ตตฺถ สทฺธิํ จรนฺติ สห จรนฺโตฯ เอกโต วสนฺติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํ, สห วสนฺโตติ อตฺโถ ฯ มิสฺโส อญฺญชเนน เวทคูติ เวทิตพฺพฏฺเฐน เวทสงฺขาเตน จตุสจฺจอริยมคฺคญาเณน คตตฺตา อธิคตตฺตา, เวทสฺส วา สกลสฺส เญยฺยสฺส ปารํ คตตฺตา เวทคูฯ อตฺตโน หิตาหิตํ น ชานาตีติ อญฺโญ, อวิทฺวา พาโลติ อตฺโถฯ เตน อญฺเญน ชเนน มิสฺโส สหจรณมตฺเตน มิสฺโสฯ วิทฺวา ปชหาติ ปาปกนฺติ เตน เวทคูภาเวน วิทฺวา ชานนฺโต ปาปกํ อภทฺทกํ อตฺตโน ทุกฺขาวหํ ปชหาติ, ปาปกํ วา อกลฺยาณปุคฺคลํ ปชหาติฯ ยถา กิํ? โกญฺโจ ขีรปโกว นินฺนคนฺติ ยถา โกญฺจสกุโณ อุทกมิสฺสิเต ขีเร อุปนีเต วินา โตยํ ขีรมตฺตสฺเสว ปิวนโต ขีรปโก นินฺนฏฺฐานคมเนน นินฺนคสงฺขาตํ อุทกํ ปชหาติ วชฺเชติ, เอวํ ปณฺฑิโต กิร ทุปฺปญฺญปุคฺคเลหิ ฐานนิสชฺชาทีสุ สหภูโตปิ อาจาเรน เต ปชหาติ, น กทาจิปิ สมฺมิสฺโส โหติฯ

สตฺตมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วิสาขาสุตฺตวณฺณนา

[78] อฏฺฐเม วิสาขาย มิคารมาตุยา นตฺตา กาลงฺกตา โหตีติ วิสาขาย มหาอุปาสิกาย ปุตฺตสฺส ธีตา กุมาริกา กาลงฺกตา โหติฯ สา กิร วตฺตสมฺปนฺนา สาสเน อภิปฺปสนฺนา มหาอุปาสิกาย เคหํ ปวิฏฺฐานํ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนญฺจ อตฺตนา กาตพฺพเวยฺยาวจฺจํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตญฺจ อปฺปมตฺตา อกาสิ, อตฺตโน ปิตามหิยา จิตฺตานุกูลํ ปฏิปชฺชิฯ เตน วิสาขา เคหโต พหิ คจฺฉนฺตี สพฺพํ ตสฺสาเยว ภารํ กตฺวา คจฺฉติ, รูเปน จ ทสฺสนียา ปาสาทิกา, อิติ สา ตสฺสา วิเสสโต ปิยา มนาปา อโหสิฯ สา โรคาภิภูตา กาลมกาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน วิสาขาย มิคารมาตุยา นตฺตา กาลงฺกตา โหติ ปิยา มนาปา’’ติฯ อถ มหาอุปาสิกา ตสฺสา มรเณน โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี ทุกฺขี ทุมฺมนา สรีรนิกฺเขปํ กาเรตฺวา ‘‘อปิ นาม สตฺถุ สนฺติกํ คตกาเล จิตฺตสฺสาทํ ลเภยฺย’’นฺติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข วิสาขา มิคารมาตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺสาปิ ทิวา, มชฺฌนฺหิเก กาเลติ อตฺโถฯ

ภควา วิสาขาย วฏฺฏาภิรติํ ชานนฺโต อุปาเยน โสกตนุกรณตฺถํ ‘‘อิจฺเฉยฺยาสิ ตฺวํ วิสาเข’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยาวติกาติ ยตฺตกาฯ ตทา กิร สตฺต ชนโกฏิโย สาวตฺถิยํ ปฏิวสนฺติ ฯ ตํ สนฺธาย ภควา ‘‘กีวพหุกา ปน วิสาเข สาวตฺถิยา มนุสฺสา เทวสิกํ กาลํ กโรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ วิสาขา ‘‘ทสปิ, ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตีณีติ ตโยฯ อยเมว วา ปาโฐฯ อวิวิตฺตาติ อสุญฺญาฯ

