8. สงฺคามชิสุตฺตวณฺณนา

[8] อฏฺฐเม สงฺคามชีติ เอวํนาโมฯ อยญฺหิ อายสฺมา สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ปุตฺโต, วยปฺปตฺตกาเล มาตาปิตูหิ ปติรูเปน ทาเรน นิโยเชตฺวา สาปเตยฺยํ นิยฺยาเตตฺวา ฆรพนฺธเนน พทฺโธ โหติฯ โส เอกทิวสํ สาวตฺถิวาสิโน อุปาสเก ปุพฺพณฺหสมยํ ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา สายนฺหสมเย สุทฺธวตฺเถ สุทฺธุตฺตราสงฺเค คนฺธมาลาทิหตฺเถ ธมฺมสฺสวนตฺถํ เชตวนาภิมุเข คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘กตฺถ ตุมฺเห คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ธมฺมสฺสวนตฺถํ เชตวเน สตฺถุ สนฺติก’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ อหมฺปิ คมิสฺสามี’’ติ เตหิ สทฺธิํ เชตวนํ อคมาสิฯ เตน จ สมเยน ภควา กญฺจนคุหายํ สีหนาทํ นทนฺโต เกสรสีโห วิย สทฺธมฺมมณฺฑเป ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา จตุปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสติฯ

อถ โข เต อุปาสกา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ, สงฺคามชิปิ กุลปุตฺโต ตสฺสา ปริสาย ปริยนฺเต ธมฺมํ สุณนฺโต นิสีทิฯ ภควา อนุปุพฺพิกถํ กเถตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อเนเกสํ ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ สงฺคามชิปิ กุลปุตฺโต โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา ปริสาย วุฏฺฐิตาย ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ ‘‘ปพฺพาเชถ มํ ภควา’’ติฯ ‘‘อนุญฺญาโตสิ ปน ตฺวํ มาตาปิตูหิ ปพฺพชฺชายา’’ติ? ‘‘นาหํ, ภนฺเต, อนุญฺญาโต’’ติฯ ‘‘น โข, สงฺคามชิ, ตถาคตา มาตาปิตูหิ อนนุญฺญาตํ ปุตฺตํ ปพฺพาเชนฺตี’’ติฯ ‘‘โสหํ, ภนฺเต, ตถา กริสฺสามิ, ยถา มํ มาตาปิตโร ปพฺพชิตุํ อนุชานนฺตี’’ติฯ โส ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา มาตาปิตโร อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘อมฺมตาตา, อนุชานาถ มํ ปพฺพชิตุ’’นฺติ อาหฯ ตโต ปรํ รฏฺฐปาลสุตฺเต (ม. นิ. 2.293 อาทโย) อาคตนเยน เวทิตพฺพํฯ

อถ โส ‘‘ปพฺพชิตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญํ ทตฺวา อนุญฺญาโต มาตาปิตูหิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ

อลตฺถ โข จ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทญฺจ, อจิรูปสมฺปนฺโน จ ปน โส อุปริมคฺคตฺถาย ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อญฺญตรสฺมิํ อรญฺญาวาเส วสฺสํ วสิตฺวา ฉฬภิญฺโญ หุตฺวา วุตฺถวสฺโส ภควนฺตํ ทสฺสนาย มาตาปิตูนญฺจ ปฏิสฺสวโมจนตฺถํ สาวตฺถิํ อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สงฺคามชิ สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺโต โหตี’’ติฯ

