ตตฺถ สงฺคาติ ราคสงฺโค โทสโมหมานทิฏฺฐิสงฺโคติ ปญฺจวิธาปิ สงฺคา สมุจฺเฉทปฺปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺตีหิ วิมุตฺตํ สงฺคามชิํ ภิกฺขุํฯ ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ ตํ ตาทิภาวปฺปตฺตํ ขีณาสวํ อหํ สพฺพโส พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมณนฺติ วทามีติฯ

อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ชฏิลสุตฺตวณฺณนา

[9] นวเม คยายนฺติ เอตฺถ คยาติ คาโมปิ ติตฺถมฺปิ วุจฺจติฯ คยาคามสฺส หิ อวิทูเร วิหรนฺโต ภควา ‘‘คยายํ วิหรตี’’ติ วุจฺจติ, ตถา คยาติตฺถสฺสฯ คยาติตฺถนฺติ หิ คยาคามสฺส อวิทูเร เอกา โปกฺขรณี อตฺถิ นทีปิ, ตทุภยํ ‘‘ปาปปวาหนติตฺถ’’นฺติ โลกิยมหาชโน สมุทาจรติฯ คยาสีเสติ คชสีสสทิสสิขโร ตตฺถ เอโก ปพฺพโต คยาสีสนามโก, ยตฺถ หตฺถิกุมฺภสทิโส ปิฏฺฐิปาสาโณ ภิกฺขุสหสฺสสฺส โอกาโส ปโหติ, ตตฺร ภควา วิหรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘คยายํ วิหรติ คยาสีเส’’ติฯ

ชฏิลาติ ตาปสาฯ เต หิ ชฏาธาริตาย อิธ ‘‘ชฏิลา’’ติ วุตฺตาฯ อนฺตรฏฺฐเก หิมปาตสมเยติ เหมนฺตสฺส อุตุโน อพฺภนฺตรภูเต มาฆมาสสฺส อวสาเน จตฺตาโร ผคฺคุณมาสสฺส อาทิมฺหิ จตฺตาโรติ อฏฺฐทิวสปริมาเณ หิมสฺส ปตนกาเลฯ คยายํ อุมฺมุชฺชนฺตีติ เกจิ ตสฺมิํ ติตฺถสมฺมเต อุทเก ปฐมํ นิมุคฺคสกลสรีรา ตโต อุมฺมุชฺชนฺติ วุฏฺฐหนฺติ อุปฺปิลวนฺติฯ นิมุชฺชนฺตีติ สสีสํ อุทเก โอสีทนฺติฯ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชมฺปิ กโรนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนานิปิ กโรนฺติฯ

ตตฺถ หิ เกจิ ‘‘เอกุมฺมุชฺชเนเนว ปาปสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิกา, เต อุมฺมุชฺชนเมว กตฺวา คจฺฉนฺติฯ อุมฺมุชฺชนํ ปน นิมุชฺชนมนฺตเรน นตฺถีติ อวินาภาวโต นิมุชฺชนมฺปิ เต กโรนฺติเยวฯ เยปิ ‘‘เอกนิมุชฺชเนเนว ปาปสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิกา, เตปิ เอกวารเมว นิมุชฺชิตฺวา วุตฺตนเยน อวินาภาวโต อุมฺมุชฺชนมฺปิ กตฺวา ปกฺกมนฺติฯ

เย ปน ‘‘ตสฺมิํ ติตฺเถ นิมุชฺชเนเนว ปาปสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิกา, เต ตตฺถ นิมุชฺชิตฺวา อสฺสาเส สนฺนิรุมฺภิตฺวา มรุปฺปปาตปติตา วิย ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺติ ฯ อปเร ‘‘ปุนปฺปุนํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนานิ กตฺวา นฺหาเต ปาปสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิกา, เต กาเลน กาลํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนานิ กโรนฺติฯ เต สพฺเพปิ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อุมฺมุชฺชนฺติปิ นิมุชฺชนฺติปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชมฺปิ กโรนฺตี’’ติฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ นิมุชฺชนปุพฺพกํ อุมฺมุชฺชนํ, นิมุชฺชนเมว ปน กโรนฺตา กติปยา, อุมฺมุชฺชนํ ตทุภยญฺจ กโรนฺตา พหูติ เตสํ เยภุยฺยภาวทสฺสนตฺถํ อุมฺมุชฺชนํ ปฐมํ วุตฺตํฯ ตถา สมฺพหุลา ชฏิลาติ ชฏิลานํ เยภุยฺยตาย วุตฺตํ, มุณฺฑสิขณฺฑิโนปิ จ พฺราหฺมณา อุทกสุทฺธิกา ตสฺมิํ กาเล ตตฺถ ตถา กโรนฺติฯ

