5. จุนฺทสุตฺตวณฺณนา

[75] ปญฺจเม มลฺเลสูติ เอวํนามเก ชนปเทฯ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆนาติ คุณมหตฺตสงฺขฺยามหตฺเตหิ มหตาฯ โส หิ ภิกฺขุสงฺโฆ สีลาทิคุณวิเสสโยเคนปิ มหา ตตฺถ สพฺพปจฺฉิมกสฺส โสตาปนฺนภาวโต, สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหา อปริจฺฉินฺนคณนตฺตาฯ อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนโต ปฏฺฐาย หิ อาคตาคตา ภิกฺขู น ปกฺกมิํสุฯ จุนฺทสฺสาติ เอวํนามกสฺสฯ กมฺมารปุตฺตสฺสาติ สุวณฺณการปุตฺตสฺสฯ โส กิร อฑฺโฒ มหากุฏุมฺพิโก ภควโต ปฐมทสฺสเนเนว โสตาปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน อมฺพวเน สตฺถุวสนานุจฺฉวิกํ คนฺธกุฏิํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานอุปฏฺฐานสาลากุฏิมณฺฑปจงฺกมนาทิเก จ สมฺปาเทตฺวา ปาการปริกฺขิตฺตํ ทฺวารโกฏฺฐกยุตฺตํ วิหารํ กตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส นิยฺยาเทสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ตตฺร สุทํ ภควา ปาวายํ วิหรติ จุนฺทสฺส กมฺมารปุตฺตสฺส อมฺพวเน’’ติฯ

ปฏิยาทาเปตฺวาติ สมฺปาเทตฺวาฯ ‘‘สูกรมทฺทวนฺติ สูกรสฺส มุทุสินิทฺธํ ปวตฺตมํส’’นฺติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘สูกรมทฺทวนฺติ น สูกรมํสํ, สูกเรหิ มทฺทิตวํสกฬีโร’’ติ วทนฺติฯ อญฺเญ ‘‘สูกเรหิ มทฺทิตปฺปเทเส ชาตํ อหิฉตฺตก’’นฺติฯ อปเร ปน ‘‘สูกรมทฺทวํ นาม เอกํ รสายน’’นฺติ ภณิํสุ ฯ ตญฺหิ จุนฺโท กมฺมารปุตฺโต ‘‘อชฺช ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ สุตฺวา ‘‘อปฺเปว นาม นํ ปริภุญฺชิตฺวา จิรตรํ ติฏฺเฐยฺยา’’ติ สตฺถุ จิรชีวิตุกมฺยตาย อทาสีติ วทนฺติฯ

เตน มํ ปริวิสาติ เตน มมํ โภเชหิฯ กสฺมา ภควา เอวมาห? ปรานุทฺทยตายฯ ตญฺจ การณํ ปาฬิยํ วุตฺตเมวฯ เตน อภิหฏภิกฺขาย ปเรสํ อปริโภคารหโต จ ตถา วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสิตํ โหติฯ ตสฺมิํ กิร สูกรมทฺทเว ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เทวตา โอชํ ปกฺขิปิํสุฯ ตสฺมา ตํ อญฺโญ โกจิ สมฺมา ชีราเปตุํ น สกฺโกติ, ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ปรูปวาทโมจนตฺถํ ‘‘นาหํ ตํ, จุนฺท, ปสฺสามี’’ติอาทินา สีหนาทํ นทิฯ เย หิ ปเร อุปวเทยฺยุํ ‘‘อตฺตนา ปริภุตฺตาวเสสํ เนว ภิกฺขูนํ, น อญฺเญสํ มนุสฺสานํ อทาสิ, อาวาเฏ นิขณาเปตฺวา วินาเสสี’’ติ, ‘‘เตสํ วจโนกาโส มา โหตู’’ติ ปรูปวาทโมจนตฺถํ สีหนาทํ นทิฯ

ตตฺถ สเทวเกติอาทีสุ สห เทเวหีติ สเทวโก, สห มาเรนาติ สมารโก, สห พฺรหฺมุนาติ สพฺรหฺมโก, สห สมณพฺราหฺมเณหีติ สสฺสมณพฺราหฺมณี, ปชาตตฺตา ปชา, สห เทวมนุสฺเสหีติ สเทวมนุสฺสาฯ ตสฺมิํ สเทวเก โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสายฯ ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ, สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ, สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ, สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ, ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ, สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํฯ เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลกวเสน, ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโก คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ อปโร นโย – สเทวกวจเนน อรูปาวจรโลโก คหิโต, สมารกวจเนน ฉกามาวจรเทวโลโก, สพฺรหฺมกวจเนน รูปี พฺรหฺมโลโก, สสฺสมณพฺราหฺมณวจเนน จตุปริสวเสน สมฺมุติเทเวหิ สห มนุสฺสโลโก, อวเสสสตฺตโลโก วา คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