โส หายสฺมา ธุรคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เชตวนํ ปวิสิตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธิํ กตปฏิสนฺถาโร อญฺญํ พฺยากริตฺวา ปุน ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา นิกฺขมิตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิฯ อถสฺส มาตาปิตโร ญาติมิตฺตา จสฺส อาคมนํ สุตฺวา, ‘‘สงฺคามชิ, กิร อิธาคโต’’ติ หฏฺฐตุฏฺฐา ตุริตตุริตา วิหารํ คนฺตฺวา ปริเยสนฺตา นํ ตตฺถ นิสินฺนํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘มา อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ ราชาโน หเรยฺยุํ, อปฺปิยา ทายาทา วา คณฺเหยฺยุํ, นาลํ ปพฺพชฺชาย, เอหิ, ตาต, วิพฺภมา’’ติ ยาจิํสุฯ ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘อิเม มยฺหํ กาเมหิ อนตฺถิกภาวํ น ชานนฺติ, คูถธารี วิย คูถปิณฺเฑ กาเมสุเยว อลฺลียนํ อิจฺฉนฺติ, นยิเม สกฺกา ธมฺมกถาย สญฺญาเปตุ’’นฺติ อสฺสุณนฺโต วิย นิสีทิฯ เต นานปฺปการํ ยาจิตฺวา อตฺตโน วจนํ อคฺคณฺหนฺตํ ทิสฺวา ฆรํ ปวิสิตฺวา ปุตฺเตน สทฺธิํ ตสฺส ภริยํ สปริวารํ อุยฺโยเชสุํ ‘‘มยํ นานปฺปการํ ตํ ยาจนฺตาปิ ตสฺส มนํ อลภิตฺวา อาคตา, คจฺฉ ตฺวํ, ภทฺเท, ตว ภตฺตารํ ปุตฺตสนฺทสฺสเนน ยาจิตฺวา สญฺญาเปหี’’ติฯ ตาย กิร อาปนฺนสตฺตาย อยมายสฺมา ปพฺพชิโตฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ทารกมาทาย มหตา ปริวาเรน เชตวนํ อคมาสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อสฺโสสิ โข อายสฺมโต สงฺคามชิสฺสา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ปุราณทุติยิกาติ ปุพฺเพ คิหิกาเล ปาทปริจรณวเสน ทุติยิกา, ภริยาติ อตฺโถฯ อยฺโยติ ‘‘อยฺยปุตฺโต’’ติ วตฺตพฺเพ ปพฺพชิตานํ อนุจฺฉวิกโวหาเรน วทติฯ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต, ตสฺส อนุปฺปตฺโต กิราติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ขุทฺทปุตฺตญฺหิ สมณ, โปส มนฺติ อาปนฺนสตฺตเมว มํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิโต, สาหํ เอตรหิ ขุทฺทปุตฺตา, ตาทิสํ มํ ฉฑฺเฑตฺวาว ตว สมณธมฺมกรณํ อยุตฺตํ, ตสฺมา, สมณ, ปุตฺตทุติยํ มํ ฆาสจฺฉาทนาทีหิ ภรสฺสูติฯ อายสฺมา ปน, สงฺคามชิ, อินฺทฺริยานิ อุกฺขิปิตฺวา ตํ เนว โอโลเกติ, นาปิ อาลปติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอวํ วุตฺเต อายสฺมา สงฺคามชิ ตุณฺหี อโหสี’’ติฯ

สา ติกฺขตฺตุํ ตเถว วตฺวา ตุณฺหีภูตเมว ตํ ทิสฺวา ‘‘ปุริสา นาม ภริยาสุ นิรเปกฺขาปิ ปุตฺเตสุ สาเปกฺขา โหนฺติ, ปุตฺตสิเนโห ปิตุ อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ ติฏฺฐติ, ตสฺมา ปุตฺตเปเมนาปิ มยฺหํ วเส วตฺเตยฺยา’’ติ มญฺญมานา ปุตฺตํ เถรสฺส องฺเก นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ อปกฺกมฺม ‘‘เอโส เต, สมณ, ปุตฺโต, โปส น’’นฺติ วตฺวา โถกํ อคมาสิฯ สา กิร สมณเตเชนสฺส สมฺมุเข ฐาตุํ นาสกฺขิฯ เถโร ทารกมฺปิ เนว โอโลเกติ นาปิ อาลปติฯ อถ สา อิตฺถี อวิทูเร ฐตฺวา มุขํ ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกนฺตี เถรสฺส อาการํ ญตฺวา ปฏินิวตฺติตฺวา ‘‘ปุตฺเตนปิ อยํ สมโณ อนตฺถิโก’’ติ ทารกํ คเหตฺวา ปกฺกามิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อายสฺมโต สงฺคามชิสฺส ปุราณทุติยิกา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ปุตฺเตนปีติ อยํ สมโณ อตฺตโน โอรสปุตฺเตนปิ อนตฺถิโก, ปเคว อญฺเญหีติ อธิปฺปาโยฯ ทิพฺเพนาติ เอตฺถ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํฯ เทวตานญฺหิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธํ ทูเรปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติฯ อิทมฺปิ จตุตฺถชฺฌานสมาธินิพฺพตฺตํ อภิญฺญาจกฺขุํ ตาทิสนฺติ ทิพฺพํ วิยาติ ทิพฺพํ, ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสเยน ลทฺธตฺตา วา ทิพฺพํ, มหาชุติกตฺตา มหาคติกตฺตา วา ทิพฺพํ, เตน ทิพฺเพนฯ วิสุทฺเธนาติ นีวรณาทิสํกิเลสวิคเมน สุปริสุทฺเธนฯ อติกฺกนฺตมานุสเกนาติ มนุสฺสานํ วิสยาตีเตนฯ อิมํ เอวรูปํ วิปฺปการนฺติ อิมํ เอวํ วิปฺปการํ ยถาวุตฺตํ ปพฺพชิเตสุ อสารุปฺปํ องฺเก ปุตฺตฏฺฐปนสงฺขาตํ วิรูปกิริยํฯ

