เมนู

1. โพธิวคฺโค

1. ปฐมโพธิสุตฺตวณฺณนา

[1] ยํ ปเนตฺถ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิกํ นิทานํ, ตตฺถ เอวนฺติ นิปาตปทํฯ เมติอาทีนิ นามปทานิฯ อุรุเวลายํ วิหรตีติ เอตฺถ วีติ อุปสคฺคปทํ, หรตีติ อาขฺยาตปทนฺติ อิมินาว นเยน สพฺพตฺถ ปทวิภาโค เวทิตพฺโพฯ

อตฺถโต ปน เอวํสทฺโท ตาว อุปมูปเทสสมฺปหํสนครหณวจนสมฺปฏิคฺคหาการ- นิทสฺสนาวธารณปุจฺฉาอิทมตฺถปริมาณาทิ อเนกตฺถปฺปเภโทฯ ตถา เหส ‘‘เอวํ ชาเตน มจฺเจน, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุ’’นฺติ เอวมาทีสุ (ธ. ป. 53) อุปมายํ อาคโตฯ ‘‘เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 4.122) อุปเทเสฯ ‘‘เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.66) สมฺปหํสเนฯ ‘‘เอวเมวํ ปนายํ วสลี ยสฺมิํ วา ตสฺมิํ วา ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณกสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.187) ครหเณฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.3; ม. นิ. 1.1) วจนสมฺปฏิคฺคเหฯ ‘‘เอวํ พฺยา โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.398) อากาเรฯ ‘‘เอหิ ตฺวํ, มาณวก, เยน สมโณ อานนฺโท เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉ ‘สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉตี’ติ, เอวญฺจ วเทหิ ‘สาธุ กิร ภวํ อานนฺโท เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ, เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’ติ’’อาทีสุ (ที. นิ. 1.445) นิทสฺสเนฯ ‘‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, กาลามา, อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วา’ติ? ‘อกุสลา, ภนฺเต’ฯ ‘สาวชฺชา วา อนวชฺชา วา’ติ? ‘สาวชฺชา, ภนฺเต’ฯ ‘วิญฺญูครหิตา วา วิญฺญุปฺปสตฺถา วา’ติ? ‘วิญฺญูครหิตา, ภนฺเต’ฯ ‘สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ, โน’วา? ‘กถํ โว เอตฺถ โหตี’ติ? ‘สมตฺตา, ภนฺเต, สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ, เอวํ โน เอตฺถ โหตีติ’’’อาทีสุ (อ. นิ. 3.66) อวธารเณฯ

‘‘เอวเมเต สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา กปฺปิตเกสมสฺสู อามุตฺตมาลาภรณา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.286) ปุจฺฉายํฯ ‘‘เอวํคตานิ ปุถุสิปฺปายตนานิ (ที. นิ. 1.182), เอวํวิโธ เอวมากาโร’’ติอาทีสุ อิทํสทฺทสฺส อตฺเถฯ คตสทฺโท หิ ปการปริยาโย, ตถา วิธาการสทฺทาฯ ตถา หิ วิธยุตฺตคตสทฺเท โลกิยา ปการตฺเถ วทนฺติฯ ‘‘เอวํ ลหุปริวตฺตํ เอวมายุปริยนฺโต’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 1.48) ปริมาเณฯ

นนุ จ ‘‘เอวํ วิตกฺกิตํ โน ตุมฺเหหิ, เอวมายุปริยนฺโต’’ติ เจตฺถ เอวํสทฺเทน ปุจฺฉนาการปริมาณาการานํ วุตฺตตฺตา อาการตฺโถ เอว เอวํสทฺโทติฯ น, วิเสสสพฺภาวโตฯ อาการมตฺตวาจโก เหตฺถ เอวํสทฺโท อาการตฺโถติ อธิปฺเปโตฯ ‘‘เอวํ พฺยา โข’’ติอาทีสุ ปน อาการวิเสสวจโนฯ อาการวิเสสวาจิโน เจเต เอวํสทฺทา ปุจฺฉนาการปริมาณาการานํ วาจกตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘เอวํ ชาเตน มจฺเจนา’’ติอาทีนิ อุปมานอุทาหรณานิ ยุชฺชนฺติฯ ตตฺถ หิ –

‘‘ยถาปิ ปุปฺผราสิมฺหา, กยิรา มาลาคุเณ พหู;

เอวํ ชาเตน มจฺเจน, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุ’’นฺติฯ –

เอตฺถ ปุปฺผราสิฏฺฐานียโต มนุสฺสุปฺปตฺติ สปฺปุริสูปนิสฺสยสทฺธมฺมสฺสวนโยนิโสมนสิการโภคสมฺปตฺติอาทิโต ทานาทิปุญฺญกิริยาเหตุสมุทายโต โสภาสุคนฺธตาทิคุณวิเสสโยคโต มาลาคุณสทิสิโย พหุกา ปุญฺญกิริยา มริตพฺพสภาวตาย มจฺเจน กตฺตพฺพาติ อเภทตาย ปุปฺผราสิ มาลาคุณา จ อุปมา, เตสํ อุปมานากาโร ยถาสทฺเทน อนิยมโต วุตฺโตฯ ปุน เอวํสทฺเทน นิยมนวเสน วุตฺโตฯ โส ปน อุปมากาโร นิยมิยมาโน อตฺถโต อุปมา เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปมายํ อาคโต’’ติฯ

ตถา ‘‘เอวํ อิมินา อากาเรน อภิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา อุปทิสิยมานาย สมณสารุปฺปาย อากปฺปสมฺปตฺติยา โย ตตฺถ อุปเทสากาโร, โส อตฺถโต อุปเทโสเยวาติ วุตฺตํ – ‘‘เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพนฺติอาทีสุ อุปเทเส’’ติฯ

‘‘เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตา’’ติ เอตฺถ ภควตา ยถาวุตฺตมตฺถํ อวิปรีตโต ชานนฺเตหิ กตํ ยํ ตตฺถ วิชฺชมานคุณานํ ปกาเรหิ หํสนํ อุทคฺคตากรณํ สมฺปหํสนํ, โส ตตฺถ ปหํสนากาโรติ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํฯ

‘‘เอวเมวํ ปนาย’’นฺติ เอตฺถ ครหณากาโรติ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํฯ โส จ ครหณากาโร ‘‘วสลี’’ติอาทิขุํสนสทฺทสนฺนิธานโต อิธ เอวํสทฺเทน ปกาสิโตติ วิญฺญายติฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปมาการาทโยปิ อุปมาทิวเสน วุตฺตานํ ปุปฺผราสิอาทิสทฺทานํ สนฺนิธานโต วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘เอวํ โน’’ติ เอตฺถาปิ เตสํ ยถาวุตฺตธมฺมานํ อหิตทุกฺขาวหภาเวน สนฺนิฏฺฐานชนนตฺถํ อนุมติคฺคหณวเสน ‘‘โน วา กถํ โว เอตฺถ โหตี’’ติ ปุจฺฉาย กตาย ‘‘เอวํ โน เอตฺถ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตทาการสนฺนิฏฺฐานํ เอวํสทฺเทน อาวิกตํฯ โส ปน เตสํ ธมฺมานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนากาโร นิยมิยมาโน อวธารณตฺโถ โหตีติ วุตฺตํ – ‘‘เอวํ โน เอตฺถ โหตีติอาทีสุ อวธารเณ’’ติฯ

‘‘เอวญฺจ วเทหี’’ติ ยถาหํ วทามิ เอวํ สมณํ อานนฺทํ วเทหีติ วทนากาโร อิทานิ วตฺตพฺโพ เอวํสทฺเทน นิทสฺสียตีติ ‘‘นิทสฺสนตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ

เอวมาการวิเสสวาจีนมฺปิ เอเตสํ เอวํสทฺทานํ อุปมาทิวิเสสตฺถวุตฺติตาย อุปมาทิอตฺถตา วุตฺตาฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ ปน ธมฺมสฺส สาธุกํ สวนมนสิกาเร นิโยชิเตหิ ภิกฺขูหิ ตตฺถ ปติฏฺฐิตภาวสฺส ปฏิชานนวเสน วุตฺตตฺตา ตตฺถ เอวํสทฺโท วจนสมฺปฏิคฺคหตฺโถฯ เตน เอวํ, ภนฺเตติ สาธุ, ภนฺเต, สุฏฺฐุ, ภนฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ สฺวายมิธ อาการนิทสฺสนาวธารเณสุ ทฏฺฐพฺโพฯ

ตตฺถ อาการตฺเถน เอวํสทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ – นานานยนิปุณมเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานํ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ วิวิธปาฏิหาริยํ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉนฺตํ ตสฺส ภควโต วจนํ สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺญาตุํ, สพฺพถาเมน ปน โสตุกามตํ ชเนตฺวาปิ เอวํ เม สุตํ, มยาปิ เอเกนากาเรน สุตนฺติฯ

เอตฺถ จ เอกตฺตนานตฺตอพฺยาปารเอวํธมฺมตาสงฺขาตา นนฺทิยาวตฺตติปุกฺขลสีหวิกฺกีฬิตทิสาโลจนองฺกุสสงฺขาตา จ อสฺสาทาทิวิสยาทิเภเทน นานาวิธา นยา นานานยาฯ นยา วา ปาฬิคติโย, ตา จ ปญฺญตฺติอนุปญฺญตฺตาทิวเสน สํกิเลสภาคิยาทิโลกิยาทิตทุภยโวมิสฺสกาทิวเสน กุสลาทิวเสน ขนฺธาทิวเสน, สงฺคหาทิวเสน, สมยวิมุตฺตาทิวเสน, ฐปนาทิวเสน , กุสลมูลาทิวเสน, ติกปฏฺฐานาทิวเสน จ นานปฺปการาติ นานานยา, เตหิ นิปุณํ สณฺหํ สุขุมนฺติ นานานยนิปุณํฯ

อาสโยว อชฺฌาสโย, โส จ สสฺสตาทิเภเทน อปฺปรชกฺขตาทิเภเทน จ อเนกวิโธฯ อตฺตชฺฌาสยาทิโก เอว วา อเนโก อชฺฌาสโย อเนกชฺฌาสโยฯ โส สมุฏฺฐานํ อุปฺปตฺติเหตุ เอตสฺสาติ อเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานํ

สีลาทิอตฺถสมฺปตฺติยา ตพฺพิภาวนพฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สงฺกาสนปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปญฺญตฺติวเสน ฉหิ อตฺถปเทหิ อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสวเสน ฉหิ พฺยญฺชนปเทหิ จ สมนฺนาคตตฺตา อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ

อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีเภเทน เตสุ จ เอเกกสฺส วิสยาทิเภเทน วิวิธํ พหุวิธํ วา ปาฏิหาริยํ เอตสฺสาติ วิวิธปาฏิหาริยํฯ ตตฺถ ปฏิปกฺขหรณโต ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริยนฺติ อตฺเถ สติ ภควโต น ปฏิปกฺขา ราคาทโย สนฺติ เย หริตพฺพา, ปุถุชฺชนานมฺปิ วิคตูปกฺกิเลเส อฏฺฐคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น สกฺกา อิธ ปาฏิหาริยนฺติ วตฺตุํฯ สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตา จ กิเลสา ปฏิปกฺขา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยนฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํฯ อถ วา ภควโต เจว สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํฯ เต หิ ทิฏฺฐิหรณวเสน ทิฏฺฐิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา โหนฺติฯ ปฏีติ วา อยํ สทฺโท ปจฺฉาติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ (จูฬนิ. ปารายนวคฺค, วตฺถุคาถา 4) วิยฯ

ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํฯ อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา หรณํ ปฏิหาริยํฯ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย วิคตูปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ ภวนฺติฯ ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํ, ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ปาฏิหาริยนฺติ วุจฺจติฯ ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโตฯ ตตฺถ ชาตํ นิมิตฺตภูตโต ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ยสฺมา ปน ตนฺติอตฺถเทสนา ตพฺโพหาราภิสมยสงฺขาตา เหตุเหตุผลตทุภยปญฺญตฺติปฏิเวธสงฺขาตา วา ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธา คมฺภีรา, สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺฐา ทุปฺปริโยคาหา จ, ตสฺมา เตหิ จตูหิ คมฺภีรภาเวหิ ยุตฺตนฺติ ภควโต วจนํ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ

เอโก เอว ภควโต ธมฺมเทสนาโฆโส, เอกสฺมิํ ขเณ ปวตฺตมาโน นานาภาสานํ สตฺตานํ อตฺตโน อตฺตโน ภาสาวเสน อปุพฺพํ อจริมํ คหณูปโค โหติฯ อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธานุภาโวติ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถํ อาคจฺฉตีติ เวทิตพฺพํฯ

นิทสฺสนตฺเถน ‘‘นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกต’’นฺติ อตฺตานํ ปริโมเจนฺโต ‘‘เอวํ เม สุตํ, มยาปิ เอวํ สุต’’นฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลํ สุตฺตํ นิทสฺเสติฯ

อวธารณตฺเถน ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานํ ยทิทํ อานนฺโท, คติมนฺตานํ, สติมนฺตานํ, ธิติมนฺตานํ, อุปฏฺฐากานํ ยทิทํ อานนฺโท’’ติ (อ. นิ. 1.219-223) เอวํ ภควตา, ‘‘อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล, ธมฺมกุสโล, พฺยญฺชนกุสโล, นิรุตฺติกุสโล, ปุพฺพาปรกุสโล’’ติ (อ. นิ. 5.169) เอวํ ธมฺมเสนาปตินา จ ปสตฺถภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกามตํ ชเนติฯ ‘‘เอวํ เม สุตํ, ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ, เอวเมว น อญฺญถา ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ อญฺญถาติ ภควโต สมฺมุขา สุตาการโต อญฺญถา น ปน ภควตา เทสิตาการโตฯ อจินฺเตยฺยานุภาวา หิ ภควโต เทสนา, สา เนว สพฺพากาเรน สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ สุตาการาวิรุชฺฌนเมว หิ ธารณพลํฯ

เมสทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตถา หิสฺส ‘‘คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺย’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.194; สุ. นิ. 81) มยาติ อตฺโถฯ ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.88; 5.382; อ. นิ. 4.257) มยฺหนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ธมฺมทายาทา เม, ภิกฺขเว, ภวถา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.29) มมาติ อตฺโถฯ อิธ ปน ‘‘มยา สุตํ, มม สุต’’นฺติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติฯ

เอตฺถ จ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตาติ เอวํ วตฺตพฺเพ นิยกชฺฌตฺตสงฺขาเต สสนฺตาเน วตฺตนโต ติวิโธปิ เมสทฺโท กิญฺจาปิ เอกสฺมิํเยว อตฺเถ ทิสฺสติ, กรณสมฺปทานาทิวิเสสสงฺขาโต ปน วิญฺญายเตวายํ อตฺถเภโทติ ‘‘เม-สทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสตี’’ติ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สุตนฺติ อยํ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ คมนวิสฺสุตกิลินฺนูปจิตานุโยคโสตวิญฺเญยฺย โสตทฺวารานุสาร วิญฺญาตาทิอเนกตฺถปฺปเภโทฯ กิญฺจาปิ หิ อุปสคฺโค กิริยํ วิเสเสติ, โชตกภาวโต ปน สติปิ ตสฺมิํ สุตสทฺโท เอว ตํ ตมตฺถํ วทตีติ อนุปสคฺคสฺส สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร สอุปสคฺคสฺส คหณํ น วิรุชฺฌติฯ

ตตฺถ ‘‘เสนาย ปสุโต’’ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต’’ติอาทีสุ (อุทา. 11) วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺสา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 657) กิเลเสน กิลินฺนา กิลินฺนสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปก’’นฺติอาทีสุ (ขุ. ปา. 7.12) อุปจิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘เย ฌานปฺปสุตา ธีรา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 181) ฌานานุยุตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘ทิฏฺฐํ สุตํ มุต’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.241) โสตวิญฺเญยฺยนฺติ อตฺโถฯ

‘‘สุตธโร สุตสนฺนิจโย’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.339) โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธโรติ อตฺโถฯ อิธ ปนสฺส ‘‘โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริต’’นฺติ วา ‘‘อุปธารณ’’นฺติ วา อตฺโถฯ เม-สทฺทสฺส หิ มยาติ อตฺเถ สติ ‘‘เอวํ มยา สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริต’’นฺติ ยุชฺชติฯ มมาติ อตฺเถ สติ ‘‘เอวํ มม สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณ’’นฺติ ยุชฺชติฯ

เอวเมเตสุ ตีสุ ปเทสุ ยสฺมา สุตสทฺทสนฺนิธาเน ปยุตฺเตน เอวํสทฺเทน สวนกิริยาโชตเกน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา เอวนฺติ โสตวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนาทิโสตทฺวาริกวิญฺญาณานนฺตรํ อุปฺปนฺนมโนทฺวาริกวิญฺญาณกิจฺจนิทสฺสนํฯ เมติ วุตฺตวิญฺญาณสมงฺคีปุคฺคลนิทสฺสนํฯ สพฺพานิ หิ วากฺยานิ เอวการตฺถสหิตานิเยว อวธารณผลตฺตา เตสํฯ สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฺปฏิกฺเขปโต อนูนานธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํฯ ยถา หิ สุตํ สุตเมวาติ วตฺตพฺพตํ อรหติ ตถา ตํ สมฺมา สุตํ อนูนคฺคหณํ อนธิกคฺคหณํ อวิปรีตคฺคหณญฺจ โหตีติฯ อถ วา สทฺทนฺตรตฺถาโปหนวเสน สทฺโท อตฺถํ วทตีติ เอตสฺมิํ ปกฺเข ยสฺมา สุตนฺติ เอตสฺส อสุตํ น โหตีติ อยมตฺโถ วุตฺโต, ตสฺมา สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฺปฏิกฺเขปโต อนูนานธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอวํ เม สุตํ, น มยา อิทํ ทิฏฺฐํ, น สยมฺภูญาเณน สจฺฉิกตํ, น อญฺญถา วา อุปลทฺธํฯ อปิ จ สุตํว, ตญฺจ โข สมฺมเทวาติฯ อวธารณตฺเถ วา เอวํสทฺเท อยมตฺถโยชนา, ตทเปกฺขสฺส สุตสทฺทสฺส นิยมตฺโถ สมฺภวตีติ ตทเปกฺขสฺส สุตสทฺทสฺส อสฺสวนภาวปฺปฏิกฺเขโป อนูนานธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนตา จ เวทิตพฺพาฯ อิติ สวนเหตุสวนวิเสสวเสนปิ สุตสทฺทสฺส อตฺถโยชนา กตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตถา เอวนฺติ ตสฺสา โสตทฺวารานุสาเรน ปวตฺตาย วิญฺญาณวีถิยา นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณโต นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาวปฺปกาสนํ อาการตฺโถ เอวํสทฺโทติ กริตฺวาฯ เมติ อตฺตปฺปกาสนํฯ สุตนฺติ ธมฺมปฺปกาสนํ ยถาวุตฺตาย วิญฺญาณวีถิยา ปริยตฺติธมฺมารมฺมณตฺตาฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขโป – นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺตาย วิญฺญาณวีถิยา กรณภูตาย มยา น อญฺญํ กตํ, อิทํ ปน กตํ, อยํ ธมฺโม สุโตติฯ

ตถา เอวนฺติ นิทสฺสิตพฺพปฺปกาสนํ นิทสฺสนตฺโถ เอวํสทฺโทติ กตฺวา นิทสฺเสตพฺพสฺส นิทฺทิสิตพฺพภาวโตฯ ตสฺมา เอวํสทฺเทน สกลมฺปิ สุตฺตํ ปจฺจามฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ เมติ ปุคฺคลปฺปกาสนํฯ สุตนฺติ ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสนํฯ สุตสทฺเทน หิ ลพฺภมานา สวนกิริยา สวนวิญฺญาณปฺปพนฺธปฺปฏิพทฺธา, ตตฺถ จ ปุคฺคลโวหาโร, น จ ปุคฺคลโวหารรหิเต ธมฺมปฺปพนฺเธ สวนกิริยา ลพฺภติฯ ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ – ยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิสฺสามิ, ตํ มยา เอวํ สุตนฺติฯ

ตถา เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานารมฺมณปฺปวตฺติยา นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส อาการตฺโถ เอว เอวํสทฺโทติ กตฺวาฯ เอวนฺติ หิ อยมาการปญฺญตฺติ ธมฺมานํ ตํ ตํ ปวตฺติอาการํ อุปาทาย ปญฺญเปตพฺพสภาวตฺตาฯ เมติ กตฺตุนิทฺเทโสฯ สุตนฺติ วิสยนิทฺเทโส, โสตพฺโพ หิ ธมฺโม สวนกิริยากตฺตุปุคฺคลสฺส สวนกิริยาวเสน ปวตฺติฏฺฐานํ โหติฯ เอตฺตาวตา นานปฺปกาเรน ปวตฺเตน จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน กตฺตุ วิสเย คหณสนฺนิฏฺฐานํ ทสฺสิตํ โหติฯ

อถ วา เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส, สุตานญฺหิ ธมฺมานํ คหิตาการสฺส นิทสฺสนสฺส อวธารณสฺส วา ปกาสนสภาเวน เอวํสทฺเทน ตทาการาทิธารณสฺส ปุคฺคลโวหารุปาทานธมฺมพฺยาปารภาวโต ปุคฺคลกิจฺจํนาม นิทฺทิฏฺฐํ โหตีติฯ สุตนฺติ วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส, ปุคฺคลวาทิโนปิ หิ สวนกิริยา วิญฺญาณนิรเปกฺขา น โหตีติฯ เมติ อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโสฯ เมติ หิ สทฺทปฺปวตฺติ เอกนฺเตเนว สตฺตวิเสสวิสยา วิญฺญาณกิจฺจญฺจ ตตฺเถว สโมทหิตพฺพนฺติฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – มยา สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินา ปุคฺคเลน วิญฺญาณวเสน ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน สุตนฺติฯ

ตถา เอวนฺติ จ เมติ จ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานปญฺญตฺติฯ

สพฺพสฺส หิ สทฺทาธิคมนียสฺส อตฺถสฺส ปญฺญตฺติมุเขเนว ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา สพฺพปญฺญตฺตีนญฺจ วิชฺชมานาทีสุ ฉสุ ปญฺญตฺตีสุ อวโรโธ, ตสฺมา โย มายามรีจิอาทโย วิย อภูตตฺโถ อนุสฺสวาทีหิ คเหตพฺโพ วิย อนุตฺตมตฺโถปิ น โหติฯ โส รูปสทฺทาทิโก รุปฺปนานุภวนาทิโก จ ปรมตฺถสภาโว สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน วิชฺชติฯ โย ปน เอวนฺติ จ เมติ จ วุจฺจมาโน อาการตฺโถ, โส อปรมตฺถสภาโว สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อนุปลพฺภมาโน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ นามฯ ตสฺมา กิญฺเหตฺถ ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ยํ เอวนฺติ วา เมติ วา นิทฺเทสํ ลเภถ? สุตนฺติ วิชฺชมานปญฺญตฺติ, ยญฺหิ ตํ เอตฺถ โสเตน อุปลทฺธํ, ตํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานนฺติฯ

ตถา เอวนฺติ โสตปถมาคเต ธมฺเม อุปาทาย เตสํ อุปธาริตาการาทีนํ ปจฺจามสนวเสนฯ เมติ สสนฺตติปริยาปนฺเน ขนฺเธ กรณาทิวิเสสวิสิฏฺเฐ อุปาทาย วตฺตพฺพโต อุปาทาปญฺญตฺติฯ สุตนฺติ ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโต อุปนิธาปญฺญตฺติฯ ทิฏฺฐาทิสภาวรหิเต สทฺทายตเน ปวตฺตมาโนปิ สุตโวหาโร ทุติยํ ตติยนฺติอาทิโก วิย ปฐมาทีนิ, ทิฏฺฐมุตวิญฺญาเต อเปกฺขิตฺวา สุตนฺติ วิญฺเญยฺยตฺตา ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺโพ โหติฯ อสุตํ น โหตีติ หิ สุตนฺติ ปกาสิโตยมตฺโถติฯ

เอตฺถ จ เอวนฺติวจเนน อสมฺโมหํ ทีเปติฯ ปฏิวิทฺธา หิ อตฺตนา สุตสฺส ปการวิเสสา เอวนฺติ อิธ อายสฺมตา อานนฺเทน ปจฺจามฏฺฐา, เตนสฺส อสมฺโมโห ทีปิโต โหติฯ น หิ สมฺมูฬฺโห นานปฺปการปฏิเวธสมตฺโถ โหติ, ปจฺจยาการวเสน นานปฺปการา ทุปฺปฏิวิทฺธา จ สุตฺตนฺตาติ ทีปิตนฺติฯ สุตนฺติวจเนน สุตสฺส อสมฺโมสํ ทีเปติ, สุตาการสฺส ยาถาวโต ทสฺสิยมานตฺตาฯ ยสฺส หิ สุตํ สมฺมุฏฺฐํ โหติ, น โส กาลนฺตเร มยา สุตนฺติ ปฏิชานาติฯ อิจฺจสฺส อสมฺโมเหน ปญฺญาสิทฺธิ, สมฺโมหาภาเวน ปญฺญาย เอว วา สวนกาลสมฺภูตาย ตทุตฺตริกาลปญฺญาสิทฺธิ, ตถา อสมฺโมเสน สติสิทฺธิฯ ตตฺถ ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา พฺยญฺชนาวธารณสมตฺถตาฯ พฺยญฺชนานญฺหิ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร นาติคมฺภีโร, ยถาสุตํ ธารณเมว ตตฺถ กรณียนฺติ สติยา พฺยาปาโร อธิโก, ปญฺญา ตตฺถ คุณีภูตา โหติ ปญฺญาย ปุพฺพงฺคมาติ กตฺวาฯ สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย อตฺถปฺปฏิเวธสมตฺถตาฯ

อตฺถสฺส หิ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร คมฺภีโรติ ปญฺญาย พฺยาปาโร อธิโก, สติ ตตฺถ คุณีภูตาเยวาติ สติยา ปุพฺพงฺคมายาติ กตฺวาฯ ตทุภยสมตฺถตาโยเคน อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส ธมฺมโกสสฺส อนุปาลนสมตฺถตาย ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺตสิทฺธิฯ

อปโร นโย – เอวนฺติวจเนน โยนิโสมนสิการํ ทีเปติ, เตน จ วุจฺจมานานํ อาการนิทสฺสนาวธารณตฺถานํ อุปริ วกฺขมานานํ นานปฺปการปฺปฏิเวธโชตกานํ อวิปรีตสิทฺธิ ธมฺมวิสยตฺตาฯ น หิ อโยนิโส มนสิกโรโต นานปฺปการปฺปฏิเวโธ สมฺภวติฯ สุตนฺติวจเนน อวิกฺเขปํ ทีเปติ, ‘‘ปฐมโพธิสุตฺตํ กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทิปุจฺฉาวเสน ปกรณปตฺตสฺส วกฺขมานสฺส สุตฺตสฺส สวนํ สมาธานมนฺตเรน น สมฺภวติ วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส สวนาภาวโตฯ ตถา หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปุคฺคโล สพฺพสมฺปตฺติยา วุจฺจมาโนปิ ‘‘น มยา สุตํ, ปุน ภณถา’’ติ ภณติฯ โยนิโสมนสิกาเรน เจตฺถ อตฺตสมฺมาปณิธิํ ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตํ สาเธติ สมฺมา อปฺปณิหิตตฺตสฺส ปุพฺเพ อกตปุญฺญสฺส วา ตทภาวโตฯ อวิกฺเขเปน สทฺธมฺมสฺสวนํ สปฺปุริสูปนิสฺสยญฺจ สาเธติ อสฺสุตวโต สปฺปุริสูปนิสฺสยวิรหิตสฺส จ ตทภาวโตฯ น หิ วิกฺขิตฺโต โสตุํ สกฺโกติ, น จ สปฺปุริเส อนุปนิสฺสยมานสฺส สวนํ อตฺถีติฯ

อปโร นโย – ‘‘ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานปฺปการปฺปวตฺติยา นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา จ โส ภควโต วจนสฺส อตฺถพฺยญฺชนปฺปเภทปริจฺเฉทวเสน สกลสาสนสมฺปตฺติโอคาหเนน นิรวเสสํ ปรหิตปาริปูรีกรณภูโต เอวํ ภทฺทโก อากาโร น สมฺมา อปฺปณิหิตตฺตสฺส ปุพฺเพ อกตปุญฺญสฺส วา โหติฯ ตสฺมา เอวนฺติ อิมินา ภทฺทเกน อากาเรน ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติ, สุตนฺติ สวนโยเคน ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติํฯ น หิ อปฺปติรูเป เทเส วสโต สปฺปุริสูปนิสฺสยวิรหิตสฺส จ สวนํ อตฺถิฯ อิจฺจสฺส ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา อาสยสุทฺธิ สิทฺธา โหติฯ สมฺมา ปณิหิตจิตฺโต ปุพฺเพ จ กตปุญฺโญ วิสุทฺธาสโย โหติ ตทสุทฺธิเหตูนํ กิเลสานํ ทูรีภาวโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สมฺมา ปณิหิตํ จิตฺตํ, เสยฺยโส นํ ตโต กเร’’ติ (ธ. ป. 43) ‘‘กตปุญฺโญสิ ตฺวํ, อานนฺท, ปธานมนุยุญฺช, ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว’’ติ (ที. นิ. 2.207) จฯ ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา ปโยคสุทฺธิฯ