ภุตฺตาวิสฺสาติ ภุตฺตวโตฯ ขโรติ ผรุโสฯ อาพาโธติ วิสภาคโรโคฯ ปพาฬฺหาติ พลวติโยฯ มารณนฺติกาติ มรณนฺตา มรณสมีปปาปนสมตฺถาฯ สโต สมฺปชาโน อธิวาเสสีติ สติํ อุปฏฺฐิตํ กตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อธิวาเสสิฯ อวิหญฺญมาโนติ เวทนานุวตฺตนวเสน อสลฺลกฺขิตธมฺโม วิย อปราปรํ ปริวตฺตนํ อกโรนฺโต อปีฬิยมาโน อทุกฺขิยมาโน วิย อธิวาเสสิฯ ภควโต หิ เวฬุวคามเกเยว ตา เวทนา อุปฺปนฺนา, สมาปตฺติพเลน ปน วิกฺขมฺภิตา ยาว ปรินิพฺพานทิวสา น อุปฺปชฺชิํสุ ทิวเส ทิวเส สมาปตฺตีหิ ปฏิปณามนโตฯ ตํ ทิวสํ ปน ปรินิพฺพายิตุกาโม ‘‘โกฏิสหสฺสหตฺถีนํ พลํ ธาเรนฺตานํ วชิรสงฺฆาตสมานกายานํ อปริมิตกาลํ อุปจิตปุญฺญสมฺภารานมฺปิ ภเว สติ เอวรูปา เวทนา ปวตฺตนฺติ, กิมงฺคํ ปน อญฺเญส’’นฺติ สตฺตานํ สํเวคชนนตฺถํ สมาปตฺติํ น สมาปชฺชิ, เตน เวทนา ขรา วตฺติํสุฯ อายามาติ เอหิ ยามฯ

จุนฺทสฺส ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวาติอาทิกา อปรภาเค ธมฺมสงฺคาหเกหิ ฐปิตา คาถาฯ ตตฺถ ภุตฺตสฺส จ สูกรมทฺทเวนาติ ภุตฺตสฺส อุทปาทิ, น ปน ภุตฺตปจฺจยาฯ

ยทิ หิ อภุตฺตสฺส อุปฺปชฺชิสฺสา, อติขโร อภวิสฺสา, สินิทฺธโภชนํ ปน ภุตฺตตฺตา ตนุกา เวทนา อโหสิ, เตเนว ปทสา คนฺตุํ อสกฺขิฯ เอเตน ยฺวายํ ‘‘ยสฺส ตํ ปริภุตฺตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺเฉยฺย อญฺญตฺร ตถาคตสฺสา’’ติ สีหนาโท นทิโต, ตสฺส สาตฺถกตา ทสฺสิตาฯ พุทฺธานญฺหิ อฏฺฐาเน คชฺชิตํ นาม นตฺถิฯ ยสฺมา ตํ ปริภุตฺตํ ภควโต น กิญฺจิ วิการํ อุปฺปาเทสิ, กมฺเมน ปน ลทฺโธกาเสน อุปฺปาทิยมานํ วิการํ อปฺปมตฺตตาย อุปสเมนฺโต สรีเร พลํ อุปฺปาเทสิ, เยน ยถา วกฺขมานํ ติวิธํ ปโยชนํ สมฺปาเทสิ, ตสฺมา สมฺมเทว ตํ ปริณามํ คตํ, มารณนฺติกตฺตา ปน เวทนานํ อวิญฺญาตํ อปากฏํ อโหสีติฯ วิริจฺจมาโนติ อภิณฺหํ ปวตฺตโลหิตวิเรจโนว สมาโนฯ อโวจาติ อตฺตนา อิจฺฉิตฏฺฐาเน ปรินิพฺพานตฺถาย เอวมาหฯ

