เอวํ อิเมสุ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ พฺราหฺมณกรา ธมฺมา อรหตฺตํ ปาเปตฺวา กถิตา, นานชฺฌาสยตาย ปน สตฺตานํ เทสนาวิลาเสน อภิลาปนานตฺเตน เทสนานานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. มหากสฺสปสุตฺตวณฺณนา

[6] ฉฏฺเฐ ราชคเหติ เอวํนามเก นคเรฯ ตญฺหิ มหามนฺธาตุมหาโควินฺทาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา ‘‘ราชคห’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ทุรภิภวนียตฺตา ปฏิราชูนํ คหภูตนฺติ ราชคห’’นฺติอาทินา อญฺเญเนตฺถ ปกาเรน วณฺณยนฺติฯ กินฺเตหิ? นามเมตํ ตสฺส นครสฺสฯ ตํ ปเนตํ พุทฺธกาเล จกฺกวตฺติกาเล จ นครํ โหติ, เสสกาเล สุญฺญํ ยกฺขปริคฺคหิตํ เตสํ วสนฏฺฐานํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปติ เวฬุวนนฺติ ตสฺส วิหารสฺส นามํฯ ตํ กิร อฏฺฐารสหตฺถุพฺเพเธน ปากาเรน ปริกฺขิตฺตํ พุทฺธสฺส ภควโต วสนานุจฺฉวิกาย มหติยา คนฺธกุฏิยา อญฺเญหิ จ ปาสาทกุฏิเลณมณฺฑปจงฺกมทฺวารโกฏฺฐกาทีหิ ปฏิมณฺฑิตํ พหิ เวฬูหิ ปริกฺขิตฺตํ อโหสิ นีโลภาสํ มโนรมํ, เตน ‘‘เวฬุวน’’นฺติ วุจฺจติฯ กลนฺทกานญฺเจตฺถ นิวาปํ อทํสุ, ตสฺมา ‘‘กลนฺทกนิวาโป’’ติ วุจฺจติฯ ปุพฺเพ กิร อญฺญตโร ราชา ตํ อุยฺยานํ กีฬนตฺถํ ปวิฏฺโฐ สุรามทมตฺโต ทิวาเสยฺยํ อุปคโต สุปิ, ปริชโนปิสฺส ‘‘สุตฺโต ราชา’’ติ ปุปฺผผลาทีหิ ปโลภิยมาโน อิโต จิโต จ ปกฺกามิฯ อถ สุราคนฺเธน อญฺญตรสฺมา รุกฺขสุสิรา กณฺหสปฺโป นิกฺขมิตฺวา รญฺโญ อภิมุโข อาคจฺฉติฯ ตํ ทิสฺวา รุกฺขเทวตา ‘‘รญฺโญ ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ กลนฺทกเวเสน คนฺตฺวา กณฺณมูเล สทฺทมกาสิฯ ราชา ปฏิพุชฺฌิ, กณฺหสปฺโป นิวตฺโตฯ โส ตํ ทิสฺวา ‘‘อิมาย กาฬกาย มม ชีวิตํ ทินฺน’’นฺติ กาฬกานํ นิวาปํ ตตฺถ ปฏฺฐเปสิ, อภยโฆสญฺจ โฆสาเปสิฯ ตสฺมา ตโต ปฏฺฐาย ตํ ‘‘กลนฺทกนิวาป’’นฺติ สงฺขํ คตํฯ กลนฺทกาติ หิ กาฬกานํ นามํ, ตสฺมิํ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ

มหากสฺสโปติ มหนฺเตหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา มหนฺโต กสฺสโปติ มหากสฺสโป, อปิจ กุมารกสฺสปตฺเถรํ อุปาทาย อยํ มหาเถโร ‘‘มหากสฺสโป’’ติ วุจฺจติฯ ปิปฺปลิคุหายนฺติ ตสฺสา กิร คุหาย ทฺวารสมีเป เอโก ปิปฺปลิรุกฺโข อโหสิ, เตน สา ‘‘ปิปฺปลิคุหา’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ ตสฺสํ ปิปฺปลิคุหายํฯ อาพาธิโกติ อาพาโธ อสฺส อตฺถีติ อาพาธิโก, พฺยาธิโกติ อตฺโถฯ ทุกฺขิโตติ กายสนฺนิสฺสิตํ ทุกฺขํ สญฺชาตํ อสฺสาติ ทุกฺขิโต, ทุกฺขปฺปตฺโตติ อตฺโถฯ พาฬฺหคิลาโนติ อธิมตฺตเคลญฺโญ, ตํ ปน เคลญฺญํ สโต สมฺปชาโน หุตฺวา อธิวาเสสิฯ อถสฺส ภควา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา โพชฺฌงฺคปริตฺตํ อภาสิ, เตเนว เถรสฺส โส อาพาโธ วูปสมิฯ วุตฺตญฺเหตํ โพชฺฌงฺคสํยุตฺเต –

‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหากสฺสโป ปิปฺปลิคุหายํ วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโนฯ อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยนายสฺมา มหากสฺสโป เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ นิสชฺช โข ภควา…เป.… เอตทโวจ – ‘กจฺจิ เต, กสฺสป, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ, ปฏิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ โน อภิกฺกโม’ติ? ‘น เม, ภนฺเต, ขมนียํ, น ยาปนียํ, พาฬฺหา เม ภนฺเต, ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ โน ปฏิกฺกมนฺติ, อภิกฺกโมสานํ ปญฺญายติ โน ปฏิกฺกโม’ติฯ

‘‘‘สตฺติเม, กสฺสป, โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหุลีกตา อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติฯ กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข, กสฺสป, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ…เป.… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค โข, กสฺสป, มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต พหุลีกโต อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ อิเม โข, กสฺสป, สตฺต โพชฺฌงฺคา มยา สมฺมทกฺขาตา ภาวิตา พหูลีกตา อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’ติฯ ‘ตคฺฆ ภควา โพชฺฌงฺคา, ตคฺฆ, สุคต, โพชฺฌงฺคา’’’ติฯ

‘‘อิทมโวจ ภควาฯ อตฺตมโน อายสฺมา มหากสฺสโป ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิฯ วุฏฺฐหิ จายสฺมา มหากสฺสโป ตมฺหา อาพาธา, ตถา ปหีโน จายสฺมโต มหากสฺสปสฺส โส อาพาโธ อโหสี’’ติฯ

เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อปเรน สมเยน ตมฺหา อาพาธา วุฏฺฐาสี’’ติฯ

เอตทโหสีติ ปุพฺเพ เคลญฺญทิวเสสุ สทฺธิวิหาริเกหิ อุปนีตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา วิหาเร เอว อโหสิฯ อถสฺส ตมฺหา อาพาธา วุฏฺฐิตสฺส เอตํ ‘‘ยํนูนาหํ ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิเสยฺย’’นฺติ ปริวิตกฺโก อโหสิฯ ปญฺจมตฺตานิ เทวตาสตานีติ สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ปริจาริกา ปญฺจสตา กกุฏปาทินิโย อจฺฉราโยฯ อุสฺสุกฺกํ อาปนฺนานิ โหนฺตีติ เถรสฺส ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามาติ ปญฺจปิณฺฑปาตสตานิ สชฺเชตฺวา สุวณฺณภาชเนหิ อาทาย อนฺตรามคฺเค ฐตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมํ ปิณฺฑปาตํ คณฺหถ, สงฺคหํ โน กโรถา’’ติ วทมานา ปิณฺฑปาตทาเน ยุตฺตปฺปยุตฺตานิ โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส ปิณฺฑปาตปฺปฏิลาภายา’’ติฯ