ปติรูปเทสวาเสน หิ สปฺปุริสูปนิสฺสเยน จ สาธูนํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชเนน ปริสุทฺธปฺปโยโค โหติฯ ตาย จ อาสยสุทฺธิยา อธิคมพฺยตฺติสิทฺธิ, ปุพฺเพเยว ตณฺหาทิฏฺฐิสํกิเลสานํ วิโสธิตตฺตา ปโยคสุทฺธิยา อาคมพฺยตฺติสิทฺธิฯ สุปริสุทฺธกายวจีปโยโค หิ วิปฺปฏิสาราภาวโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ปริยตฺติยํ วิสารโท โหติฯ อิติ ปโยคาสยสุทฺธสฺส อาคมาธิคมสมฺปนฺนสฺส วจนํ อรุณุคฺคมนํ วิย สูริยสฺส อุทยโต โยนิโสมนสิกาโร วิย จ กุสลกมฺมสฺส อรหติ ภควโต วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ ภวิตุนฺติ ฐาเน นิทานํ ฐเปนฺโต เอวํ เม สุตนฺติอาทิมาหฯ

อปโร นโย – เอวนฺติ อิมินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว นานปฺปการปฺปฏิเวธทีปเกน วจเนน อตฺตโน อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวํ ทีเปติฯ สุตนฺติ อิมินา เอวํสทฺทสนฺนิธานโต วกฺขมานาเปกฺขาย วา โสตพฺพเภทปฺปฏิเวธทีปเกน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวํ ทีเปติฯ เอวนฺติ จ อิทํ วุตฺตนเยเนว โยนิโสมนสิการทีปกวจนํ ภาสมาโน ‘‘เอเต ธมฺมา มยา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา’’ติ ทีเปติฯ ปริยตฺติธมฺโม หิ ‘‘อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺญา, เอตฺตกา เอตฺถ อนุสนฺธิโย’’ติอาทินา นเยน มนสา อนุเปกฺขิโต อนุสฺสวาการปริวิตกฺกสหิตาย ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติภูตาย ญาตปริญฺญาสงฺขาตาย วา ทิฏฺฐิยา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตรูปารูปธมฺเม ‘‘อิติ รูปํ, เอตฺตกํ รูป’’นฺติอาทินา นเยน สุฏฺฐุ ววตฺถเปตฺวา ปฏิวิทฺโธ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ หิตสุขาวโห โหตีติฯ สุตนฺติ อิทํ สวนโยคทีปกวจนํ ภาสมาโน ‘‘พหู มยา ธมฺมา สุตา ธาตา วจสา ปริจิตา’’ติ ทีเปติฯ โสตาวธานปฺปฏิพทฺธา หิ ปริยตฺติธมฺมสฺส สวนธารณปริจยาฯ ตทุภเยนปิ ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตภาเวน, อตฺถพฺยญฺชนปาริปูริํ ทีเปนฺโต สวเน อาทรํ ชเนติฯ อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณญฺหิ ธมฺมํ อาทเรน อสฺสุณนฺโต มหตา หิตา ปริพาหิโร โหตีติ อาทรํ ชเนตฺวา สกฺกจฺจํ ธมฺโม โสตพฺโพฯ

‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน อายสฺมา อานนฺโท ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมํ อตฺตโน อทหนฺโต อสปฺปุริสภูมิํ อติกฺกมติ, สาวกตฺตํ ปฏิชานนฺโต สปฺปุริสภูมิํ โอกฺกมติฯ

ตถา อสทฺธมฺมา จิตฺตํ วุฏฺฐาเปติ, สทฺธมฺเม จิตฺตํ ปติฏฺฐาเปติฯ ‘‘เกวลํ สุตเมเวตํ มยา, ตสฺเสว ปน ภควโต วจน’’นฺติ ทีเปนฺโต อตฺตานํ ปริโมเจติ, สตฺถารํ อปทิสติ, ชินวจนํ อปฺเปติ, ธมฺมเนตฺติํ ปติฏฺฐาเปติฯ

อปิจ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมสฺสวนํ วิวรนฺโต ‘‘สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต จตุเวสารชฺชวิสารทสฺส ทสพลธรสฺส อาสภฏฺฐานฏฺฐายิโน สีหนาทนาทิโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ธมฺมิสฺสรสฺส ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, น เอตฺถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท วา พฺยญฺชเน วา กงฺขา วา วิมติ วา กตฺตพฺพา’’ติ สพฺพเทวมนุสฺสานํ อิมสฺมิํ ธมฺเม อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘วินาสยติ อสฺสทฺธํ, สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน;

เอวํ เม สุตมิจฺเจวํ, วทํ โคตมสาวโก’’ติฯ

เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโสฯ อยญฺหิ เอกสทฺโท อญฺญเสฏฺฐาสหายสงฺขฺยาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา หิ อยํ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.27; อุทา. 55) อญฺเญ ทิสฺสติฯ ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 11; ที. นิ. 1.228) เสฏฺเฐฯ ‘‘เอโก วูปกฏฺโฐ’’ติอาทีสุ (จูฬว. 445; ที. นิ. 1.405) อสหาเยฯ ‘‘เอโกว โข, ภิกฺขเว, ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.29) สงฺขฺยายํ, อิธาปิ สงฺขฺยายเมว ทฏฺฐพฺโพฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส’’ติฯ

สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโสฯ เอกํ สมยนฺติ อนิยมิตปริทีปนํฯ ตตฺถ สมยสทฺโท –

‘‘สมวาเย ขเณ กาเล, สมูเห เหตุทิฏฺฐิสุ;

ปฏิลาเภ ปหาเน จ, ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ’’ฯ

ตถา หิสฺส ‘‘อปฺเปว นาม สฺเวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายา’’ติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 1.447) สมวาโย อตฺโถ, ยุตฺตกาลญฺจ ปจฺจยสามคฺคิญฺจ ลภิตฺวาติ หิ อธิปฺปาโย, ตสฺมา ปจฺจยสมวาโยติ เวทิตพฺโพ ฯ ‘‘เอโกว โข, ภิกฺขเว, ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.29) ขโณ, โอกาโสติ อตฺโถฯ ตถาคตุปฺปาทาทิโก หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโส ตปฺปจฺจยปฺปฏิลาภเหตุตฺตา, ขโณ เอว จ สมโย, โย ขโณติ จ สมโยติ จ วุจฺจติ, โส เอโก เยวาติ หิ อตฺโถฯ ‘‘อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 358) กาโลฯ ‘‘มหาสมโย ปวนสฺมิ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.332) สมูโหฯ มหาสมโยติ หิ ภิกฺขูนํ เทวตานญฺจ มหาสนฺนิปาโตติ อตฺโถฯ ‘‘สมโยปิ โข เต, ภทฺทาลิ, อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสิ, ภควา โข สาวตฺถิยํ วิหรติ, ภควาปิ มํ ชานิสฺสติ ‘ภทฺทาลิ นาม ภิกฺขุ สตฺถุสาสเน สิกฺขาย น ปริปูรการี’ติ, อยมฺปิ โข เต, ภทฺทาลิ, สมโย อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.135) เหตุฯ สิกฺขาปทสฺส การณญฺหิ อิธ สมโยติ อธิปฺเปตํฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม ปฏิวสตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.260) ทิฏฺฐิฯ ตตฺถ หิ นิสินฺนา ติตฺถิยา อตฺตโน อตฺตโน ทิฏฺฐิสงฺขาตํ สมยํ ปวทนฺตีติ โส ปริพฺพาชการาโม ‘‘สมยปฺปวาทโก’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถ, โย จตฺโถ สมฺปรายิโก;

อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.129) –

อาทีสุ ปฏิลาโภฯ อตฺถาภิสมยาติ หิ อตฺถสฺส อธิคมาติ อตฺโถฯ ‘‘สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.28) ปหานํฯ อธิกรณํ สมยํ วูปสมนํ อปคโมติ อภิสมโย ปหานํฯ ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 2.8) ปฏิเวโธ ฯ ปฏิเวโธติ หิ อภิสเมตพฺพโต อภิสมโย, อภิสมโยว อตฺโถ อภิสมยฏฺโฐติ ปีฬนาทีนิ อภิสเมตพฺพภาเวน เอกีภาวํ อุปเนตฺวา วุตฺตานิ, อภิสมยสฺส วา ปฏิเวธสฺส วิสยภูโต อตฺโถ อภิสมยฏฺโฐติ ตาเนว ตถา เอกนฺเตน วุตฺตานิฯ ตตฺถ ปีฬนํ ทุกฺขสจฺจสฺส ตํสมงฺคิโน หิํสนํ อวิปฺผาริกตากรณํฯ สนฺตาโป ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตปฺปนํ ปริทหนํฯ

เอตฺถ จ สหการีการณสนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมวาโย สมโยฯ สเมติ สมาคจฺฉติ เอตฺถ มคฺคพฺรหฺมจริยํ ตทาธารปุคฺคเลหีติ ขโณ สมโยฯ สเมติ เอตฺถ เอเตน วา สํคจฺฉติ สตฺโต สภาวธมฺโม วา อุปฺปาทาทีหิ สหชาตาทีหิ วาติ กาโล สมโยฯ ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ กรณํ วิย จ กปฺปนามตฺตสิทฺเธนานุรูเปน โวหรียตีติฯ สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺฐานนฺติ สมูโห สมโย ยถา สมุทาโยติฯ อวยวสหาวฏฺฐานเมว หิ สมูโหฯ อวเสสปจฺจยานํ สมาคเม สติ เอติ ผลเมตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตตีติ สมโย เหตุ ยถา สมุทโยติฯ สเมติ สํโยชนภาวโต สมฺพนฺโธ เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สํยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺตีติฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย ปฏิลาโภฯ สมยนํ อุปสมยนํ อปคโมติ สมโย ปหานํฯ สมุจฺเฉทปฺปหานภาวโต ปน อธิโก สมโยติ อภิสมโย ยถา อภิธมฺโมติฯ อภิมุขํ ญาเณน สมฺมา เอตพฺโพ อภิสเมตพฺโพติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาโวฯ อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวาวโพโธฯ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อภิสมยสทฺทสฺส คหเณ การณํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถ สมวายาทีนํ อสมฺภวโตฯ เทสเทสกปริสา วิย หิ เทสนาย นิทานภาเว กาโล เอว อิจฺฉิตพฺโพติฯ ยสฺมา ปเนตฺถ สมโยติ กาโล อธิปฺเปโต, ตสฺมา สํวจฺฉรอุตุมาสทฺธมาสรตฺติทิวสปุพฺพณฺหมชฺฌนฺหิกสายนฺหปฐมยาม- มชฺฌิมยามปจฺฉิมยามมุหุตฺตาทีสุ กาลเภทภูเตสุ สมเยสุ เอกํ สมยนฺติ ทีเปติฯ

กสฺมา ปเนตฺถ อนิยมิตวเสเนว กาโล นิทฺทิฏฺโฐ, น อุตุสํวจฺฉราทิวเสน นิยเมตฺวา นิทฺทิฏฺโฐติ เจ? กิญฺจาปิ เอเตสุ สํวจฺฉราทีสุ สมเยสุ ยํ ยํ สุตฺตํ ยสฺมิํ ยสฺมิํ สํวจฺฉเร อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข รตฺติภาเค ทิวสภาเค วา วุตฺตํ, สพฺพมฺปิ ตํ เถรสฺส สุวิทิตํ สุววตฺถาปิตํ ปญฺญายฯ ยสฺมา ปน ‘‘เอวํ เม สุตํ อสุกสํวจฺฉเร อสุกอุตุมฺหิ อสุกมาเส อสุกปกฺเข อสุกรตฺติภาเค อสุกทิวสภาเค วา’’ติ เอวํ วุตฺเต น สกฺกา สุเขน ธาเรตุํ วา อุทฺทิสิตุํ วา อุทฺทิสาเปตุํ วา, พหุ จ วตฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ สโมธาเนตฺวา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อาหฯ

เย วา อิเม คพฺโภกฺกนฺติสมโย ชาติสมโย สํเวคสมโย อภินิกฺขมนสมโย ทุกฺกรการิกสมโย มารวิชยสมโย อภิสมฺโพธิสมโย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโย เทสนาสมโย ปรินิพฺพานสมโยติ เอวมาทโย ภควโต เทวมนุสฺเสสุ อติวิย ปกาสา อเนกกาลปฺปเภทา เอว สมยา, เตสุ สมเยสุ เทสนาสมยสงฺขาตํ เอกํ สมยนฺติ ทีเปติฯ โย วายํ ญาณกรุณากิจฺจสมเยสุ กรุณากิจฺจสมโย, อตฺตหิตปรหิตปฺปฏิปตฺติสมเยสุ ปรหิตปฺปฏิปตฺติสมโย, สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสุ ธมฺมกถาสมโย, เทสนาปฏิปตฺติสมเยสุ เทสนาสมโย, เตสุ สมเยสุ อญฺญตรสมยํ สนฺธาย ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อาหฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ยถา อภิธมฺเม ‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ (ธ. ส. 1) จ อิโต อญฺเญสุ สุตฺตปเทสุ ‘‘ยสฺมิํ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติ (อ. นิ. 4.200) จ ภุมฺมวจเนน นิทฺเทโส กโต, วินเย จ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา’’ติ (ปารา. 1) กรณวจเนน นิทฺเทโส กโต, ตถา อกตฺวา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจเนน นิทฺเทโส กโตติ? ตตฺถ ตถา, อิธ จ อญฺญถา อตฺถสมฺภวโตฯ ตตฺถ หิ อภิธมฺเม อิโต อญฺเญสุ จ สุตฺตนฺเตสุ อาธารวิสยสงฺขาโต อธิกรณตฺโถ กิริยาย กิริยนฺตรลกฺขณสงฺขาโต ภาเวนภาวลกฺขณตฺโถ จ สมฺภวตีติฯ

