ตสฺมา อโสกํ วิรชํ ปตฺถยาโน, ปิยํ น กยิราถ กุหิญฺจิ โลเกติ ยสฺมา จ สุขิโน นาม วีตโสกา, วีตโสกตฺตาว กตฺถจิปิ วิสเย ปิยภาโว นตฺถิ, ตสฺมา อตฺตโน ยถาวุตฺตโสกาภาเวน จ อโสกํ อโสกภาวํ ราครชาทิวิคมเนน วิรชํ วิรชภาวํ อรหตฺตํ, โสกสฺส ราครชาทีนญฺจ อภาวเหตุภาวโต วา ‘‘อโสกํ วิรช’’นฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ ปตฺถยาโน กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทสฺส วเสน ฉนฺทชาโต กตฺถจิ โลเก รูปาทิธมฺเม อนฺตมโส สมถวิปสฺสนาธมฺเมปิ ปิยํ ปิยภาวํ วิยายนํ น กยิราถ น อุปฺปาเทยฺยฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ธมฺมาปิ โว, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพา, ปเคว อธมฺมา’’ติ (ม. นิ. 1.240)ฯ

อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปฐมทพฺพสุตฺตวณฺณนา

[79] นวเม อายสฺมาติ ปิยวจนํฯ ทพฺโพติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ มลฺลปุตฺโตติ มลฺลราชสฺส ปุตฺโตฯ โส หิ อายสฺมา ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปาทมูเล กตาภินีหาโร กปฺปสตสหสฺสํ อุปจิตปุญฺญสญฺจโย อมฺหากํ ภควโต กาเล มลฺลราชสฺส เทวิกา กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺโต กตาธิการตฺตา ชาติยา สตฺตวสฺสิกกาเลเยว มาตาปิตโร อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ เต จ ‘‘ปพฺพชิตฺวาปิ อาจารํ ตาว สิกฺขตุ, สเจ ตํ นาภิรมิสฺสติ, อิเธว อาคมิสฺสตี’’ติ อนุชานิํสุฯ โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ สตฺถาปิสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานิฯ ตสฺส ปพฺพชฺชาสมเย ทินฺนโอวาเทน ภวตฺตยํ อาทิตฺตํ วิย อุปฏฺฐาสิฯ โส วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ยํกิญฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, ‘‘ติสฺโส วิชฺชา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ฉฬภิญฺญา นว โลกุตฺตรธมฺมา’’ติ เอวมาทิกํ สพฺพํ อธิคนฺตฺวา อสีติยา มหาสาวเกสุ อพฺภนฺตโร อโหสิฯ วุตฺตญฺเหตํ เตน อายสฺมตา –

‘‘มยา โข ชาติยา สตฺตวสฺเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ, ยํกิญฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, สพฺพํ ตํ อนุปฺปตฺตํ มยา’’ติอาทิ (ปารา. 380)ฯ

เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ โส กิรายสฺมา เอกทิวสํ ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต ภควโต วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ทิวาฏฺฐานํ คนฺตฺวา อุทกกุมฺภโต อุทกํ คเหตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา คตฺตานิ สีติํ กตฺวา จมฺมกฺขณฺฑํ ปญฺญาเปตฺวา นิสินฺโน กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา สมาปตฺติํ สมาปชฺชิฯ อถายสฺมา ยถากาลปริจฺเฉทํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา อตฺตโน อายุสงฺขาเร โอโลเกสิฯ ตสฺส เต ปริกฺขีณา กติปยมุหุตฺติกา อุปฏฺฐหิํสุฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘น โข เมตํ ปติรูปํ, ยมหํ สตฺถุ อนาโรเจตฺวา สพฺรหฺมจารีหิ จ อวิทิโต อิธ ยถานิสินฺโนว ปรินิพฺพายิสฺสามิฯ ยํนูนาหํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปรินิพฺพานํ อนุชานาเปตฺวา สตฺถุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํ มยฺหํ อิทฺธานุภาวํ วิภาเวนฺโต อากาเส นิสีทิตฺวา เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาเยยฺยํฯ เอวํ สนฺเต เย มยิ อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา, เตสมฺปิ ปสาโท อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตทสฺส เตสํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติฯ เอวญฺจ โส อายสฺมา จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สพฺพํ ตํ ตเถว อกาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ปรินิพฺพานกาโล เมติ ‘‘ภควา มยฺหํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานกาโล อุปฏฺฐิโต, ตมหํ ภควโต อาโรเจตฺวา ปรินิพฺพายิตุกาโมมฺหี’’ติ ทสฺเสติฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘น ตาว เถโร ชิณฺโณ, น จ คิลาโน, ปรินิพฺพานาย จ สตฺถารํ อาปุจฺฉติ, กิํ ตตฺถ การณํ? ‘เมตฺติยภูมชกา ภิกฺขู ปุพฺเพ มํ อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํเสสุํ, ตสฺมิํ อธิกรเณ วูปสนฺเตปิ อกฺโกสนฺติเยวฯ เตสํ สทฺทหิตฺวา อญฺเญปิ ปุถุชฺชนา มยิ อคารวํ ปริภวญฺจ กโรนฺติฯ อิมญฺจ ทุกฺขภารํ นิรตฺถกํ วหิตฺวา กิํ ปโยชนํ, ตสฺมาหํ อิทาเนว ปรินิพฺพายิสฺสามี’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา สตฺถารํ อาปุจฺฉี’’ติฯ ตํ อการณํฯ น หิ ขีณาสวา อปริกฺขีเณ อายุสงฺขาเร ปเรสํ อุปวาทาทิภเยน ปรินิพฺพานาย เจเตนฺติ ฆฏยนฺติ วายมนฺติ, น จ ปเรสํ ปสํสาทิเหตุ จิรํ ติฏฺฐนฺติ, อถ โข สรเสเนว อตฺตโน อายุสงฺขารสฺส ปริกฺขยํ อาคเมนฺติฯ ยถาห –

‘‘นาภิกงฺขามิ มรณํ, นาภิกงฺขามิ ชีวิตํ;

กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา’’ติฯ (เถรคา. 196, 606; มิ. ป. 2.2.4) –

ภควาปิสฺส อายุสงฺขารํ โอโลเกตฺวา ปริกฺขีณภาวํ ญตฺวา ‘‘ยสฺสทานิ ตฺวํ, ทพฺพ, กาลํ มญฺญสี’’ติ อาหฯ

เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวาติ อากาสํ อภิอุคฺคนฺตฺวา, เวหาสํ คนฺตฺวาติ อตฺโถฯ อภิสทฺทโยเคน หิ อิทํ อุปโยควจนํ, อตฺโถ ปน ภุมฺมวเสน เวทิตพฺโพฯ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา กิํ อกาสีติ อาห – ‘‘อากาเส อนฺตลิกฺเข ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวาติ เตโชกสิณจตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวาฯ เถโร หิ ตทา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต ‘‘ภควา กปฺปสตสหสฺสํ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ ตตฺถ ตตฺถ วสนฺโต ปุญฺญานิ กโรนฺโต อิมเมวตฺถํ สนฺธาย อกาสิํ, สฺวายมตฺโถ อชฺช มตฺถกํ ปตฺโต, อิทํ ปจฺฉิมทสฺสน’’นฺติ อาหฯ เย ตตฺถ ปุถุชฺชนภิกฺขู โสตาปนฺนสกทาคามิโน จ, เตสุ เอกจฺจานํ มหนฺตํ การุญฺญํ อโหสิ, เอกจฺเจ อาโรทนปฺปตฺตา อเหสุํฯ อถสฺส ภควา จิตฺตาจารํ ญตฺวา ‘‘เตน หิ, ทพฺพ, มยฺหํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสหี’’ติ อาหฯ ตาวเทว สพฺโพ ภิกฺขุสงฺโฆ สนฺนิปติฯ อถายสฺมา ทพฺโพ ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.102; ที. นิ. 1.484) นเยน อาคตานิ สาวกสาธารณานิ สพฺพานิ ปาฏิหาริยานิ ทสฺเสตฺวา ปุน จ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อากาเส ปถวิํ นิมฺมินิตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน เตโชกสิณสมาปตฺติยา ปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย สรีรํ อาวชฺชิตฺวา ปุน สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา สรีรฌาปนเตโชธาตุํ อธิฏฺฐหิตฺวา ปรินิพฺพายิฯ สห อธิฏฺฐาเนน สพฺโพ กาโย อคฺคินา อาทิตฺโต อโหสิฯ ขเณเนว จ โส อคฺคิ กปฺปวุฏฺฐานคฺคิ วิย อณุมตฺตมฺปิ สงฺขารคตํ มสิมตฺตมฺปิ ตตฺถ กิญฺจิ อนวเสเสนฺโต อธิฏฺฐานพเลน ฌาเปตฺวา นิพฺพายิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ วุฏฺฐหิตฺวา ปรินิพฺพายีติ อิทฺธิจิตฺตโต วุฏฺฐหิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน ปรินิพฺพายิฯ