อถ ภควา อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสนฺโต ‘‘อปิ นุ ตฺวํ กทาจิ กรหจิ อนลฺลวตฺถา วา ภเวยฺยาสิ อนลฺลเกสา วา’’ติ อาหฯ นนุ เอวํ สนฺเต ตยา สพฺพกาลํ โสกาภิภูตาย มตานํ ปุตฺตาทีนํ อมงฺคลูปจารวเสน อุทโกโรหเณน อลฺลวตฺถาย อลฺลเกสาย เอว ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ตํ สุตฺวา อุปาสิกา สํเวคชาตา ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปิยวตฺถุํ วิปฺปฏิสารโต อตฺตโน จิตฺตสฺส นิวตฺตภาวํ สตฺถุ อาโรเจนฺตี ‘‘อลํ เม, ภนฺเต, ตาวพหุเกหิ ปุตฺเตหิ จ นตฺตาเรหิ จา’’ติ อาหฯ

อถสฺสา ภควา ‘‘ทุกฺขํ นาเมตํ ปิยวตฺถุนิมิตฺตํ, ยตฺตกานิ ปิยวตฺถูนิ, ตตฺตกานิ ทุกฺขานิฯ ตสฺมา สุขกาเมน ทุกฺขปฺปฏิกูเลน สพฺพโส ปิยวตฺถุโต จิตฺตํ วิเวเจตพฺพ’’นฺติ ธมฺมํ เทเสนฺโต ‘‘เยสํ โข วิสาเข สตํ ปิยานิ, สตํ เตสํ ทุกฺขานี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สตํ ปิยานีติ สตํ ปิยายิตพฺพวตฺถูนิฯ ‘‘สตํ ปิย’’นฺติปิ เกจิ ปฐนฺติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา เอกโต ปฏฺฐาย ยาว ทส, ตาว สงฺขฺยา สงฺเขฺยยฺยปฺปธานา, ตสฺมา ‘‘เยสํ ทส ปิยานิ, ทส เตสํ ทุกฺขานี’’ติอาทินา ปาฬิ อาคตาฯ เกจิ ปน ‘‘เยสํ ทส ปิยานํ, ทส เนสํ ทุกฺขาน’’นฺติอาทินา ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ยสฺมา ปน วีสติโต ปฏฺฐาย ยาว สตํ, ตาว สงฺขฺยา สงฺเขฺยยฺยปฺปธานาว, ตสฺมา ตตฺถาปิ สงฺเขฺยยฺยปฺปธานตํเยว คเหตฺวา ‘‘เยสํ โข วิสาเข สตํ ปิยานิ, สตํ เตสํ ทุกฺขานี’’ติอาทินา ปาฬิ อาคตาฯ สพฺเพสมฺปิ จ ‘‘เยสํ เอกํ ปิยํ, เอกํ เตสํ ทุกฺข’’นฺติ ปาโฐ, น ปน ทุกฺขสฺสาติฯ เอตสฺมิญฺหิ ปกฺเข เอกรสา เอกชฺฌาสยา จ ภควโต เทสนา โหติฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตนยาว ปาฬิ เวทิตพฺพาฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวา โสกปริเทวาทิกํ เจตสิกํ กายิกญฺจ ทุกฺขํ ปิยวตฺถุนิมิตฺตํ ปิยวตฺถุมฺหิ สติ โหติ, อสติ น โหตีติ เอตมตฺถํ สพฺพาการโต ชานิตฺวา ตทตฺถปริทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตสฺสตฺโถ – ญาติโภคโรคสีลทิฏฺฐิพฺยสเนหิ ผุฏฺฐสฺส อนฺโต นิชฺฌายนฺตสฺส พาลสฺส จิตฺตสนฺตาปลกฺขณา เย เกจิ มุทุมชฺฌาทิเภเทน ยาทิสา ตาทิสา โสกา วา เตหิเยว ผุฏฺฐสฺส โสกุทฺเทหกสมุฏฺฐาปิตวจีวิปฺปลาปลกฺขณา ปริเทวิตา วา อนิฏฺฐโผฏฺฐพฺพปฏิหตกายสฺส กายปีฬนลกฺขณา ทุกฺขา วา ตถา อวุตฺตตฺถสฺส วิกปฺปนตฺเถน วาสทฺเทน คหิตา โทมนสฺสูปายาสาทโย วา นิสฺสยเภเทน จ อเนกรูปา นานาวิธา อิมสฺมิํ สตฺตโลเก ทิสฺสนฺติ อุปลพฺภนฺติ, สพฺเพปิ เอเต ปิยํ ปิยชาติกํ สตฺตํ สงฺขารญฺจ ปฏิจฺจ นิสฺสาย อาคมฺม ปจฺจยํ กตฺวา ปภวนฺติ นิพฺพตฺตนฺติฯ ตสฺมิํ ปน ยถาวุตฺเต ปิยวตฺถุมฺหิ ปิเย อสนฺเต ปิยภาวกเร ฉนฺทราเค ปหีเน น กทาจิปิ เอเต ภวนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ปิยโต ชายตี โสโก…เป.… เปมโต ชายตี โสโก’’ติ จ อาทิ (ธ. ป. 212-213)ฯ ตถา ‘‘ปิยปฺปภูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉเรหี’’ติ จ อาทิ (สุ. นิ. 869)ฯ เอตฺถ จ ‘‘ปริเทวิตา วา ทุกฺขา วา’’ติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ‘‘ปริเทวิตานิ วา ทุกฺขานิ วา’’ติ วตฺตพฺเพ วิภตฺติโลโป วา กโตติ เวทิตพฺโพฯ