อธิกรณญฺหิ กาลตฺโถ สมูหตฺโถ จ สมโย ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ, ตถา กาโล สภาวธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ อาธารภาเวน ปญฺญาโต ตงฺขณปฺปวตฺตานํ ตโต ปุพฺเพ ปรโต จ อภาวโต ยถา ‘‘ปุพฺพณฺเห ชาโต สายนฺเห ชาโต’’ติอาทีสุฯ สมูโหติปิ อวยววินิมุตฺโต ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ กปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน อวยวานํ อาธารภาเวน ปญฺญาปียติ, ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา, ยโว ยวราสิมฺหิ สมุฏฺฐิโต’’ติอาทีสุฯ ยสฺมิํ กาเล ธมฺมปุญฺเช จ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว กาเล ธมฺมปุญฺเช จ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถฯ ตถา ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส สมยสฺส ภาเวน ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ ภาโว ลกฺขียติฯ ยถา หิ ‘‘คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต’’ติ เอตฺถ คาวีนํ โทหนกิริยาย คมนกิริยา ลกฺขียติ, เอวํ อิธาปิ ยสฺมิํ สมเยติ วุตฺเต จ ปทตฺถสฺส สตฺตาวิรหาภาวโต สตีติ อยมตฺโถ วิญฺญายมาโน เอว โหตีติ สมยสฺส สตฺตากิริยาย จิตฺตสฺส อุปฺปาทกิริยา ผสฺสาทีนํ ภวนกิริยา จ ลกฺขียติฯ ตถา ยสฺมิํ สมเย ยสฺมิํ นวเม ขเณ ยสฺมิํ โยนิโสมนสิการาทิเหตุมฺหิ ปจฺจยสมวาเย วา สติ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํ สมเย ขเณ เหตุมฺหิ ปจฺจยสมวาเย จ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติฯ ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ภุมฺมวจเนน นิทฺเทโส กโตฯ

วินเย จ ‘‘อนฺเนน วสติ, อชฺเฌเนน วสตี’’ติอาทีสุ วิย เหตุอตฺโถ, ‘‘ผรสุนา ฉินฺทติ, กุทาเลน ขณตี’’ติอาทีสุ วิย กรณตฺโถ จ สมฺภวติฯ โย หิ สิกฺขาปทปญฺญตฺติสมโย ธมฺมเสนาปติอาทีหิปิ ทุพฺพิญฺเญยฺโย, เตน สมเยน กรณภูเตน เหตุภูเตน จ วีติกฺกมํ สุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา โอติณฺณวตฺถุกํ ปุคฺคลํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา วิครหิตฺวา จ ตํ ตํ วตฺถุํ โอติณฺณสมยสงฺขาตํ กาลํ อนติกฺกมิตฺวา สิกฺขาปทานิ ปญฺญาเปนฺโต ตติยปาราชิกาทีนํ วิย สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา เหตุํ อเปกฺขมาโน ตตฺถ ตตฺถ วิหาสิ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ วินเย กรณวจเนน นิทฺเทโส กโตฯ

อิธ ปน อญฺญสฺมิญฺจ เอวํชาติเก อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติฯ

ยสฺมิญฺหิ สมเย สห สมุฏฺฐานเหตุนา อิทํ อุทานํ อุปฺปนฺนํ, อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ อริยวิหารปุพฺพงฺคมาย ธมฺมปจฺจเวกฺขณาย ภควา วิหาสิ, ตสฺมา ‘‘มาสํ อชฺเฌตี’’ติอาทีสุ วิย อุปโยคตฺถโชตนตฺถํ อิธ อุปโยควจเนน นิทฺเทโส กโตฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ตํ ตํ อตฺถมเปกฺขิตฺวา, ภุมฺเมน กรเณน จ;

อญฺญตฺร สมโย วุตฺโต, อุปโยเคน โส อิธา’’ติฯ

โปราณา ปน วณฺณยนฺติ – ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติ วา ‘‘เตน สมเยนา’’ติ วา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วา อภิลาปมตฺตเภโท เอส นิทฺเทโส, สพฺพตฺถ ภุมฺมเมว อตฺโถติฯ ตสฺมา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺเตปิ เอกสฺมิํ สมเยติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ภควาติ ครุฯ ครุญฺหิ โลเก ‘‘ภควา’’ติ วทนฺติฯ อยญฺจ สพฺพคุณวิสิฏฺฐตาย สพฺพสตฺตานํ ครุ, ตสฺมา ภควาติ เวทิตพฺโพฯ โปราเณหิปิ วุตฺตํ –

‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ, ภควาติ วจนมุตฺตมํ;

ครุ คารวยุตฺโต โส, ภควา เตน วุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ เสฏฺฐวาจกวจนํ เสฏฺฐนฺติ วุตฺตํ เสฏฺฐคุณสหจรณโตฯ อถ วา วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถฯ ภควาติ วจนํ เสฏฺฐนฺติ ภควาติ อิมินา วจเนน วจนีโย โย อตฺโถ, โส เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ ภควาติ วจนมุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ คารวยุตฺโตติ ครุภาวยุตฺโต ครุคุณโยคโต วิเสสครุกรณารหตาย วา คารวยุตฺโตฯ เอวํ คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนํ ภควาติ อิทํ วจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ อปิจ –

‘‘ภคี ภชี ภาคี วิภตฺตวา อิติ,

อกาสิ ภคฺคนฺติ ครูติ ภาคฺยวา;

พหูหิ ญาเยหิ สุภาวิตตฺตโน,

ภวนฺตโค โส ภควาติ วุจฺจตี’’ติฯ –

นิทฺเทเส (มหานิ. 84) อาคตนเยน –

‘‘ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต, ภเคหิ จ วิภตฺตวา;

ภตฺตวา วนฺตคมโน, ภเวสุ ภควา ตโต’’ติฯ –

อิมาย คาถาย จ วเสน ภควาติ ปทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โส ปนายํ อตฺโถ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.142) วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว วิวริตพฺโพฯ

อปิจ ภาเค วนิ, ภเค วา วมีติ ภควาฯ ตถาคโต หิ ทานสีลาทิปารมิธมฺเม ฌานวิโมกฺขาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม วนิ ภชิ เสวิ พหุลมกาสิ, ตสฺมา ภควาฯ อถ วา เตเยว ‘‘เวเนยฺยสตฺตสนฺตาเนสุ กถํ นุ โข อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ วนิ อภิปตฺถยีติ ภควาฯ อถ วา ภคสงฺขาตํ อิสฺสริยํ ยสญฺจ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยีติ ภควาฯ ตถา หิ ตถาคโต หตฺถคตํ จกฺกวตฺติสิริํ เทวโลกาธิปจฺจสทิสํ จาตุทฺทีปิสฺสริยํ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติสนฺนิสฺสยญฺจ สตฺตรตนสมุชฺชลํ ยสํ ติณายปิ อมญฺญมาโน นิรเปกฺโข ปหาย อภินิกฺขมิตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา อิเม สิริอาทิเก ภเค วมีติ ภควาฯ อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคาฯ สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลกวิเสสสนฺนิสฺสยโสภา กปฺปฏฺฐิติภาวโต, เตปิ ภเค วมิ, ตนฺนิวาสิสตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติฯ เอวมฺปิ ภเค วมีติ ภควาติ เอวมาทินา นเยน ภควาติ ปทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺตาวตา เจตฺถ เอวํ เม สุตนฺติ วจเนน ยถาสุตํ ธมฺมํ สวนวเสน ภาสนฺโต ภควโต ธมฺมสรีรํ ปจฺจกฺขํ กโรติ, เตน ‘‘นยิทํ อติกฺกนฺตสตฺถุกํ ปาวจนํ, อยํ โว สตฺถา’’ติ สตฺถุ อทสฺสเนน อุกฺกณฺฐิตํ ชนํ สมสฺสาเสติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘โย โข, อานนฺท, มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ (ที. นิ. 2.216; มิ. ป. 4.1.1)ฯ เอกํ สมยํ ภควาติ วจเนน ตสฺมิํ สมเย ภควโต อวิชฺชมานภาวํ ทสฺเสนฺโต รูปกายปรินิพฺพานํ สาเธติ, เตน ‘‘เอวํวิธสฺส นาม ธมฺมสฺส เทเสตา ทสพลธโร วชิรสงฺฆาตสมานกาโย โสปิ ภควา ปรินิพฺพุโต, เกนญฺเญน ชีวิเต อาสา ชเนตพฺพา’’ติ ชีวิตมทมตฺตํ ชนํ สํเวเชติ, สทฺธมฺเม จสฺส อุสฺสาหํ ชเนติฯ

เอวนฺติ จ ภณนฺโต เทสนาสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ, วกฺขมานสฺส สกลสุตฺตสฺส เอวนฺติ นิทสฺสนโตฯ เม สุตนฺติ สาวกสมฺปตฺติํ สวนสมฺปตฺติญฺจ นิทฺทิสติ, ปฏิสมฺภิทาปตฺเตน ปญฺจสุ ฐาเนสุ ภควตา เอตทคฺเค ฐปิเตน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน สุตภาวทีปนโต ‘‘ตญฺจ โข มยาว สุตํ, น อนุสฺสุติกํ, น ปรมฺปราภต’’นฺติ อิมสฺส จตฺถสฺส ทีปนโตฯ เอกํ สมยนฺติ กาลสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ ภควโต อุรุเวลายํ วิหรณสมยภาเวน พุทฺธุปฺปาทปฺปฏิมณฺฑิตภาวทีปนโตฯ พุทฺธุปฺปาทปรมา หิ กาลสมฺปทาฯ ภควาติ เทสกสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมครุภาวทีปนโตฯ

อุรุเวลายนฺติ มหาเวลายํ, มหนฺเต วาลุการาสิมฺหีติ อตฺโถฯ อถ วา อุรูติ วาลุกา วุจฺจติ, เวลาติ มริยาทาฯ เวลาติกฺกมนเหตุ อาภตา อุรุ อุรุเวลาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อตีเต กิร อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ทสสหสฺสตาปสา ตสฺมิํ ปเทเส วิหรนฺตา ‘‘กายกมฺมวจีกมฺมานิ ปเรสมฺปิ ปากฏานิ โหนฺติ, มโนกมฺมํ ปน อปากฏํฯ ตสฺมา โย มิจฺฉาวิตกฺกํ วิตกฺเกติ, โส อตฺตนาว อตฺตานํ โจเทตฺวา ปตฺตปุเฏน วาลุกํ อาหริตฺวา อิมสฺมิํ ฐาเน อากิรตุ, อิทมสฺส ทณฺฑกมฺม’’นฺติ กติกวตฺตํ กตฺวา ตโต ปฏฺฐาย โย ตาทิสํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, โส ตตฺถ ปตฺตปุเฏน วาลุกํ อาหริตฺวา อากิรติฯ เอวํ ตตฺถ อนุกฺกเมน มหาวาลุการาสิ ชาโต, ตโต นํ ปจฺฉิมา ชนตา ปริกฺขิปิตฺวา เจติยฏฺฐานมกาสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อุรุเวลายนฺติ มหาเวลายํ, มหนฺเต วาลุการาสิมฺหีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ

วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรสุ อญฺญตรวิหารสมงฺคิตาปริทีปนํฯ อิธ ปน ฐานนิสชฺชาคมนสยนปฺปเภเทสุ อิริยาปเถสุ อาสนสงฺขาตอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํ อริยวิหารสมงฺคิตาปริทีปนญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ยสฺมา เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ, ตสฺมา วิหรตีติ ปทสฺส อิริยาปถวิหารวเสเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา ปน ภควา ทิพฺพวิหาราทีหิ สตฺตานํ วิวิธํ หิตํ หรติ อุปหรติ อุปเนติ อุปฺปาเทติ, ตสฺมา เตสมฺปิ วเสน วิวิธํ หรตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

นชฺชาติ นทติ สนฺทตีติ นที, ตสฺสา นชฺชา, นทิยา นินฺนคายาติ อตฺโถฯ เนรญฺชรายาติ เนลํ ชลมสฺสาติ ‘‘เนลญฺชลายา’’ติ วตฺตพฺเพ ลการสฺส รการํ กตฺวา ‘‘เนรญฺชรายา’’ติ วุตฺตํ, กทฺทมเสวาลปณกาทิโทสรหิตสลิลายาติ อตฺโถฯ เกจิ ‘‘นีลชลายาติ วตฺตพฺเพ เนรญฺชรายาติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ นามเมว วา เอตํ เอติสฺสา นทิยาติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺสา นทิยา ตีเร ยตฺถ ภควา วิหาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โพธิรุกฺขมูเล’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ เอตฺถ (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 121) มคฺคญาณํ โพธีติ วุตฺตํฯ ‘‘ปปฺโปติ โพธิํ วรภูริเมธโส’’ติ เอตฺถ (ที. นิ. 3.217) สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตทุภยมฺปิ โพธิํ ภควา เอตฺถ ปตฺโตติ รุกฺโขปิ โพธิรุกฺโขตฺเวว นามํ ลภิฯ อถ วา สตฺต โพชฺฌงฺเค พุชฺฌีติ ภควา โพธิ, เตน พุชฺฌนฺเตน สนฺนิสฺสิตตฺตา โส รุกฺโขปิ โพธิรุกฺโขติ นามํ ลภิ, ตสฺส โพธิรุกฺขสฺสฯ มูเลติ สมีเปฯ อยญฺหิ มูลสทฺโท ‘‘มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬมตฺตานิปี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.195) มูลมูเล ทิสฺสติฯ ‘‘โลโภ อกุสลมูล’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 3.305) อสาธารณเหตุมฺหิฯ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติอาทีสุ สมีเปฯ อิธาปิ สมีเป อธิปฺเปโต, ตสฺมา โพธิรุกฺขสฺส มูเล สมีเปติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ ปฐมํ อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา, สพฺพปฐมํเยวาติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา ธมฺมภณฺฑาคาริเกน อุทานเทสนาย นิทานํ ฐเปนฺเตน กาลเทสเทสกาปเทสา สห วิเสเสน ปกาสิตา โหนฺติฯ

เอตฺถาห ‘‘กสฺมา ธมฺมวินยสงฺคเห กยิรมาเน นิทานวจนํ วุตฺตํ, นนุ ภควตา ภาสิตวจนสฺเสว สงฺคโห กาตพฺโพ’’ติ? วุจฺจเต – เทสนาย จิรฏฺฐิติอสมฺโมสสทฺเธยฺยภาวสมฺปาทนตฺถํฯ กาลเทสเทสกวตฺถุอาทีหิ อุปนิพนฺธิตฺวา ฐปิตา หิ เทสนา จิรฏฺฐิติกา โหติ อสมฺโมสา สทฺเธยฺยา จ เทสกาลกตฺตุเหตุนิมิตฺเตหิ อุปนิพทฺโธ วิย โวหารวินิจฺฉโยฯ

เตเนว จ อายสฺมตา มหากสฺสเปน ‘‘ปฐมํ, อาวุโส อานนฺท, อุทานํ กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทินา เทสาทีสุ ปุจฺฉาย กตาย วิสฺสชฺชนํ กโรนฺเตน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทินา อุทานสฺส นิทานํ ภาสิตนฺติฯ