ฌายมานสฺสาติ ชาลิยมานสฺสฯ ฑยฺหมานสฺสาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อถ วา ฌายมานสฺสาติ ชาลาปวตฺติกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํ, ฑยฺหมานสฺสาติ วีตจฺจิตงฺคารกฺขณํฯ ฉาริกาติ ภสฺมํฯ มสีติ กชฺชลํฯ น ปญฺญายิตฺถาติ น ปสฺสิตฺถ, อธิฏฺฐานพเลน สพฺพํ ขเณเนว อนฺตรธายิตฺถาติ อตฺโถฯ

กสฺมา ปน เถโร อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ, นนุ ภควตา อิทฺธิปาฏิหาริยกรณํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ ? น โจเทตพฺพเมตํ คิหีนํ สมฺมุขา ปาฏิหาริยกรณสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ ตญฺจ โข วิกุพฺพนวเสน, น ปเนวํ อธิฏฺฐานวเสนฯ อยํ ปนายสฺมา ธมฺมสามินา อาณตฺโตว ปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส อนุปาทาปรินิพฺพานํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา ตทตฺถปริทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ อเภทิ กาโยติ สพฺโพ ภูตุปาทายปเภโท จตุสนฺตติรูปกาโย ภิชฺชิ, อนวเสสโต ฑยฺหิ, อนฺตรธายิ, อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปชฺชิฯ นิโรธิ สญฺญาติ รูปายตนาทิโคจรตาย รูปสญฺญาทิเภทา สพฺพาปิ สญฺญา อปฺปฏิสนฺธิเกน นิโรเธน นิรุชฺฌิฯ เวทนา สีติภวิํสุ สพฺพาติ วิปากเวทนา กิริยเวทนาติ สพฺพาปิ เวทนา อปฺปฏิสนฺธิกนิโรเธน นิรุทฺธตฺตา อณุมตฺตมฺปิ เวทนาทรถสฺส อภาวโต สีติภูตา อเหสุํ, กุสลากุสลเวทนา ปน อรหตฺตผลกฺขเณเยว นิโรธํ คตาฯ ‘‘สีติรหิํสู’’ติปิ ปฐนฺติ, สนฺตา นิรุทฺธา อเหสุนฺติ อตฺโถฯ วูปสมิํสุ สงฺขาราติ วิปากกิริยปฺปเภทา สพฺเพปิ ผสฺสาทโย สงฺขารกฺขนฺธธมฺมา อปฺปฏิสนฺธิกนิโรเธเนว นิรุทฺธตฺตา วิเสเสน อุปสมิํสุฯ วิญฺญาณํ อตฺถมาคมาติ วิญฺญาณมฺปิ วิปากกิริยปฺปเภทํ สพฺพํ อปฺปฏิสนฺธิกนิโรเธเนว อตฺถํ วินาสํ อุปจฺเฉทํ อคมา อคจฺฉิฯ

อิติ ภควา อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส ปญฺจนฺนมฺปิ ขนฺธานํ ปุพฺเพเยว กิเลสาภิสงฺขารุปาทานสฺส อนวเสสโต นิรุทฺธตฺตา อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท อปฺปฏิสนฺธิกนิโรเธน นิรุทฺธภาวํ นิสฺสาย ปีติเวควิสฺสฏฺฐํ อุทานํ อุทาเนสีติฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ทุติยทพฺพสุตฺตวณฺณนา

