฺตนา เวทิ, มุนิ โมเนน พฺราหฺมโณติ จตุสจฺจมุนนโต โมนนฺติ ลทฺธนาเมน มคฺคญาเณน กายโมเนยฺยาทีหิ จ สมนฺนาคตตฺตา ‘‘มุนี’’ติ ลทฺธนาโม อริยสาวกพฺราหฺมโณ เตเนว โมนสงฺขาเตน ปฏิเวธญาเณน ยทา ยสฺมิํ กาเล อคฺคมคฺคกฺขเณ อตฺตนา สยเมว อนุสฺสวาทิเก ปหาย อตฺตปจฺจกฺขํ กตฺวา นิพฺพานํ เวทิ ปฏิวิชฺฌิฯ ‘‘อเวที’’ติปิ ปาโฐ, อญฺญาสีติ อตฺโถฯ อถ รูปา อรูปา จ, สุขทุกฺขา ปมุจฺจตีติ อถาติ ตสฺส นิพฺพานสฺส ชานนโต ปจฺฉาฯ รูปาติ รูปธมฺมา, เตน ปญฺจโวการภโว เอกโวการภโว จ คหิโต โหติฯ อรูปาติ อรูปธมฺมา, เตน รูเปนามิสฺสีกโต อรูปภโว คหิโต โหติฯ โส ‘‘จตุโวการภโว’’ติปิ วุจฺจติฯ สุขทุกฺขาติ สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขโตปิ วฏฺฏโตฯ อถ วา รูปาติ รูปโลกปฏิสนฺธิโตฯ อรูปาติ อรูปโลกปฏิสนฺธิโตฯ สุขทุกฺขาติ กามาวจรปฏิสนฺธิโตฯ กามภโว หิ พฺยามิสฺสสุขทุกฺโขฯ เอวเมตสฺมา สกลโตปิ วฏฺฏโต อจฺจนฺตเมว มุจฺจตีติ คาถาทฺวเยนปิ ภควา ‘‘มยฺหํ ปุตฺตสฺส พาหิยสฺส เอวรูปา นิพฺพานคตี’’ติ ทสฺเสติฯ

ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ โพธิวคฺควณฺณนาฯ

2. มุจลินฺทวคฺโค

1. มุจลินฺทสุตฺตวณฺณนา

[11] มุจลินฺทวคฺคสฺส ปฐเม มุจลินฺทมูเลติ เอตฺถ มุจลินฺโท วุจฺจติ นีปรุกฺโขฯ โส ‘‘นิจุโล’’ติปิ วุจฺจติ, ตสฺส สมีเปฯ เกจิ ปน ‘‘มุจโลติ ตสฺส รุกฺขสฺส นามํ, ตํ วนเชฏฺฐกตาย ปน มุจลินฺโทติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ มหา อกาลเมโฆติ อสมฺปตฺเต วสฺสกาเล อุปฺปนฺนมหาเมโฆฯ โส หิ คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส สกลจกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรนฺโต อุทปาทิฯ สตฺตาหวทฺทลิกาติ ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน สตฺตาหํ อวิจฺฉินฺนวุฏฺฐิกา อโหสิฯ สีตวาตทุทฺทินีติ สา จ สตฺตาหวทฺทลิกา อุทกผุสิตสมฺมิสฺเสน สีตวาเตน สมนฺตโต ปริพฺภมนฺเตน ทุสิตทิวสตฺตา ทุทฺทินี นาม อโหสิฯ มุจลินฺโท นาม นาคราชาติ ตสฺเสว มุจลินฺทรุกฺขสฺส สมีเป โปกฺขรณิยา เหฏฺฐา นาคภวนํ อตฺถิ, ตตฺถ นิพฺพตฺโต มหานุภาโว นาคราชาฯ สกภวนาติ อตฺตโน นาคภวนโตฯ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวาติ สตฺตวาเร อตฺตโน สรีรโภเคหิ ภควโต กายํ ปริวาเรตฺวาฯ อุปริมุทฺธนิ มหนฺตํ ผณํ วิหจฺจาติ ภควโต มุทฺธปฺปเทสสฺส อุปริ อตฺตโน มหนฺตํ ผณํ ปสาเรตฺวาฯ ‘‘ผณํ กริตฺวา’’ติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ

ตสฺส กิร นาคราชสฺส เอตทโหสิ ‘‘ภควา จ มยฺหํ ภวนสมีเป รุกฺขมูเล นิสินฺโน, อยญฺจ สตฺตาหวทฺทลิกา วตฺตติ, วาสาคารมสฺส ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส สตฺตรตนมยํ ปาสาทํ นิมฺมินิตุํ สกฺโกนฺโตปิ ‘‘เอวํ กเต กายสาโร คหิโต น ภวิสฺสติ, ทสพลสฺส กายเวยฺยาวจฺจํ กริสฺสามี’’ติ มหนฺตํ อตฺตภาวํ กตฺวา สตฺถารํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ กตฺวา ธาเรสิฯ ‘‘ปริกฺเขปพฺภนฺตรํ โลหปาสาเท ภณฺฑาคารคพฺภปฺปมาณํ อโหสี’’ติ ขนฺธกฏฺฐกถายํ (มหาว. อฏฺฐ. 5) วุตฺตํฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เหฏฺฐาโลหปาสาทปฺปมาณ’’นฺติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.284)ฯ ‘‘อิจฺฉิติจฺฉิเตน อิริยาปเถน สตฺถา วิหริสฺสตี’’ติ กิร นาคราชสฺส อชฺฌาสโยฯ ภควา ปน ยถานิสินฺโนว สตฺตาหํ วีตินาเมสิฯ ตญฺจ ฐานํ สุปิหิตวาตปานํ สุผุสิตอคฺคฬทฺวารํ กูฏาคารํ วิย อโหสิฯ มา ภควนฺตํ สีตนฺติอาทิ ตสฺส ตถา กริตฺวา ฐานการณปริทีปนํฯ