ตสฺมา หิ เต สุขิโน วีตโสกาติ ยสฺมา ปิยปฺปภูตา โสกาทโย เยสํ นตฺถิ, ตสฺมา เต เอว สุขิโน วีตโสกา นามฯ เก ปน เต? เยสํ ปิยํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก เยสํ อริยานํ สพฺพโส วีตราคตฺตา กตฺถจิปิ สตฺตโลเก สงฺขารโลเก จ ปิยํ ปิยภาโว ‘‘ปุตฺโต’’ติ วา ‘‘ภาตา’’ติ วา ‘‘ภคินี’’ติ วา ‘‘ภริยา’’ติ วา ปิยํ ปิยายนํ ปิยภาโว นตฺถิ, สงฺขารโลเกปิ ‘‘เอตํ มม สนฺตกํ, อิมินาหํ อิมํ นาม สุขํ ลภามิ ลภิสฺสามี’’ติ ปิยํ ปิยายนํ ปิยภาโว นตฺถิฯ

ตสฺมา อโสกํ วิรชํ ปตฺถยาโน, ปิยํ น กยิราถ กุหิญฺจิ โลเกติ ยสฺมา จ สุขิโน นาม วีตโสกา, วีตโสกตฺตาว กตฺถจิปิ วิสเย ปิยภาโว นตฺถิ, ตสฺมา อตฺตโน ยถาวุตฺตโสกาภาเวน จ อโสกํ อโสกภาวํ ราครชาทิวิคมเนน วิรชํ วิรชภาวํ อรหตฺตํ, โสกสฺส ราครชาทีนญฺจ อภาวเหตุภาวโต วา ‘‘อโสกํ วิรช’’นฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ ปตฺถยาโน กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทสฺส วเสน ฉนฺทชาโต กตฺถจิ โลเก รูปาทิธมฺเม อนฺตมโส สมถวิปสฺสนาธมฺเมปิ ปิยํ ปิยภาวํ วิยายนํ น กยิราถ น อุปฺปาเทยฺยฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ธมฺมาปิ โว, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพา, ปเคว อธมฺมา’’ติ (ม. นิ. 1.240)ฯ

อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปฐมทพฺพสุตฺตวณฺณนา

[79] นวเม อายสฺมาติ ปิยวจนํฯ ทพฺโพติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ มลฺลปุตฺโตติ มลฺลราชสฺส ปุตฺโตฯ โส หิ อายสฺมา ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปาทมูเล กตาภินีหาโร กปฺปสตสหสฺสํ อุปจิตปุญฺญสญฺจโย อมฺหากํ ภควโต กาเล มลฺลราชสฺส เทวิกา กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺโต กตาธิการตฺตา ชาติยา สตฺตวสฺสิกกาเลเยว มาตาปิตโร อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ เต จ ‘‘ปพฺพชิตฺวาปิ อาจารํ ตาว สิกฺขตุ, สเจ ตํ นาภิรมิสฺสติ, อิเธว อาคมิสฺสตี’’ติ อนุชานิํสุฯ โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ สตฺถาปิสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานิฯ ตสฺส ปพฺพชฺชาสมเย ทินฺนโอวาเทน ภวตฺตยํ อาทิตฺตํ วิย อุปฏฺฐาสิฯ โส วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ยํกิญฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, ‘‘ติสฺโส วิชฺชา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ฉฬภิญฺญา นว โลกุตฺตรธมฺมา’’ติ เอวมาทิกํ สพฺพํ อธิคนฺตฺวา อสีติยา มหาสาวเกสุ อพฺภนฺตโร อโหสิฯ วุตฺตญฺเหตํ เตน อายสฺมตา –

‘‘มยา โข ชาติยา สตฺตวสฺเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ, ยํกิญฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, สพฺพํ ตํ อนุปฺปตฺตํ มยา’’ติอาทิ (ปารา. 380)ฯ