[80] ทสเม ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสีติ ภควา ราชคเห ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุกฺกเมน สาวตฺถิํ ปตฺวา เชตวเน วิหรนฺโตเยว เยสํ ภิกฺขูนํ อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส ปรินิพฺพานํ อปจฺจกฺขํ, เตสํ ตํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ทสฺเสตุํ, เยปิ จ เมตฺติยภูมชเกหิ กเตน อภูเตน อพฺภาจิกฺขเณน เถเร คารวรหิตา ปุถุชฺชนา, เตสํ เถเร พหุมานุปฺปาทนตฺถญฺจ อามนฺเตสิฯ ตตฺถ ตตฺราติ วจนสญฺญาปเน นิปาตมตฺตํฯ โขติ อวธารเณฯ เตสุ ‘‘ตตฺรา’’ติ อิมินา ‘‘ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสี’’ติ เอเตสํ ปทานํ วุจฺจมานตํเยว โชเตติฯ ‘‘โข’’ติ ปน อิมินา อามนฺเตสิเยว, นาสฺส อามนฺตเน โกจิ อนฺตราโย อโหสีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ อถ วา ตตฺราติ ตสฺมิํ อาราเมฯ โขติ วจนาลงฺกาเร นิปาโตฯ อามนฺเตสีติ อภาสิฯ กสฺมา ปน ภควา ภิกฺขูเยว อามนฺเตสีติ? เชฏฺฐตฺตา เสฏฺฐตฺตา อาสนฺนตฺตา สพฺพกาลํ สนฺนิหิตตฺตา ธมฺมเทสนาย วิเสสโต ภาชนภูตตฺตา จฯ

ภิกฺขโวติ เตสํ อามนฺตนาการทสฺสนํฯ ภทนฺเตติ อามนฺติตานํ ภิกฺขูนํ คารเวน สตฺถุ ปฏิวจนทานํฯ ตตฺถ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ วทนฺโต ภควา เต ภิกฺขู อาลปติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ วทนฺตา เต ปจฺจาลปนฺติฯ อปิจ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อิมินา กรุณาวิปฺผารโสมฺมหทยนิสฺสิตปุพฺพงฺคเมน วจเนน เต ภิกฺขู กมฺมฏฺฐานมนสิการธมฺมปจฺจเวกฺขณาทิโต นิวตฺเตตฺวา อตฺตโน มุขาภิมุเข กโรติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ อิมินา สตฺถริ อาทรพหุมานคารวทีปนวจเนน เต ภิกฺขู อตฺตโน สุสฺสูสตํ โอวาทปฺปฏิคฺคหคารวภาวญฺจ ปฏิเวเทนฺติฯ ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺติ เต ภิกฺขู ภควโต วจนํ ปติอสฺโสสุํ โสตุกามตํ ชเนสุํ ฯ เอตทโวจาติ ภควา เอตํ อิทานิ วกฺขมานํ สกลํ สุตฺตํ อภาสิฯ ทพฺพสฺส, ภิกฺขเว, มลฺลปุตฺตสฺสาติอาทิ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตตฺถเมวฯ เอตมตฺถนฺติอาทีสุปิ อปุพฺพํ นตฺถิ, อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

คาถาสุ ปน อโยฆนหตสฺสาติ อโย หญฺญติ เอเตนาติ อโยฆนํ, กมฺมารานํ อโยกูฏํ อโยมุฏฺฐิ จฯ เตน อโยฆเนน หตสฺส ปหตสฺสฯ เกจิ ปน ‘‘อโยฆนหตสฺสาติ ฆนอโยปิณฺฑํ หตสฺสา’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ เอว-สทฺโท เจตฺถ นิปาตมตฺตํฯ ชลโต ชาตเวทโสติ ฌายมานสฺส อคฺคิสฺสฯ อนาทเร เอตํ สามิวจนํฯ อนุปุพฺพูปสนฺตสฺสาติ อนุกฺกเมน อุปสนฺตสฺส วิชฺฌาตสฺส นิรุทฺธสฺสฯ ยถา น ญายเต คตีติ ยถา ตสฺส คติ น ญายติฯ