อปิจ สตฺถุ สมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจนํฯ ตถาคตสฺส หิ ภควโต ปุพฺพรจนานุมานาคมตกฺกาภาวโต สมฺพุทฺธตฺตสิทฺธิฯ น หิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺพรจนาทีหิ อตฺโถ อตฺถิ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจารตาย เอกปฺปมาณตฺตา เญยฺยธมฺเมสุฯ ตถา อาจริยมุฏฺฐิธมฺมมจฺฉริยสาสนสาวกานุราคาภาวโต ขีณาสวตฺตสิทฺธิฯ น หิ สพฺพโส ปริกฺขีณาสวสฺส กตฺถจิปิ อาจริยมุฏฺฐิอาทีนํ สมฺภโวติ สุวิสุทฺธสฺส ปรานุคฺคหปฺปวตฺติฯ อิติ เทสกโทสภูตานํ ทิฏฺฐิสีลสมฺปตฺติทูสกานํ อจฺจนฺตํ อวิชฺชาตณฺหานํ อภาวสํสูจเกหิ ญาณสมฺปทาปหานสมฺปทาภิพฺยญฺชเกหิ จ สมฺพุทฺธวิสุทฺธภาเวหิ ปุริมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธิ, ตโต จ อนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺเมสุ สมฺโมหาภาวสิทฺธิโต ปจฺฉิมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธีติ ภควโต จตุเวสารชฺชสมนฺนาคโม อตฺตหิตปรหิตปฺปฏิปตฺติ จ นิทานวจเนน ปกาสิตา โหนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺปตฺตปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ฐานุปฺปตฺติกปฺปฏิภาเนน ธมฺมเทสนาทีปนโตฯ อิธ ปน วิมุตฺติสุขปฺปฏิสํเวทนปฏิจฺจสมุปฺปาทมนสิการปกาสเนนาติ โยเชตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สตฺถุ สมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจน’’นฺติฯ

ตถา สาสนสมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจนํฯ ญาณกรุณาปริคฺคหิตสพฺพกิริยสฺส หิ ภควโต นตฺถิ นิรตฺถกา ปฏิปตฺติ อตฺตหิตา วาฯ ตสฺมา ปเรสํเยว อตฺถาย ปวตฺตสพฺพกิริยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลมฺปิ กายวจีมโนกมฺมํ ยถาปวตฺตํ วุจฺจมานํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺตานํ อนุสาสนฏฺเฐน สาสนํ, น กพฺพรจนาฯ ตยิทํ สตฺถุ จริตํ กาลเทสเทสกปริสาปเทสาทีหิ สทฺธิํ ตตฺถ ตตฺถ นิทานวจเนน ยถารหํ ปกาสียติ, อิธ ปน อภิสมฺโพธิวิมุตฺติสุขปฺปฏิสํเวทนปฏิจฺจสมุปฺปาทมนสิกาเรนาติ โยเชตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สาสนสมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจน’’นฺติฯ

อปิจ สตฺถุโน ปมาณภาวปฺปกาสเนน สาสนสฺส ปมาณภาวทสฺสนตฺถํ นิทานวจนํฯ สา จสฺส ปมาณภาวทสฺสนตา เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ

ภควาติ หิ อิมินา ตถาคตสฺส ราคโทสโมหาทิสพฺพกิเลสมลทุจฺจริตาทิโทสปฺปหานทีปเนน , สพฺพสตฺตุตฺตมภาวทีปเนน จ อนญฺญสาธารณญาณกรุณาทิคุณวิเสสโยคปริทีปเนน, อยมตฺโถ สพฺพถา ปกาสิโต โหตีติ อิทเมตฺถ นิทานวจนปฺปโยชนสฺส มุขมตฺตทสฺสนํฯ

ตํ ปเนตํ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘อิมํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติ ปทํ, ตาว อิมสฺส อุทานสฺส นิทานนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ ตํ ยถา ปฏิปนฺโน ภควา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ, อาทิโต ปฏฺฐาย ตสฺส กายิกเจตสิกปฺปฏิปตฺติยา ปกาสนตฺถํ สงฺคีติกาเรหิ สงฺคีติกาเล ภาสิตวจนํฯ

นนุ จ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตี’’ติอาทิ ภควโต เอว วจนํ ภวิตุํ อรหติ, น หิ สตฺถารํ มุญฺจิตฺวา อญฺโญ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทเสตุํ สมตฺโถ โหตีติ? สจฺจเมตํ, ยถา ปน ภควา โพธิรุกฺขมูเล ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขณวเสน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ มนสากาสิ, ตเถว นํ โพธเนยฺยพนฺธวานํ โพธนตฺถํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสีหนาทสุตฺตาทีสุ เทสิตสฺส จ วจนานํ เทสิตาการสฺส อนุกรณวเสน ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส มนสิการํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ภควตา ภาสิตสฺส อิมสฺส อุทานสฺส ธมฺมสงฺคาหกา มหาเถรา นิทานํ สงฺคายิํสูติ ยถาวุตฺตวจนํ สงฺคีติการานเมว วจนนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ อิโต ปเรสุปิ สุตฺตนฺเตสุ เอเสว นโยฯ

เอตฺถ จ อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย ปุจฺฉาวสิโก อฏฺฐุปฺปตฺติโกติ จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา เวทิตพฺพาฯ ยถา หิ อเนกสตอเนกสหสฺสเภทานิปิ สุตฺตานิ สํกิเลสภาคิยาทิปฏฺฐานนเยน โสฬสวิธตํ นาติวตฺตนฺติ, เอวํ ตานิ สพฺพานิปิ อตฺตชฺฌาสยาทิสุตฺตนิกฺเขปวเสน จตุพฺพิธภาวํ นาติวตฺตนฺติฯ กามญฺเจตฺถ อตฺตชฺฌาสยสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติยา จ ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิเกหิ สทฺธิํ สํสคฺคเภโท สมฺภวติ อชฺฌาสยานุสนฺธิปุจฺฉานุสนฺธิสมฺภวโต, อตฺตชฺฌาสยอฏฺฐุปฺปตฺตีนํ อญฺญมญฺญํ สํสคฺโค นตฺถีติ นิรวเสโส ปฏฺฐานนโย น สมฺภวติฯ ตทนฺโตคธตฺตา วา สมฺภวนฺตานํ เสสนิกฺเขปานํ มูลนิกฺเขปวเสน จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปาติ วุตฺตํฯ

ตตฺรายํ วจนตฺโถ – นิกฺขิปนํ นิกฺเขโป, สุตฺตสฺส นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโป, สุตฺตเทสนาติ อตฺโถฯ นิกฺขิปียตีติ วา นิกฺเขโป, สุตฺตํ เอว นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโปฯ อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย, โส อสฺส อตฺถิ การณภูโตติ อตฺตชฺฌาสโย, อตฺตโน อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ วา อตฺตชฺฌาสโยฯ ปรชฺฌาสเยปิ เอเสว นโยฯ ปุจฺฉาย วโส ปุจฺฉาวโส, โส เอตสฺส อตฺถีติ ปุจฺฉาวสิโกฯ สุตฺตเทสนาย วตฺถุภูตสฺส อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, อตฺถุปฺปตฺติ เอว อฏฺฐุปฺปตฺติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ อฏฺฐุปฺปตฺติโกฯ อถ วา นิกฺขิปียติ สุตฺตํ เอเตนาติ นิกฺเขโป, อตฺตชฺฌาสยาทิ เอวฯ เอตสฺมิํ ปน อตฺถวิกปฺเป อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโยฯ ปเรสํ อชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโยฯ ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ปุจฺฉิตพฺโพ อตฺโถฯ ปุจฺฉนวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปฺปฏิคฺคาหกานํ วจนํ ปุจฺฉาวสํ, ตเทว นิกฺเขปสทฺทาเปกฺขาย ปุจฺฉาวสิโกติ ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํฯ ตถา อตฺถุปฺปตฺติเยว อฏฺฐุปฺปตฺติโกติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ จ ปเรสํ อินฺทฺริยปริปากาทิการณนิรเปกฺขตฺตา อตฺตชฺฌาสยสฺส วิสุํ สุตฺตนิกฺเขปภาโว ยุตฺโต เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว ธมฺมตนฺติฐปนตฺถํ ปวตฺติตเทสนตฺตา, ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ ปน ปเรสํ อชฺฌาสยปุจฺฉานํ เทสนาปวตฺติเหตุภูตานํ อุปฺปตฺติยํ ปวตฺติตานํ กถมฏฺฐุปฺปตฺติยา อนวโรโธ, ปุจฺฉาวสิกอฏฺฐุปฺปตฺติปุพฺพกานํ วา ปรชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺติตานํ กถํ ปรชฺฌาสเย อนวโรโธติ? น โจเทตพฺพเมตํฯ ปเรสญฺหิ อภินีหารปริปุจฺฉาทิวินิจฺฉยาทิวินิมุตฺตสฺเสว สุตฺตนฺตเทสนาการณุปฺปาทสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติภาเวน คหิตตฺตา ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ วิสุํ คหณํฯ ตถา หิ พฺรหฺมชาลธมฺมทายาทสุตฺตาทีนํ วณฺณาวณฺณอามิสุปฺปาทาทิเทสนานิมิตฺตํ อฏฺฐุปฺปตฺติ วุจฺจติ, ปเรสํ ปุจฺฉาย วินา อชฺฌาสยเมว นิมิตฺตํ กตฺวา เทสิโต ปรชฺฌาสโย, ปุจฺฉาวเสน เทสิโต ปุจฺฉาวสิโกติ ปากโฏยมตฺโถติฯ

ตตฺถ ปฐมาทีนิ ตีณิ โพธิสุตฺตานิ มุจลินฺทสุตฺตํ, อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนสุตฺตํ, ปจฺจเวกฺขณสุตฺตํ, ปปญฺจสญฺญาสุตฺตนฺติ อิเมสํ อุทานานํ อตฺตชฺฌาสโย นิกฺเขโปฯ หุหุงฺกสุตฺตํ, พฺราหฺมณชาติกสุตฺตํ, พาหิยสุตฺตนฺติ อิเมสํ อุทานานํ ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโปฯ

ราชสุตฺตํ, สกฺการสุตฺตํ, อุจฺฉาทนสุตฺตํ, ปิณฺฑปาติกสุตฺตํ, สิปฺปสุตฺตํ, โคปาลสุตฺตํ, สุนฺทริกสุตฺตํ , มาตุสุตฺตํ, สงฺฆเภทกสุตฺตํ, อุทปานสุตฺตํ, ตถาคตุปฺปาทสุตฺตํ, โมเนยฺยสุตฺตํ, ปาฏลิคามิยสุตฺตํ, ทฺเวปิ ทพฺพสุตฺตานีติ เอเตสํ อุทานานํ อฏฺฐุปฺปตฺติโก นิกฺเขโปฯ ปาลิเลยฺยสุตฺตํ, ปิยสุตฺตํ, นาคสมาลสุตฺตํ, วิสาขาสุตฺตญฺจาติ อิเมสํ อุทานานํ อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย จ นิกฺเขโปฯ เสสานํ เอกปญฺญาสาย สุตฺตานํ ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโปฯ เอวเมเตสํ อุทานานํ อตฺตชฺฌาสยาทิวเสน นิกฺเขปวิเสโส เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ จ ยานิ อุทานานิ ภควตา ภิกฺขูนํ สมฺมุขา ภาสิตานิ, ตานิ เตหิ ยถาภาสิตสุตฺตานิ วจสา ปริจิตานิ มนสานุเปกฺขิตานิ ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส กถิตานิฯ ยานิ ปน ภควตา ภิกฺขูนํ อสมฺมุขา ภาสิตานิ, ตานิปิ อปรภาเค ภควตา ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส ปุน ภาสิตานิฯ เอวํ สพฺพานิปิ ตานิ อายสฺมา อานนฺโท เอกชฺฌํ กตฺวา ธาเรนฺโต ภิกฺขูนญฺจ วาเจนฺโต อปรภาเค ปฐมมหาสงฺคีติกาเล อุทานนฺเตฺวว สงฺคหํ อาโรเปสีติ เวทิตพฺพํฯ

เตน โข ปน สมเยนาติอาทีสุ เตน สมเยนาติ จ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, โข ปนาติ นิปาโต, ตสฺมิํ สมเยติ อตฺโถฯ กสฺมิํ ปน สมเย? ยํ สมยํ ภควา อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรญฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธฯ ตสฺมิํ สมเยฯ สตฺตาหนฺติ สตฺต อหานิ สตฺตาหํ, อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ เอตํ อุปโยควจนํฯ ยสฺมา ภควา ตํ สตฺตาหํ นิรนฺตรตาย อจฺจนฺตเมว ผลสมาปตฺติสุเขน วิหาสิ, ตสฺมา สตฺตาหนฺติ อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํ วุตฺตํฯ เอกปลฺลงฺเกนาติ วิสาขาปุณฺณมาย อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย อปราชิตปลฺลงฺกวเร วชิราสเน นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย สกิมฺปิ อนุฏฺฐหิตฺวา ยถาอาภุชิเตน เอเกเนว ปลฺลงฺเกน

วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทีติ วิมุตฺติสุขํ ผลสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน นิสินฺโน โหตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ วิมุตฺตีติ ตทงฺควิมุตฺติ, วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ, สมุจฺเฉทวิมุตฺติ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ, นิสฺสรณวิมุตฺตีติ ปญฺจ วิมุตฺติโยฯ ตาสุ ยํ เทยฺยธมฺมปริจฺจาคาทีหิ เตหิ เตหิ คุณงฺเคหิ นามรูปปริจฺเฉทาทีหิ วิปสฺสนงฺเคหิ จ ยาว ตสฺส ตสฺส องฺคสฺส อปริหานิวเสน ปวตฺติ, ตาว ตํตํปฏิปกฺขโต วิมุจฺจนโต วิมุจฺจนํ ปหานํฯ