เอตมตฺถนฺติ เอตํ อายสฺมโต สงฺคามชิสฺส ปุตฺตทาราทีสุ สพฺพตฺถ นิรเปกฺขภาวสงฺขาตํ อตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ ตสฺส อิฏฺฐานิฏฺฐาทีสุ ตาทิภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ อายนฺตินฺติ อาคจฺฉนฺติํ, ปุราณทุติยิกนฺติ อธิปฺปาโยฯ นาภินนฺทตีติ ทฏฺฐุํ มํ อาคตาติ น นนฺทติ น ตุสฺสติฯ ปกฺกมนฺตินฺติ สา อยํ มยา อสมฺโมทิตาว คจฺฉตีติ คจฺฉนฺติํฯ น โสจตีติ น จิตฺตสนฺตาปมาปชฺชติฯ เยน ปน การเณน เถโร เอวํ นาภินนฺทติ น โสจติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺคา สงฺคามชิํ มุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สงฺคาติ ราคสงฺโค โทสโมหมานทิฏฺฐิสงฺโคติ ปญฺจวิธาปิ สงฺคา สมุจฺเฉทปฺปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺตีหิ วิมุตฺตํ สงฺคามชิํ ภิกฺขุํฯ ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ ตํ ตาทิภาวปฺปตฺตํ ขีณาสวํ อหํ สพฺพโส พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมณนฺติ วทามีติฯ

อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ชฏิลสุตฺตวณฺณนา

[9] นวเม คยายนฺติ เอตฺถ คยาติ คาโมปิ ติตฺถมฺปิ วุจฺจติฯ คยาคามสฺส หิ อวิทูเร วิหรนฺโต ภควา ‘‘คยายํ วิหรตี’’ติ วุจฺจติ, ตถา คยาติตฺถสฺสฯ คยาติตฺถนฺติ หิ คยาคามสฺส อวิทูเร เอกา โปกฺขรณี อตฺถิ นทีปิ, ตทุภยํ ‘‘ปาปปวาหนติตฺถ’’นฺติ โลกิยมหาชโน สมุทาจรติฯ คยาสีเสติ คชสีสสทิสสิขโร ตตฺถ เอโก ปพฺพโต คยาสีสนามโก, ยตฺถ หตฺถิกุมฺภสทิโส ปิฏฺฐิปาสาโณ ภิกฺขุสหสฺสสฺส โอกาโส ปโหติ, ตตฺร ภควา วิหรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘คยายํ วิหรติ คยาสีเส’’ติฯ

ชฏิลาติ ตาปสาฯ เต หิ ชฏาธาริตาย อิธ ‘‘ชฏิลา’’ติ วุตฺตาฯ อนฺตรฏฺฐเก หิมปาตสมเยติ เหมนฺตสฺส อุตุโน อพฺภนฺตรภูเต มาฆมาสสฺส อวสาเน จตฺตาโร ผคฺคุณมาสสฺส อาทิมฺหิ จตฺตาโรติ อฏฺฐทิวสปริมาเณ หิมสฺส ปตนกาเลฯ คยายํ อุมฺมุชฺชนฺตีติ เกจิ ตสฺมิํ ติตฺถสมฺมเต อุทเก ปฐมํ นิมุคฺคสกลสรีรา ตโต อุมฺมุชฺชนฺติ วุฏฺฐหนฺติ อุปฺปิลวนฺติฯ นิมุชฺชนฺตีติ สสีสํ อุทเก โอสีทนฺติฯ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชมฺปิ กโรนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนานิปิ กโรนฺติฯ

ตตฺถ หิ เกจิ ‘‘เอกุมฺมุชฺชเนเนว ปาปสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิกา, เต อุมฺมุชฺชนเมว กตฺวา คจฺฉนฺติฯ อุมฺมุชฺชนํ ปน นิมุชฺชนมนฺตเรน นตฺถีติ อวินาภาวโต นิมุชฺชนมฺปิ เต กโรนฺติเยวฯ เยปิ ‘‘เอกนิมุชฺชเนเนว ปาปสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิกา, เตปิ เอกวารเมว นิมุชฺชิตฺวา วุตฺตนเยน อวินาภาวโต อุมฺมุชฺชนมฺปิ กตฺวา ปกฺกมนฺติฯ