โอสิญฺจนฺตีติ เกจิ คยาย อุทกํ หตฺเถน คเหตฺวา อตฺตโน สีเส จ สรีเร จ โอสิญฺจนฺติ, อปเร ฆเฏหิ อุทกํ คเหตฺวา ตีเร ฐตฺวา ตถา กโรนฺติฯ อคฺคิํ ชุหนฺตีติ เกจิ คยาตีเร เวทิํ สชฺเชตฺวา ธูมทพฺภิปูชาทิเก อุปกรเณ อุปเนตฺวา อคฺคิหุตํ ชุหนฺติ อคฺคิหุตํ ปริจรนฺติฯ อิมินา สุทฺธีติ อิมินา คยายํ อุมฺมุชฺชนาทินา อคฺคิปริจรเณน จ ปาปมลโต สุทฺธิ ปาปปวาหนา สํสารสุทฺธิ เอว วา โหตีติ เอวํทิฏฺฐิกา หุตฺวาติ อตฺโถฯ

อุมฺมุชฺชนาทิ เจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตสุ หิ เกจิ อุทกวาสํ วสนฺติ, เกจิ อุทกสฺสญฺชลิํ เทนฺติ, เกจิ ตสฺมิํ อุทเก ฐตฺวา จนฺทิมสูริเย อนุปริวตฺตนฺติ, เกจิ อเนกสหสฺสวารํ สาวิตฺติอาทิเก ชปนฺติ, เกจิ ‘‘อินฺท อาคจฺฉา’’ติอาทินา วิชฺชาชปํ อวฺหายนฺติ, เกจิ มหตุปฏฺฐานํ กโรนฺติ, เอวญฺจ กโรนฺตา เกจิ โอตรนฺติ, เกจิ อุตฺตรนฺติ เกจิ อุตฺตริตฺวา สุทฺธิกอาจมนํ กโรนฺติ, เกจิ อนฺโตอุทเก ฐิตา ตนฺตี วาเทนฺติ, วีณํ วาเทนฺตีติ เอวมาทิกา นานปฺปการกิริยา ทสฺเสนฺติฯ ยสฺมา วา เต เอวรูปา วิการกิริยา กโรนฺตาปิ ตสฺมิํ อุทเก นิมุชฺชนอุมฺมุชฺชนปุพฺพกเมว กโรนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺพํ นิมุชฺชนุมฺมุชฺชนนฺโตคธเมว กตฺวา ‘‘อุมฺมุชฺชนฺตี’’ติปิอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ ตตฺถ อากุลพฺยากุเล วตฺตมาเน อุปริปพฺพเต ฐิโต ภควา เตสํ ตํ โกลาหลํ สุตฺวา ‘‘กินฺนุ โข เอต’’นฺติ โอโลเกนฺโต ตํ กิริยวิการํ อทฺทส, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อทฺทสา โข ภควา…เป.… อิมินา สุทฺธี’’ติ, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อตฺถํ อุทโกโรหนาทิอสุทฺธิมคฺเค เตสํ สุทฺธิมคฺคปรามสนํ สจฺจาทิเก จ สุทฺธิมคฺเค อตฺตโน อวิปรีตาวโพธํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ อุทกสุทฺธิยา อสุทฺธิมคฺคภาวทีปกํ สจฺจาทิธมฺมานญฺจ ยาถาวโต สุทฺธิมคฺคภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ น อุทเกน สุจี โหตีติ เอตฺถ อุทเกนาติ อุทกุมฺมุชฺชนาทินาฯ อุทกุมฺมุชฺชนาทิ หิ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘อุทก’’นฺติ วุตฺตํ ยถา รูปภโว รูปนฺติฯ อถ วา อุทเกนาติ อุมฺมุชฺชนาทิกิริยาย สาธนภูเตน อุทเกน สุจิ สตฺตสฺส สุทฺธิ นาม น โหติ, นตฺถีติ อตฺโถฯ อถ วา สุจีติ เตน ยถาวุตฺเตน อุทเกน สุจิ ปาปมลโต สุทฺโธ นาม สตฺโต น โหติฯ กสฺมา? พหฺเวตฺถ นฺหายตี ชโนฯ ยทิ หิ อุทโกโรหนาทินา ยถาวุตฺเตน ปาปสุทฺธิ นาม สิยา, พหุ เอตฺถ อุทเก ชโน นฺหายติ, มาตุฆาตาทิปาปกมฺมการี อญฺโญ จ โคมหิํสาทิโก อนฺตมโส มจฺฉกจฺฉเป อุปาทาย, ตสฺส สพฺพสฺสาปิ ปาปสุทฺธิ สิยา, น ปเนวํ โหติฯ กสฺมา? นฺหานสฺส ปาปเหตูนํ อปฺปฏิปกฺขภาวโตฯ ยญฺหิ ยํ วินาเสติ, โส ตสฺส ปฏิปกฺโข ยถา อาโลโก อนฺธการสฺส, วิชฺชา จ อวิชฺชาย, น เอวํ นฺหานํ ปาปสฺสฯ ตสฺมา นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ ‘‘น อุทเกน สุจิ โหตี’’ติฯ