เสยฺยถิทํ ? ทาเนน มจฺฉริยโลภาทิโต, สีเลน ปาณาติปาตาทิโต, นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺฐิโต, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺฐีหิ, ตสฺเสว อปรภาเคน กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวโต, กลาปสมฺมสเนน ‘‘อหํ มมา’’ติ คาหโต, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสญฺญาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺฐิยา, วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺญาย, อาทีนวทสฺสเนน อสฺสาทสญฺญาย, นิพฺพิทานุปสฺสเนน อภิรติสญฺญาย, มุจฺจิตุกมฺยตาญาเณน อมุจฺจิตุกมฺยตาย, อุเปกฺขาญาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน ธมฺมฏฺฐิติยํ นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาวโต, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตภาวโต วิมุจฺจนํ, อยํ ตทงฺควิมุตฺติ นามฯ ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ยาวสฺส อปริหานิวเสน ปวตฺติ, ตาว กามจฺฉนฺทาทีนํ นีวรณานญฺเจว, วิตกฺกาทีนญฺจ ปจฺจนีกธมฺมานํ, อนุปฺปตฺติสญฺญิตํ วิมุจฺจนํ, อยํ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ นามฯ ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต อริยสฺส สนฺตาเน ยถารหํ ‘‘ทิฏฺฐิคตานํ ปหานายา’’ติอาทินา (ธ. ส. 277; วิภ. 628) นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิยสฺส กิเลสคณสฺส ปุน อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน วิมุจฺจนํ, อยํ สมุจฺเฉทวิมุตฺติ นามฯ ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, อยํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ นามฯ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ปน สพฺพสงฺขารวิมุตฺตํ นิพฺพานํ, อยํ นิสฺสรณวิมุตฺติ นามฯ อิธ ปน ภควโต นิพฺพานารมฺมณา ผลวิมุตฺติ อธิปฺเปตาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทีติ วิมุตฺติสุขํ ผลสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน นิสินฺโน โหตีติ อตฺโถ’’ติฯ

วิมุตฺตีติ จ อุปกฺกิเลเสหิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน จิตฺตสฺส วิมุตฺตภาโว, จิตฺตเมว วา ตถา วิมุตฺตํ เวทิตพฺพํ, ตาย วิมุตฺติยา ชาตํ สมฺปยุตฺตํ วา สุขํ วิมุตฺติสุขํฯ ‘‘ยายํ, ภนฺเต, อุเปกฺขา สนฺเต สุเข วุตฺตา ภควตา’’ติ (ม. นิ. 2.88) วจนโต อุเปกฺขาปิ เจตฺถ สุขมิจฺเจว เวทิตพฺพาฯ ตถา จ วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 232)ฯ ภควา หิ จตุตฺถชฺฌานิกํ อรหตฺตสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, น อิตรํฯ อถ วา ‘‘เตสํ วูปสโม สุโข’’ติอาทีสุ ยถา สงฺขารทุกฺขูปสโม สุโขติ วุจฺจติ, เอวํ สกลกิเลสทุกฺขูปสมภาวโต อคฺคผเล ลพฺภมานา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ เอว อิธ สุขนฺติ เวทิตพฺพาฯ

ตยิทํ วิมุตฺติสุขํ มคฺควีถิยํ กาลนฺตเรติ ผลจิตฺตสฺส ปวตฺติวิภาเคน ทุวิธํ โหติฯ เอเกกสฺส หิ อริยมคฺคสฺส อนนฺตรา ตสฺส ตสฺเสว วิปากภูตานิ นิพฺพานารมฺมณานิ ตีณิ ทฺเว วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ อนนฺตรวิปากตฺตา โลกุตฺตรกุสลานํฯ ยสฺมิญฺหิ ชวนวาเร อริยมคฺโค อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ยทา ทฺเว อนุโลมานิ, ตทา ตติยํ โคตฺรภุ, จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ, ตโต ปรํ ตีณิ ผลจิตฺตานิ โหนฺติฯ ยทา ปน ตีณิ อนุโลมานิ, ตทา จตุตฺถํ โคตฺรภุ, ปญฺจมํ มคฺคจิตฺตํ, ตโต ปรํ ทฺเว ผลจิตฺตานิ โหนฺติฯ เอวํ จตุตฺถํ ปญฺจมํ อปฺปนาวเสน ปวตฺตติ, น ตโต ปรํ ภวงฺคสฺส อาสนฺนตฺตาฯ เกจิ ปน ‘‘ฉฏฺฐมฺปิ จิตฺตํ อปฺเปตี’’ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺฐกถาสุ (วิสุทฺธิ. 2.811) ปฏิกฺขิตฺตํฯ เอวํ มคฺควีถิยํ ผลํ เวทิตพฺพํฯ กาลนฺตเร ผลํ ปน ผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺตํ, นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส อุปฺปชฺชมานญฺจ เอเตเนว สงฺคหิตํฯ สา ปนายํ ผลสมาปตฺติ อตฺถโต โลกุตฺตรกุสลานํ วิปากภูตา นิพฺพานารมฺมณา อปฺปนาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺตีติ? สพฺเพปิ ปุถุชฺชนา น สมาปชฺชนฺติ อนธิคตตฺตาฯ ตถา เหฏฺฐิมา อริยา อุปริมํ, อุปริมาปิ อริยา เหฏฺฐิมํ น สมาปชฺชนฺติเยว ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธภาวโตฯ อตฺตโน เอว ผลํ เต เต อริยา สมาปชฺชนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘โสตาปนฺนสกทาคามิโน ผลสมาปตฺติํ น สมาปชฺชนฺติ, อุปริมา ทฺเวเยว สมาปชฺชนฺติ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิภาวโต’’ติ วทนฺติฯ ตํ อการณํ ปุถุชฺชนสฺสาปิ อตฺตนา ปฏิลทฺธโลกิยสมาธิสมาปชฺชนโตฯ กิํ วา เอตฺถ การณจินฺตาย? วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘กตมา ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ (ปฏิ. ม. 1.57), กตเม ทส โคตฺรภุธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.60) อิเมสํ ปญฺหานํ วิสฺสชฺชเน โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถายาติ เตสมฺปิ อริยานํ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ วุตฺตํฯ ตสฺมา สพฺเพปิ อริยา ยถาสกํ ผลํ สมาปชฺชนฺตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

กสฺมา ปน เต สมาปชฺชนฺตีติ? ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํฯ

ยถา หิ ราชาโน รชฺชสุขํ, เทวตา ทิพฺพสุขํ อนุภวนฺติ, เอวํ อริยา ‘‘โลกุตฺตรสุขํ อนุภวิสฺสามา’’ติ อทฺธานปริจฺเฉทํ กตฺวา อิจฺฉิตกฺขเณ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺติฯ

กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ, กถํ ฐานํ, กถํ วุฏฺฐานนฺติ? ทฺวีหิ ตาว อากาเรหิ อสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ นิพฺพานโต อญฺญสฺส อารมฺมณสฺส อมนสิการา, นิพฺพานสฺส จ มนสิการาฯ ยถาห –

‘‘ทฺเว โข, อาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา, สพฺพนิมิตฺตานญฺจ อมนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโร’’ติ (ม. นิ. 1.458)ฯ

อยํ ปเนตฺถ สมาปชฺชนกฺกโม – ผลสมาปตฺติตฺถิเกน อริยสาวเกน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน อุทยพฺพยาทิวเสน สงฺขารา วิปสฺสิตพฺพาฯ ตสฺเสวํ ปวตฺตานุปุพฺพวิปสฺสนสฺเสว สงฺขารารมฺมณโคตฺรภุญาณานนฺตรํ ผลสมาปตฺติวเสน นิโรเธ จิตฺตมปฺเปติ, ผลสมาปตฺตินินฺนภาเวน จ เสกฺขสฺสาปิ ผลเมว อุปฺปชฺชติ, น มคฺโคฯ เย ปน วทนฺติ ‘‘โสตาปนฺโน อตฺตโน ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิสฺสามีติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สกทาคามี โหติ, สกทาคามี จ อนาคามี’’ติฯ เต วตฺตพฺพา – เอวํ สนฺเต อนาคามี อรหา ภวิสฺสติ, อรหา จ ปจฺเจกพุทฺโธ, ปจฺเจกพุทฺโธ จ สมฺพุทฺโธติ อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา ยถาภินิเวสํ ยถาชฺฌาสยํ วิปสฺสนา อตฺถํ สาเธตีติ เสกฺขสฺสาปิ ผลเมว อุปฺปชฺชติ, น มคฺโคฯ ผลมฺปิ ตสฺส สเจ อเนน ปฐมชฺฌานิโก มคฺโค อธิคโต, ปฐมชฺฌานิกเมว อุปฺปชฺชติฯ สเจ ทุติยาทีสุ อญฺญตรชฺฌานิโก, ทุติยาทีสุ อญฺญตรชฺฌานิกเมวาติฯ

กสฺมา ปเนตฺถ โคตฺรภุญาณํ มคฺคญาณปุเรจาริกํ วิย นิพฺพานารมฺมณํ น โหตีติ? ผลญาณานํ อนิยฺยานิกภาวโตฯ อริยมคฺคธมฺมาเยว หิ นิยฺยานิกาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กตเม ธมฺมา นิยฺยานิกา? จตฺตาโร อริยมคฺคา อปริยาปนฺนา’’ติ (ธ. ส. 1295)ฯ

ตสฺมา เอกนฺเตเนว นิยฺยานิกภาวสฺส อุภโต วุฏฺฐานภาเวน ปวตฺตมานสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ญาเณน นิมิตฺตโต วุฏฺฐิเตเนว ภวิตพฺพนฺติ ตสฺส นิพฺพานารมฺมณตา ยุตฺตา, น ปน อริยมคฺคสฺส ภาวิตตฺตา ตสฺส วิปากภาเวน ปวตฺตมานานํ กิเลสานํ อสมุจฺฉินฺทนโต อนิยฺยานิกตฺตา อวุฏฺฐานสภาวานํ ผลญาณานํ ปุเรจาริกญาณสฺส กทาจิปิ นิพฺพานารมฺมณตา อุภยตฺถ อนุโลมญาณานํ อตุลฺยาการโตฯ อริยมคฺควีถิยญฺหิ อนุโลมญาณานิ อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ ถูลถูลานํ โลภกฺขนฺธาทีนํ สาติสยํ ปทาลเนน โลกิยญาเณน อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตานิ มคฺคญาณานุกูลานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ผลสมาปตฺติวีถิยํ ปน ตานิ ตานิ เตน เตน มคฺเคน เตสํ เตสํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ตตฺถ นิรุสฺสุกฺกานิ เกวลํ อริยานํ ผลสมาปตฺติสุขสมงฺคิภาวสฺส ปริกมฺมมตฺตานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ น เตสํ กุโตจิ วุฏฺฐานสมฺภโว, ยโต เตสํ ปริโยสาเน ญาณํ สงฺขารนิมิตฺตํ วุฏฺฐานโต นิพฺพานารมฺมณํ สิยาฯ เอวญฺจ กตฺวา เสกฺขสฺส อตฺตโน ผลสมาปตฺติวฬญฺชนตฺถาย อุทยพฺพยาทิวเสน สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส วิปสฺสนาญาณานุปุพฺพาย ผลเมว อุปฺปชฺชติ, น มคฺโคติ อยญฺจ อตฺโถ สมตฺถิโต โหติฯ เอวํ ตาว ผลสมาปตฺติยา สมาปชฺชนํ เวทิตพฺพํฯ

‘‘ตโย โข, อาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา, สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโร, ปุพฺเพ จ อภิสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.458) –

วจนโต ปนสฺสา ตีหากาเรหิ ฐานํ โหติฯ ตตฺถ ปุพฺเพ จ อภิสงฺขาโรติ สมาปตฺติโต ปุพฺเพ กาลปริจฺเฉโทฯ ‘‘อสุกสฺมิํ นาม กาเล วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ ปริจฺฉินฺนตฺตา หิสฺสา ยาว โส กาโล นาคจฺฉติ, ตาว วุฏฺฐานํ น โหติฯ

‘‘ทฺเว โข, อาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา วุฏฺฐานสฺส, สพฺพนิมิตฺตานญฺจ มนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา อมนสิกาโร’’ติ (ม. นิ. 1.458) –

วจนโต ปนสฺสา ทฺวีหากาเรหิ วุฏฺฐานํ โหติฯ ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปนิมิตฺตเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณนิมิตฺตานํฯ กามญฺจ น สพฺพาเนเวตานิ เอกโต มนสิ กโรติ, สพฺพสงฺคาหิกวเสน ปเนวํ วุตฺตํฯ

ตสฺมา ยํ ภวงฺคสฺส อารมฺมณํ, ตสฺส มนสิกรเณน ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหตีติ เอวํ อสฺสา วุฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ ตยิทํ เอวมิธ สมาปชฺชนวุฏฺฐานํ อรหตฺตผลภูตํ –

‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถํ, อมตารมฺมณํ สุภํ;

วนฺตโลกามิสํ สนฺตํ, สามญฺญผลมุตฺตมํ’’ฯ

อิติ วุตฺตํ สาตาติสาตํ วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทีติ วิมุตฺติสุขํ ผลสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน นิสินฺโน โหตีติ อตฺโถ’’ติฯ

อถาติ อธิการตฺเถ นิปาโตฯ โขติ ปทปูรเณฯ เตสุ อธิการตฺเถน อถาติ อิมินา วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทนโต อญฺญํ อธิการํ ทสฺเสติฯ โก ปเนโสติ? ปฏิจฺจสมุปฺปาทมนสิกาโรฯ อถาติ วา ปจฺฉาติ เอตสฺมิํ อตฺเถ นิปาโต, เตน ‘‘ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยนา’’ติ วกฺขมานเมว อตฺถํ โชเตติฯ ตสฺส สตฺตาหสฺสาติ ปลฺลงฺกสตฺตาหสฺสฯ อจฺจเยนาติ อปคเมนฯ ตมฺหา สมาธิมฺหาติ อรหตฺตผลสมาธิโตฯ อิธ ปน ฐตฺวา ปฏิปาฏิยา สตฺต สตฺตาหานิ ทสฺเสตพฺพานีติ เกจิ ตานิ วิตฺถารยิํสุฯ มยํ ปน ตานิ ขนฺธกปาเฐน อิมิสฺสา อุทานปาฬิยา อวิโรธทสฺสนมุเขน ปรโต วณฺณยิสฺสามฯ รตฺติยาติ อวยวสมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ ปฐมนฺติ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํฯ ภควา หิ ตสฺสา รตฺติยา สกลมฺปิ ปฐมํ ยามํ เตเนว มนสิกาเรน ยุตฺโต อโหสีติฯ

ปฏิจฺจสมุปฺปาทนฺติ ปจฺจยธมฺมํฯ อวิชฺชาทโย หิ ปจฺจยธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ กถมิทํ ชานิตพฺพนฺติ เจ? ภควโต วจเนนฯ ภควตา หิ ‘‘ตสฺมาติหานนฺท, เอเสว เหตุ, เอตํ นิทานํ, เอส สมุทโย, เอส ปจฺจโย ชรามรณสฺส, ยทิทํ ชาติ…เป.… สงฺขารานํ, ยทิทํ อวิชฺชา’’ติ (ที. นิ. 2.105 อาทโย) เอวํ อวิชฺชาทโย เหตูติ วุตฺตาฯ ยถา ทฺวาทส ปจฺจยา ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทาติฯ

ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อญฺญมญฺญํ ปฏิจฺจ ปฏิมุขํ กตฺวา การณสมวายํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา สหิเต อุปฺปาเทตีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ

อถ วา ปฏิจฺจ ปจฺเจตพฺพํ ปจฺจยารหตํ ปจฺจยํ ปฏิคนฺตฺวา น วินา เตน สมฺพนฺธสฺส อุปฺปาโท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ เจตฺถ สมุปฺปาทปทฏฺฐานวจนวิญฺเญยฺโย ผลสฺส อุปฺปาทนสมตฺถตายุตฺโต เหตุ, น ปฏิจฺจสมุปฺปตฺติมตฺตํ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ปจฺเจตุํ อรหนฺติ นํ ปณฺฑิตาติ ปฏิจฺโจ, สมฺมา สยเมว วา อุปฺปาเทตีติ สมุปฺปาโท, ปฏิจฺโจ จ โส สมุปฺปาโท จาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อนุโลมนฺติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา นเยน วุตฺโต อวิชฺชาทิโก ปจฺจยากาโร อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจกรณโต อนุโลโมติ วุจฺจติฯ อถ วา อาทิโต ปฏฺฐาย อนฺตํ ปาเปตฺวา วุตฺตตฺตา ปวตฺติยา วา อนุโลมโต อนุโลโม, ตํ อนุโลมํฯ สาธุกํ มนสากาสีติ สกฺกจฺจํ มนสิ อกาสิฯ โย โย ปจฺจยธมฺโม ยสฺส ยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ยถา ยถา เหตุปจฺจยาทินา ปจฺจยภาเวน ปจฺจโย โหติ, ตํ สพฺพํ อวิปรีตํ อปริหาเปตฺวา อนวเสสโต ปจฺจเวกฺขณวเสน จิตฺเต อกาสีติ อตฺโถฯ ยถา ปน ภควา ปฏิจฺจสมุปฺปาทานุโลมํ มนสากาสิ, ตํ สงฺเขเปน ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อิตีติ เอวํ, อเนน ปกาเรนาติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตีติ อิมสฺมิํ อวิชฺชาทิเก ปจฺจเย สติ อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ โหติฯ อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ อิมสฺส อวิชฺชาทิกสฺส ปจฺจยสฺส อุปฺปาทา อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตีติ อวิชฺชาทีนํ อภาเว สงฺขาราทีนํ อภาวสฺส อวิชฺชาทีนํ นิโรเธ สงฺขาราทีนํ นิโรธสฺส จ ทุติยตติยสุตฺตวจเนน เอตสฺมิํ ปจฺจยลกฺขเณ นิยโม ทสฺสิโต โหติ – อิมสฺมิํ สติ เอว, นาสติฯ อิมสฺสุปฺปาทา เอว, นานุปฺปาทาฯ อนิโรธา เอว, น นิโรธาติฯ เตเนตํ ลกฺขณํ อนฺโตคธนิยมํ อิธ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิโรโธติ จ อวิชฺชาทีนํ วิราคาธิคเมน อายติํ อนุปฺปาโท อปฺปวตฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติอาทิฯ นิโรธนิโรธี จ อุปฺปาทนิโรธีภาเวน วุตฺโต ‘‘อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติฯ

เตเนตํ ทสฺเสติ – อนิโรโธ อุปฺปาโท นาม, โส เจตฺถ อตฺถิภาโวติปิ วุจฺจตีติฯ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตี’’ติ อิทเมว หิ ลกฺขณํ ปริยายนฺตเรน ‘‘อิมสฺส อุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วทนฺเตน ปเรน ปุริมํ วิเสสิตํ โหติฯ ตสฺมา น ธรมานตํเยว สนฺธาย ‘‘อิมสฺมิํ สตี’’ติ วุตฺตํ, อถ โข มคฺเคน อนิรุทฺธภาวญฺจาติ วิญฺญายติฯ ยสฺมา จ ‘‘อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ ทฺวิธาปิ อุทฺทิฏฺฐสฺส ลกฺขณสฺส นิทฺเทสํ วทนฺเตน ‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติอาทินา นิโรโธ เอว วุตฺโต, ตสฺมา นตฺถิภาโวปิ นิโรโธ เอวาติ นตฺถิภาววิรุทฺโธ อตฺถิภาโว อนิโรโธติ ทสฺสิตํ โหติฯ เตน อนิโรธสงฺขาเตน อตฺถิภาเวน อุปฺปาทํ วิเสเสติฯ ตโต น อิธ อตฺถิภาวมตฺตํ อุปฺปาโทติ อตฺโถ อธิปฺเปโต, อถ โข อนิโรธสงฺขาโต อตฺถิภาโว จาติ อยมตฺโถ วิภาวิโตติฯ เอวเมตํ ลกฺขณทฺวยวจนํ อญฺญมญฺญวิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน สาตฺถกนฺติ เวทิตพฺพํฯ

โก ปนายํ อนิโรโธ นาม, โย ‘‘อตฺถิภาโว, อุปฺปาโท’’ติ จ วุจฺจตีติ? อปฺปหีนภาโว จ, อนิพฺพตฺติตผลารหตาปหาเนหิ ผลานุปฺปาทนารหตา จฯ เย หิ ปหาตพฺพา อกุสลา ธมฺมา, เตสํ อริยมคฺเคน อสมุคฺฆาฏิตภาโว จฯ เย ปน น ปหาตพฺพา กุสลาพฺยากตา ธมฺมา, ยานิ เตสุ สํโยชนานิ อขีณาสวานํ เตสํ อปริกฺขีณตา จฯ อสมุคฺฆาฏิตานุสยตาย หิ สสํโยชนา ขนฺธปฺปวตฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ ตถา จ วุตฺตํ –

‘‘ยาย จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย นิวุตสฺส พาลสฺส ยาย จ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส อยํ กาโย สมุทาคโต, สา เจว อวิชฺชา พาลสฺส อปฺปหีนา, สา จ ตณฺหา อปริกฺขีณาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, พาโล อจริ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตสฺมา พาโล กายสฺส เภทา กายูปโค โหติ, โส กายูปโค สมาโน น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณนา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 2.19)ฯ

ขีณสํโยชนานํ ปน อวิชฺชาย อภาวโต สงฺขารานํ, ตณฺหุปาทานานํ อภาวโต อุปาทานภวานํ อสมฺภโวติ วฏฺฏสฺส อุปจฺเฉโท ปญฺญายิสฺสตีติฯ เตเนวาห –

‘‘ฉนฺนํ ตฺเวว, ผคฺคุณ, ผสฺสายตนานํ อเสสวิราคนิโรธา ผสฺสนิโรโธ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติอาทิ (สํ. นิ. 2.12)ฯ

น หิ อคฺคมคฺคาธิคมโต อุทฺธํ ยาว ปรินิพฺพานา สฬายตนาทีนํ อปฺปวตฺติฯ อถ โข นตฺถิตา นิโรธสทฺทวจนียตา ขีณสํโยชนตาติ นิโรโธ วุตฺโตฯ อปิจ จิรกตมฺปิ กมฺมํ อนิพฺพตฺติตผลตาย อปฺปหีนาหารตาย จ ผลารหํ สนฺตํ เอว นาม โหติ, น นิพฺพตฺติตผลํ , นาปิ ปหีนาหารนฺติฯ ผลุปฺปตฺติปจฺจยานํ อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ วุตฺตนเยเนว ผลารหภาโว อนิโรโธติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ อนิรุทฺธภาเวเนว หิ เยน วินา ผลํ น สมฺภวติ, ตํ การณํ อตีตนฺติปิ อิมสฺมิํ สตีติ อิมินา วจเนน วุตฺตํฯ ตโตเยว จ อวุสิตพฺรหฺมจริยสฺส อปฺปวตฺติธมฺมตํ อนาปนฺโน ปจฺจยุปฺปาโท กาลเภทํ อนามสิตฺวา อนิวตฺตนาย เอว อิมสฺส อุปฺปาทาติ วุตฺโตฯ อถ วา อวเสสปจฺจยสมวาเย อวิชฺชมานสฺสปิ วิชฺชมานสฺส วิย ปเคว วิชฺชมานสฺส ยา ผลุปฺปตฺติอภิมุขตา, สา อิมสฺส อุปฺปาทาติ วุตฺตาฯ ตถา หิ ตโต ผลํ อุปฺปชฺชตีติ ตทวตฺถํ การณํ ผลสฺส อุปฺปาทนภาเวน อุฏฺฐิตํ อุปฺปติตํ นาม โหติ, น วิชฺชมานมฺปิ อตทวตฺถนฺติ ตทวตฺถตา อุปฺปาโทติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ สตีติ อิมินา วิชฺชมานตามตฺเตน ปจฺจยภาวํ วทนฺโต อพฺยาปารตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ทสฺเสติฯ อุปฺปาทาติ อุปฺปตฺติธมฺมตํ อสพฺพกาลภาวิตํ ผลุปฺปตฺติอภิมุขตญฺจ ทีเปนฺโต อนิจฺจตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ทสฺเสติฯ ‘‘สติ, นาสติ, อุปฺปาทา, น นิโรธา’’ติ ปน เหตุอตฺเถหิ ภุมฺมนิสฺสกฺกวจเนหิ สมตฺถิตํ นิทานสมุทยชาติปภวภาวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ทสฺเสติฯ เหตุอตฺถตา เจตฺถ ภุมฺมวจเน ยสฺส ภาเว ตทวินาภาวิผลสฺส ภาโว ลกฺขียติ, ตตฺถ ปวตฺติยา เวทิตพฺพา ยถา ‘‘อธนานํ ธเน อนนุปฺปทียมาเน ทาลิทฺทิยํ เวปุลฺลํ อคมาสี’’ติ (ที. นิ. 3.91) จ ‘‘นิปฺผนฺเนสุ สสฺเสสุ สุภิกฺขํ ชายตี’’ติ จฯ

นิสฺสกฺกวจนสฺสาปิ เหตุอตฺถตา ผลสฺส ปภเว ปกติยญฺจ ปวตฺติโต ยถา ‘‘กลลา โหติ อพฺพุทํ, อพฺพุทา ชายตี เปสี’’ติ (สํ. นิ. 1.235) จ ‘‘หิมวตา คงฺคา ปภวนฺติ, สิงฺคโต สโร ชายตี’’ติ จฯ อวิชฺชาทิภาเว จ ตทวินาภาเวน สงฺขาราทิภาโว ลกฺขียติ, อวิชฺชาทีหิ จ สงฺขาราทโย ปภวนฺติ ปกริยนฺติ จาติ เต เตสํ ปภโว ปกติ จ, ตสฺมา ตทตฺถทีปนตฺถํ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิมสฺส อุปฺปาทา’’ติ เหตุอตฺเถ ภุมฺมนิสฺสกฺกนิทฺเทสา กตาติฯ

ยสฺมา เจตฺถ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ สงฺเขเปน อุทฺทิฏฺฐสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิโก นิทฺเทโส, ตสฺมา ยถาวุตฺโต อตฺถิภาโว อุปฺปาโท จ เตสํ เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ปจฺจยภาโวติ วิญฺญายติฯ น หิ อนิรุทฺธตาสงฺขาตํ อตฺถิภาวํ อุปฺปาทญฺจ อนิวตฺตสภาวตาสงฺขาตํ อุทยาวตฺถตาสงฺขาตํ วา ‘‘สติ เอว, นาสติ, อุปฺปาทา เอว, น นิโรธา’’ติ อนฺโตคธนิยเมหิ วจเนหิ อภิหิตํ มุญฺจิตฺวา อญฺโญ ปจฺจยภาโว นาม อตฺถิ, ตสฺมา ยถาวุตฺโต อตฺถิภาโว อุปฺปาโท จ ปจฺจยภาโวติ เวทิตพฺพํฯ เยปิ ปฏฺฐาเน อาคตา เหตุอาทโย จตุวีสติ ปจฺจยา, เตปิ เอตสฺเสว ปจฺจยภาวสฺส วิเสสาติ เวทิตพฺพาฯ อิติ ยถา วิตฺถาเรน อนุโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ มนสิ อกาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยทิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส โย อยนฺติ อตฺโถฯ อวิชฺชาปจฺจยาติอาทีสุ อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทิํ วินฺทตีติ อวิชฺชา, วินฺทิยํ กายสุจริตาทิํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาวํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, อนฺตวิรหิเต สํสาเร ภวาทีสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา, อวิชฺชมาเนสุ ชวติ วิชฺชมาเนสุ น ชวตีติ อวิชฺชา, วิชฺชาย ปฏิปกฺขาติ อวิชฺชา, สา ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทินา จตุพฺพิธา เวทิตพฺพาฯ ปฏิจฺจ น วินา ผลํ เอติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จาติ ปจฺจโย, อุปการกตฺโถ วา ปจฺจโยฯ อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยาฯ สงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา, โลกิยกุสลากุสลเจตนา, สา ปุญฺญาปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารวเสน ติวิธา เวทิตพฺพาฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณํ, ตํ โลกิยวิปากวิญฺญาณวเสน ทฺวตฺติํสวิธํฯ นมตีติ นามํ, เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํฯ รุปฺปตีติ รูปํ, ภูตรูปํ จกฺขาทิอุปาทารูปญฺจฯ

อายตติ อายตญฺจ สํสารทุกฺขํ นยตีติ อายตนํ ฯ ผุสตีติ ผสฺโสฯ เวทยตีติ เวทนาฯ อิทมฺปิ ทฺวยํ ทฺวารวเสน ฉพฺพิธํ, วิปากวเสน คหเณ ฉตฺติํสวิธํฯ ปริตสฺสตีติ ตณฺหา, สา กามตณฺหาทิวเสน สงฺเขปโต ติวิธา, วิตฺถารโต อฏฺฐุตฺตรสตวิธา จฯ อุปาทียตีติ อุปาทานํ, ตํ กามุปาทานาทิวเสน จตุพฺพิธํฯ ภวติ ภาวยติ จาติ ภโว, โส กมฺมูปปตฺติเภทโต ทุวิโธฯ ชนนํ ชาติฯ ชีรณํ ชราฯ มรนฺติ เตนาติ มรณํฯ โสจนํ โสโกฯ ปริเทวนํ ปริเทโวฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, อุปฺปาทฏฺฐิติวเสน ทฺเวธา ขณตีติ ทุกฺขํฯ ทุมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ ภุโส อายาโส อุปายาโส สมฺภวนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติฯ น เกวลญฺจ โสกาทีหิเยว, อถ โข สพฺพปเทหิ ‘‘สมฺภวนฺตี’’ติ ปทสฺส โยชนา กาตพฺพาฯ เอวญฺหิ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี’’ติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