สกฺโก กิร เทวราชา เถรสฺส จิตฺตปฺปวตฺติํ ญตฺวา ตา อจฺฉราโย อุยฺโยเชสิ ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห อยฺยสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา อตฺตโน ปติฏฺฐํ กโรถา’’ติฯ เอวํ หิสฺส อโหสิ ‘‘อิมาสุ สพฺพาสุ คตาสุ กทาจิ เอกิสฺสาปิ หตฺถโต ปิณฺฑปาตํ เถโร ปฏิคฺคณฺเหยฺย, ตํ ตสฺสา ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติฯ ปฏิกฺขิปิ เถโร, ‘‘ภนฺเต , มยฺหํ ปิณฺฑปาตํ คณฺหถ, มยฺหํ ปิณฺฑปาตํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติโย ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห กตปุญฺญา มหาโภคา, อหํ ทุคฺคตานํ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ วตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มา โน นาเสถ, สงฺคหํ โน กโรถา’’ติ วทนฺติโย ปุนปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุนปิ อปคนฺตุํ อนิจฺฉมานา ยาจนฺติโย ‘‘น อตฺตโน ปมาณํ ชานาถ, อปคจฺฉถา’’ติ วตฺวา อจฺฉรํ ปหริฯ ตา เถรสฺส อจฺฉราสทฺทํ สุตฺวา สนฺตชฺชิตา ฐาตุํ อสกฺโกนฺติโย ปลายิตฺวา เทวโลกเมว คตาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปญฺจมตฺตานิ เทวตาสตานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา’’ติฯ

ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ปุพฺพณฺเห เอกํ สมยํ, เอกสฺมิํ กาเลฯ นิวาเสตฺวาติ วิหารนิวาสนปริวตฺตนวเสน นิวาสนํ ทฬฺหํ นิวาเสตฺวาฯ ปตฺตจีวรมาทายาติ จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ หตฺเถน คเหตฺวาฯ ปิณฺฑาย ปาวิสีติ ปิณฺฑปาตตฺถาย ปาวิสิฯ ทลิทฺทวิสิขาติ ทุคฺคตมนุสฺสานํ วสโนกาโสฯ กปณวิสิขาติ โภคปาริชุญฺญปฺปตฺติยา ทีนมนุสฺสานํ วาโสฯ เปสการวิสิขาติ ตนฺตวายวาโสฯ อทฺทสา โข ภควาติ กถํ อทฺทส? ‘‘อาพาธา วุฏฺฐิโต มม ปุตฺโต กสฺสโป กินฺนุ โข กโรตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต เวฬุวเน นิสินฺโน เอว ภควา ทิพฺพจกฺขุนา อทฺทสฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ยายํ อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส ปญฺจหิ อจฺฉราสเตหิ อุปนีตํ อเนกสูปํ อเนกพฺยญฺชนํ ทิพฺพปิณฺฑปาตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา กปณชนานุคฺคหปฺปฏิปตฺติ วุตฺตา, เอตมตฺถํ ชานิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ ปรมปฺปิจฺฉตาทสฺสนมุเขน ขีณาสวสฺส ตาทีภาวานุภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ อนญฺญโปสินฺติ อญฺญํ โปเสตีติ อญฺญโปสี, น อญฺญโปสี อนญฺญโปสี, อตฺตนา โปเสตพฺพสฺส อญฺญสฺส อภาเวน อทุติโย, เอกโกติ อตฺโถฯ เตน เถรสฺส สุภรตํ ทสฺเสติฯ เถโร หิ กายปริหาริเกน จีวเรน กุจฺฉิปริหาริเกน จ ปิณฺฑปาเตน อตฺตานเมว โปเสนฺโต ปรมปฺปิจฺโฉ หุตฺวา วิหรติ, อญฺญํ ญาติมิตฺตาทีสุ กญฺจิ น โปเสติ กตฺถจิ อลคฺคภาวโตฯ อถ วา อญฺเญน อญฺญตเรน โปเสตพฺพตาย อภาวโต อนญฺญโปสีฯ โย หิ เอกสฺมิํเยว ปจฺจยทายเก ปฏิพทฺธจตุปจฺจโย โส อนญฺญโปสี นาม น โหติ เอกายตฺตวุตฺติโต ฯ เถโร ปน ‘‘ยถาปิ ภมโร ปุปฺผ’’นฺติ (ธ. ป. 49) คาถาย วุตฺตนเยน ชงฺฆาพลํ นิสฺสาย ปิณฺฑาย จรนฺโต กุเลสุ นิจฺจนโว หุตฺวา มิสฺสกภตฺเตน ยาเปติฯ ตถา หิ นํ ภควา จนฺทูปมปฺปฏิปทาย โถเมสิฯ อญฺญาตนฺติ อภิญฺญาตํ, ยถาภุจฺจคุเณหิ ปตฺถฏยสํ, เตเนว วา อนญฺญโปสิภาเวน อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิตาหิ ญาตํฯ อถ วา อญฺญาตนฺติ สพฺพโส ปหีนตณฺหตาย ลาภสกฺการสิโลกนิกามนเหตุ อตฺตานํ ชานาปนวเสน น ญาตํฯ