เยน ปน สุจิ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยมฺหิ สจฺจญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยมฺหีติ ยสฺมิํ ปุคฺคเล ฯ สจฺจนฺติ วจีสจฺจญฺเจว วิรติสจฺจญฺจฯ อถ วา สจฺจนฺติ ญาณสจฺจญฺเจว ปรมตฺถสจฺจญฺจฯ ธมฺโมติ อริยมคฺคธมฺโม, ผลธมฺโม จ, โส สพฺโพปิ ยสฺมิํ ปุคฺคเล อุปลพฺภติ, โส สุจี โส จ พฺราหฺมโณติ โส อริยปุคฺคโล วิเสสโต ขีณาสโว อจฺจนฺตสุทฺธิยา สุจิ จ พฺราหฺมโณ จาติฯ กสฺมา ปเนตฺถ สจฺจํ ธมฺมโต วิสุํ กตฺวา คหิตํ? สจฺจสฺส พหูปการตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘สจฺจํ เว อมตา วาจา (สุ. นิ. 455), สจฺจํ หเว สาทุตรํ รสานํ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 184), สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อาหุ สนฺโต ปติฏฺฐิตา (สุ. นิ. 455), สจฺเจ ฐิตา สมณพฺราหฺมณา จา’’ติอาทินา (ชา. 2.21.433) อเนเกสุ สุตฺตปเทสุ สจฺจคุณา ปกาสิตาฯ สจฺจวิปริยสฺส จ ‘‘เอกํ ธมฺมํ อตีตสฺส, มุสาวาทิสฺส ชนฺตุโน (ธ. ป. 176), อภูตวาที นิรยํ อุเปตี’’ติ (ธ. ป. 306) จ อาทินา ปกาสิตาติฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. พาหิยสุตฺตวณฺณนา

[10] ทสเม พาหิโยติ ตสฺส นามํฯ ทารุจีริโยติ ทารุมยจีโรฯ สุปฺปารเกติ เอวํนามเก ปฏฺฏเน วสติฯ โก ปนายํ พาหิโย, กถญฺจ ทารุจีริโย อโหสิ, กถํ สุปฺปารเก ปฏฺฏเน ปฏิวสตีติ?

ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา – อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตรสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล เอโก กุลปุตฺโต หํสวตีนคเร ทสพลสฺส ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ขิปฺปาภิญฺญานํ เอตทคฺเค ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มหา วตายํ ภิกฺขุ, โย สตฺถารา เอวํ เอตทคฺเค ฐปียติ, อโห วตาหมฺปิ อนาคเต เอวรูปสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา สตฺถารา เอทิเส ฐาเน เอตทคฺเค ฐเปตพฺโพ ภเวยฺยํ ยถายํ ภิกฺขู’’ติ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ตทนุรูปํ อธิการกมฺมํ กตฺวา ยาวชีวํ ปุญฺญํ กตฺวา สคฺคปรายโณ หุตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปทสพลสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปริปุณฺณสีโล สมณธมฺมํ กโรนฺโตว ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ โส เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก วสิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท พาหิยรฏฺเฐ กุลเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ตํ พาหิยรฏฺเฐ ชาตตฺตา พาหิโยติ สญฺชานิํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต วณิชฺชตฺถาย พหูนํ ภณฺฑานํ นาวํ ปูเรตฺวา สมุทฺทํ ปวิสิตฺวา อปราปรํ สญฺจรนฺโต สตฺต วาเร สทฺธิํเยว ปริสาย อตฺตโน นครํ อุปคญฺฉิฯ

อฏฺฐเม วาเร ปน ‘‘สุวณฺณภูมิํ คมิสฺสามี’’ติ อาโรปิตภณฺโฑ นาวํ อภิรุหิฯ นาวา มหาสมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา อิจฺฉิตเทสํ อปตฺวาว สมุทฺทมชฺเฌ วิปนฺนาฯ มหาชโน มจฺฉกจฺฉปภกฺโข อโหสิฯ พาหิโย ปน เอกํ นาวาผลกํ คเหตฺวา ตรนฺโต อูมิเวเคน มนฺทมนฺทํ ขิปมาโน ภสฺสิตฺวา สมุทฺเท ปติตตฺตา ชาตรูเปเนว สมุทฺทตีเร นิปนฺโนฯ