ตตฺถ อญฺญาณลกฺขณา อวิชฺชา, สมฺโมหนรสา, ฉาทนปจฺจุปฏฺฐานา, อาสวปทฏฺฐานาฯ อภิสงฺขรณลกฺขณา สงฺขารา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺฐานา, อวิชฺชาปทฏฺฐานาฯ วิชานนลกฺขณํ วิญฺญาณํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, ปฏิสนฺธิปจฺจุปฏฺฐานํ, สงฺขารปทฏฺฐานํ, วตฺถารมฺมณปทฏฺฐานํ วาฯ นมนลกฺขณํ นามํ, สมฺปโยครสํ, อวินิพฺโภคปจฺจุปฏฺฐานํ, วิญฺญาณปทฏฺฐานํฯ รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, วิกิรณรสํ, อปฺปเหยฺยภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, วิญฺญาณปทฏฺฐานํฯ อายตนลกฺขณํ สฬายตนํ, ทสฺสนาทิรสํ, วตฺถุทฺวารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, นามรูปปทฏฺฐานํฯ ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส, สงฺฆฏฺฏนรโส, สงฺคติปจฺจุปฏฺฐาโน, สฬายตนปทฏฺฐาโนฯ อนุภวนลกฺขณา เวทนา, วิสยรสสมฺโภครสา, สุขทุกฺขปจฺจุปฏฺฐานา, ผสฺสปทฏฺฐานาฯ เหตุภาวลกฺขณา ตณฺหา, อภินนฺทนรสา, อติตฺติภาวปจฺจุปฏฺฐานา, เวทนาปทฏฺฐานาฯ คหณลกฺขณํ อุปาทานํ, อมุญฺจนรสํ, ตณฺหาทฬฺหตฺตทิฏฺฐิปจฺจุปฏฺฐานํ, ตณฺหาปทฏฺฐานํฯ กมฺมกมฺมผลลกฺขโณ ภโว, ภวนภาวนรโส, กุสลากุสลาพฺยากตปจฺจุปฏฺฐาโน, อุปาทานปทฏฺฐาโนฯ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฐมาภินิพฺพตฺติลกฺขณา ชาติ, นิยฺยาตนรสา, อตีตภวโต อิธุปฺปนฺนปจฺจุปฏฺฐานา, ทุกฺขวิจิตฺตตาปจฺจุปฏฺฐานา วาฯ ขนฺธปริปากลกฺขณา ชรา, มรณูปนยนรสา, โยพฺพนวินาสปจฺจุปฏฺฐานาฯ

จุติลกฺขณํ มรณํ , วิสํโยครสํ, คติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐานํฯ อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ โสโก, เจตโส นิชฺฌานรโส, อนุโสจนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ลาลปฺปนลกฺขโณ ปริเทโว, คุณโทสปริกิตฺตนรโส, สมฺภมปจฺจุปฏฺฐาโนฯ กายปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ, ทุปฺปญฺญานํ โทมนสฺสกรณรสํ, กายิกาพาธปจฺจุปฏฺฐานํฯ จิตฺตปีฬนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, มโนวิฆาตนรสํ, มานสพฺยาธิปจฺจุปฏฺฐานํฯ จิตฺตปริทหนลกฺขโณ อุปายาโส, นิตฺถุนนรโส, วิสาทปจฺจุปฏฺฐาโนฯ เอวเมเต อวิชฺชาทโย ลกฺขณาทิโตปิ เวทิตพฺพาติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สพฺพาการสมฺปนฺนํ วินิจฺฉยํ อิจฺฉนฺเตน สมฺโมหวิโนทนิยา (วิภ. อฏฺฐ. 225) วิภงฺคฏฺฐกถาย คเหตพฺโพฯ

เอวนฺติ นิทฺทิฏฺฐสฺส นิทสฺสนํ, เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติฯ เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺสฯ เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส สกลสฺส วาฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส, นาปิ ชีวสฺส, นาปิ สุภสุขาทีนํฯ สมุทโย โหตีติ นิพฺพตฺติ สมฺภวติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ยฺวายํ อวิชฺชาทิวเสน สงฺขาราทิกสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ วุตฺโต, สพฺพากาเรน เอตมตฺถํ วิทิตฺวาฯ ตายํ เวลายนฺติ ตายํ ตสฺส อตฺถสฺส วิทิตเวลายํฯ อิมํ อุทานํ อุทาเนสีติ อิมํ ตสฺมิํ อตฺเถ วิทิเต เหตุโน จ เหตุสมุปฺปนฺนธมฺมสฺส จ ปชานนาย อานุภาวทีปกํ ‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺตี’’ติอาทิกํ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตญาณสมุฏฺฐานํ อุทานํ อุทาเนสิ, อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสีติ วุตฺตํ โหติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยทาติ ยสฺมิํ กาเลฯ หเวติ พฺยตฺตนฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ นิปาโตฯ เกจิ ปน ‘‘หเวติ อาหเว ยุทฺเธ’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ‘‘โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธนา’’ติ (ธ. ป. 40) วจนโต กิเลสมาเรน ยุชฺฌนสมเยติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ ปาตุภวนฺตีติ อุปฺปชฺชนฺติฯ ธมฺมาติ อนุโลมปจฺจยาการปฏิเวธสาธกา โพธิปกฺขิยธมฺมาฯ อถ วา ปาตุภวนฺตีติ ปกาเสนฺติ, อภิสมยวเสน พฺยตฺตา ปากฏา โหนฺติฯ ธมฺมาติ จตุอริยสจฺจธมฺมา, อาตาโป วุจฺจติ กิเลสสนฺตาปนฏฺเฐน วีริยํฯ อาตาปิโนติ สมฺมปฺปธานวีริยวโตฯ

ฌายโตติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน ฌายนฺตสฺสฯ พฺราหฺมณสฺสาติ พาหิตปาปสฺส ขีณาสวสฺสฯ อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพาติ อถสฺส เอวํ ปาตุภูตธมฺมสฺส ยา เอตา ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, ผุสตีติฯ โน กลฺโล ปญฺโหติ ภควา อโวจา’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.12) นเยน, ‘‘กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณนฺติฯ โน กลฺโล ปญฺโหติ ภควา อโวจา’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.35) นเยน ปจฺจยากาเร กงฺขา วุตฺตา, ยา จ ปจฺจยาการสฺเสว อปฺปฏิวิทฺธตฺตา ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) โสฬส กงฺขา อาคตาฯ ตา สพฺพา วปยนฺติ อปคจฺฉนฺติ นิรุชฺฌนฺติฯ กสฺมา? ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺมํ, ยสฺมา อวิชฺชาทิเกน เหตุนา สเหตุกํ อิมํ สงฺขาราทิกํ เกวลํ ทุกฺขกฺขนฺธธมฺมํ ปชานาติ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌีติฯ

กทา ปนสฺส โพธิปกฺขิยธมฺมา จตุสจฺจธมฺมา วา ปาตุภวนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ ปกาเสนฺติ วา? วิปสฺสนามคฺคญาเณสุ ฯ ตตฺถ วิปสฺสนาญาณสมฺปยุตฺตา สติอาทโย วิปสฺสนาญาณญฺจ ยถารหํ อตฺตโน วิสเยสุ ตทงฺคปฺปหานวเสน สุภสญฺญาทิเก ปชหนฺตา กายานุปสฺสนาทิวเสน วิสุํ วิสุํ อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน เต นิพฺพานมาลมฺพิตฺวา สมุจฺเฉทวเสน ปฏิปกฺเข ปชหนฺตา จตูสุปิ อริยสจฺเจสุ อสมฺโมหปฺปฏิเวธสาธนวเสน สกิเทว อุปฺปชฺชนฺติฯ เอวํ ตาเวตฺถ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อุปฺปชฺชนฏฺเฐน ปาตุภาโว เวทิตพฺโพฯ

อริยสจฺจธมฺมานํ ปน โลกิยานํ วิปสฺสนากฺขเณ วิปสฺสนาย อารมฺมณกรณวเสน, โลกุตฺตรานํ ตทธิมุตฺตตาวเสน, มคฺคกฺขเณ นิโรธสจฺจสฺส อารมฺมณาภิสมยวเสน, สพฺเพสมฺปิ กิจฺจาภิสมยวเสน ปากฏภาวโต ปกาสนฏฺเฐน ปาตุภาโว เวทิตพฺโพฯ

อิติ ภควา สติปิ สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมานํ อตฺตโน ญาณสฺส ปากฏภาเว ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสสฺส กตตฺตา นิปุณคมฺภีรสุทุทฺทสตาย ปจฺจยาการสฺส ตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปฺปนฺนพลวโสมนสฺโส ปฏิปกฺขสมุจฺเฉทวิภาวเนน สทฺธิํ อตฺตโน ตทภิสมยานุภาวทีปกเมเวตฺถ อุทานํ อุทาเนสีติฯ

อยมฺปิ อุทาโน วุตฺโต ภควตา อิติ เม สุตนฺติ อยํ ปาฬิ เกสุจิเยว โปตฺถเกสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ อยมฺปีติ ปิสทฺโท ‘‘อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, อยมฺปิ ปาราชิโก โหตี’’ติอาทีสุ วิย สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน อุปริมํ สมฺปิณฺเฑติฯ วุตฺโตติ อยํ วุตฺตสทฺโท เกโสหารณวปฺปนวาปสมีกรณชีวิตวุตฺติปมุตฺตภาวปาวจนภาเวน ปวตฺตน อชฺเฌนกถนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘กาปฏิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.426) เกโสหารเณ อาคโตฯ

‘‘คาโว ตสฺส ปชายนฺติ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ;

วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภตี’’ติฯ –

อาทีสุ (ชา. 2.22.19) วปฺปเนฯ ‘‘โน จ โข ปฏิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 289) อฏฺฐทณฺฑกาทีหิ วาปสมีกรเณฯ ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต มิคภูเตน เจตสา วิหรามี’’ติอาทีสุ (จูฬว. 332) ชีวิตวุตฺติยํฯ ‘‘ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺตายา’’ติอาทีสุ (ปารา. 92) พนฺธนโต ปมุตฺตภาเวฯ ‘‘คีตํ วุตฺตํ สมีหิต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.285) ปาวจนภาเวน ปวตฺติเตฯ ‘‘วุตฺโต ปารายโณ’’ติอาทีสุ อชฺเฌเนฯ ‘‘วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา ‘ธมฺมทายาทา เม, ภิกฺขเว, ภวถ, มา อามิสทายาทา’’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.30) กถเนฯ อิธาปิ กถเน เอว ทฏฺฐพฺโพ, เตน อยมฺปิ อุทาโน ภาสิโตติ อตฺโถฯ อิตีติ เอวํฯ เม สุตนฺติ ปททฺวยสฺส อตฺโถ นิทานวณฺณนายํ สพฺพาการโต วุตฺโตเยวฯ ปุพฺเพ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ นิทานวเสน วุตฺโตเยว หิ อตฺโถ อิธ นิคมนวเสน ‘‘อิติ เม สุต’’นฺติ ปุน วุตฺโตฯ วุตฺตสฺเสว หิ อตฺถสฺส ปุน วจนํ นิคมนนฺติฯ อิติสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร เอวํ-สทฺเทน สมานตฺถตาย ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ เอตฺถ วิย, อตฺถโยชนา จ อิติวุตฺตกวณฺณนาย อมฺเหหิ ปกาสิตาเยวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติฯ

ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทกนิกายฏฺฐกถาย

อุทานสํวณฺณนาปฐมโพธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยโพธิสุตฺตวณฺณนา

[2] ทุติเย ปฏิโลมนฺติ ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติอาทินา นเยน วุตฺโต อวิชฺชาทิโกเยว ปจฺจยากาโร อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌมาโน อตฺตโน กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกรณโต ปฏิโลโมติ วุจฺจติฯ ปวตฺติยา วา วิโลมนโต ปฏิโลโม, อนฺตโต ปน มชฺฌโต วา ปฏฺฐาย อาทิํ ปาเปตฺวา อวุตฺตตฺตา อิโต อญฺเญนตฺเถเนตฺถ ปฏิโลมตา น ยุชฺชติฯ ปฏิโลมนฺติ จ ‘‘วิสมํ จนฺทสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ วิย ภาวนปุํสกนิทฺเทโสฯ อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหตีติ อิมสฺมิํ อวิชฺชาทิเก ปจฺจเย อสติ มคฺเคน ปหีเน อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ น โหติ นปฺปวตฺตติฯ อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตีติ อิมสฺส อวิชฺชาทิกสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธา มคฺเคน อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิตตฺตา อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ นิรุชฺฌติ, นปฺปวตฺตตีติ อตฺโถฯ อิธาปิ ยถา ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอตฺถ ‘‘อิมสฺมิํ สติเยว, นาสติ, อิมสฺส อุปฺปาทา เอว, น นิโรธา’’ติ อนฺโตคธนิยมตา ทสฺสิตาฯ เอวํ อิมสฺมิํ อสติเยว, น สติ, อิมสฺส นิโรธา เอว, น อุปฺปาทาติ อนฺโตคธนิยมตาลกฺขณา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพํฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปฐมโพธิสุตฺตวณฺณนาย วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

เอวํ ยถา ภควา ปฏิโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทํ มนสิ อกาสิ, ตํ สงฺเขเปน ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อวิชฺชานิโรธาติ อริยมคฺเคน อวิชฺชาย อนวเสสนิโรธา, อนุสยปฺปหานวเสน อคฺคมคฺเคน อวิชฺชาย อจฺจนฺตสมุคฺฆาฏโตติ อตฺโถฯ ยทิปิ เหฏฺฐิมมคฺเคหิ ปหียมานา อวิชฺชา อจฺจนฺตสมุคฺฆาฏวเสเนว ปหียติ, ตถาปิ น อนวเสสโต ปหียติฯ อปายคามินิยา หิ อวิชฺชา ปฐมมคฺเคน ปหียติฯ ตถา สกิเทว อิมสฺมิํ โลเก สพฺพตฺถ จ อนริยภูมิยํ อุปปตฺติปจฺจยภูตา อวิชฺชา ยถากฺกมํ ทุติยตติยมคฺเคหิ ปหียติ, น อิตราติฯ อรหตฺตมคฺเคเนว หิ สา อนวเสสํ ปหียตีติฯ สงฺขารนิโรโธติ สงฺขารานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหติฯ เอวํ นิรุทฺธานํ ปน สงฺขารานํ นิโรธา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณาทีนญฺจ นิโรธา นามรูปาทีนิ นิรุทฺธานิ เอว โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ’’ติอาทิํ วตฺวา ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