อวีตตณฺโห หิ ปาปิจฺโฉ กุหกตาย สมฺภาวนาธิปฺปาเยน อตฺตานํ ชานาเปติฯ ทนฺตนฺติ ฉฬงฺคุเปกฺขาวเสน อินฺทฺริเยสุ อุตฺตมทมเนน ทนฺตํฯ สาเร ปติฏฺฐิตนฺติ วิมุตฺติสาเร อวฏฺฐิตํ, อเสกฺขสีลกฺขนฺธาทิเก วา สีลาทิสาเร ปติฏฺฐิตํฯ ขีณาสวํ วนฺตโทสนฺติ กามาสวาทีนํ จตุนฺนํ อาสวานํ อนวเสสํ ปหีนตฺตา ขีณาสวํฯ ตโต เอว ราคาทิโทสานํ สพฺพโส วนฺตตฺตา วนฺตโทสํฯ ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ ตํ ยถาวุตฺตคุณํ ปรมตฺถพฺราหฺมณํ อหํ พฺราหฺมณนฺติ วทามีติฯ อิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เทสนานานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

ฉฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อชกลาปกสุตฺตวณฺณนา

[7] สตฺตเม ปาวายนฺติ เอวํนามเก มลฺลราชูนํ นคเรฯ อชกลาปเก เจติเยติ อชกลาปเกน นาม ยกฺเขน ปริคฺคหิตตฺตา ‘‘อชกลาปก’’นฺติ ลทฺธนาเม มนุสฺสานํ จิตฺตีกตฏฺฐาเน ฯ โส กิร ยกฺโข อเช กลาเป กตฺวา พนฺธเนน อชโกฏฺฐาเสน สทฺธิํ พลิํ ปฏิจฺฉติ, น อญฺญถา, ตสฺมา ‘‘อชกลาปโก’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ เกจิ ปนาหุ – อชเก วิย สตฺเต ลาเปตีติ อชกลาปโกติฯ ตสฺส กิร สตฺตา พลิํ อุปเนตฺวา ยทา อชสทฺทํ กตฺวา พลิํ อุปหรนฺติ, ตทา โส ตุสฺสติ, ตสฺมา ‘‘อชกลาปโก’’ติ วุจฺจตีติฯ โส ปน ยกฺโข อานุภาวสมฺปนฺโน กกฺขโฬ ผรุโส ตตฺถ จ สนฺนิหิโต, ตสฺมา ตํ ฐานํ มนุสฺสา จิตฺติํ กโรนฺติ, กาเลน กาลํ พลิํ อุปหรนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อชกลาปเก เจติเย’’ติฯ อชกลาปกสฺส ยกฺขสฺส ภวเนติ ตสฺส ยกฺขสฺส วิมาเนฯ

ตทา กิร สตฺถา ตํ ยกฺขํ ทเมตุกาโม สายนฺหสมเย เอโก อทุติโย ปตฺตจีวรํ อาทาย อชกลาปกสฺส ยกฺขสฺส ภวนทฺวารํ คนฺตฺวา ตสฺส โทวาริกํ ภวนปวิสนตฺถาย ยาจิฯ