กสฺมา ปน ภควา เอวํ โรเค อุปฺปนฺเน กุสินารํ อคมาสิ, กิํ อญฺญตฺถ น สกฺกา ปรินิพฺพายิตุนฺติ? ปรินิพฺพายิตุํ นาม น กตฺถจิ น สกฺกา, เอวํ ปน จินฺเตสิ – มยิ กุสินารํ คเต มหาสุทสฺสนสุตฺตเทสนาย (ที. นิ. 2.241) อฏฺฐุปฺปตฺติ ภวิสฺสติ, ตาย ยา เทวโลเก อนุภวิตพฺพสทิสา สมฺปตฺติ มนุสฺสโลเก มยา อนุภูตา, ตํ ทฺวีหิ ภาณวาเรหิ ปฏิมณฺเฑตฺวา เทเสสฺสามิ, ตํ สุตฺวา พหู ชนา กุสลํ กตฺตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺติฯ สุภทฺโทปิ กตฺถ มํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนปริโยสาเน สรเณสุ ปติฏฺฐาย ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา มยิ ธรนฺเตเยว อรหตฺตํ ปตฺวา ปจฺฉิมสาวโก นาม ภวิสฺสติฯ อญฺญตฺถ มยิ ปรินิพฺพุเต ธาตุนิมิตฺตํ มหากลโห ภวิสฺสติ, โลหิตํ นที วิย สนฺทิสฺสติฯ กุสินารายํ ปน ปรินิพฺพุเต โทณพฺราหฺมโณ ตํ วิวาทํ วูปสเมตฺวา ธาตุโย วิภชิตฺวา ทสฺสตีติ อิมานิ ตีณิ การณานิ ปสฺสนฺโต ภควา มหตา อุสฺสาเหน กุสินารํ อคมาสิฯ

อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ กิลนฺโตสฺมีติ ปริสฺสนฺโต อสฺมิฯ เตน ยถาวุตฺตเวทนานํ พลวภาวํ เอว ทสฺเสติฯ ภควา หิ อตฺตโน อานุภาเวน ตทา ปทสา อคมาสิ, อญฺเญสํ ปน ยถา ปทุทฺธารมฺปิ กาตุํ น สกฺกา, ตถา เวทนา ติขิณา ขรา กฏุกา วตฺติํสุฯ เตเนวาห ‘‘นิสีทิสฺสามี’’ติฯ

อิทานีติ อธุนาฯ ลุฬิตนฺติ มทฺทิตํ วิย อากุลํฯ อาวิลนฺติ อาลุลํฯ อจฺโฉทกาติ ตนุปสนฺนสลิลาฯ สาโตทกาติ มธุรโตยาฯ

สีโตทกาติ สีตลชลาฯ เสโตทกาติ นิกฺกทฺทมา ฯ อุทกญฺหิ สภาวโต เสตวณฺณํ, ภูมิวเสน กทฺทมาวิลตาย จ อญฺญาทิสํ โหติ, กกุธาปิ นที วิมลวาลิกา สโมกิณฺณา เสตวณฺณา สนฺทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เสโตทกา’’ติฯ สุปติตฺถาติ สุนฺทรติตฺถาฯ รมณียาติ มโนหรภูมิภาคตาย รมิตพฺพา ยถาวุตฺตอุทกสมฺปตฺติยา จ มโนรมาฯ

กิลนฺโตสฺมิ จุนฺทก, นิปชฺชิสฺสามีติ ตถาคตสฺส หิ –

‘‘กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;

คนฺธมงฺคลเหมญฺจ, อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา’’ติฯ –

เอวํ วุตฺเตสุ ทสสุ หตฺถิกุเลสุ กาฬาวกสงฺขาตานํ ยํ ทสนฺนํ ปกติหตฺถีนํ พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺสาติ เอวํ ทสคุณิตาย คณนาย ปกติหตฺถีนํ โกฏิสหสฺสพลปฺปมาณํ สรีรพลํฯ ตํ สพฺพมฺปิ ตสฺมิํ ทิวเส ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺฐาย จงฺควาเร ปกฺขิตฺตอุทกํ วิย ปริกฺขยํ คตํฯ ปาวาย ติคาวุเต กุสินาราฯ เอตสฺมิํ อนฺตเร ปญฺจวีสติยา ฐาเนสุ นิสีทิตฺวา มหนฺตํ อุสฺสาหํ กตฺวา อาคจฺฉนฺโต สูริยตฺถงฺคมนเวลาย ภควา กุสินารํ ปาปุณีติ เอวํ ‘‘โรโค นาม สพฺพํ อาโรคฺยํ มทฺทนฺโต อาคจฺฉตี’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต สเทวกสฺส โลกสฺส สํเวคกรํ วาจํ ภาสนฺโต ‘‘กิลนฺโตสฺมิ, จุนฺทก, นิปชฺชิสฺสามี’’ติ อาหฯ

สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ กามโภคีเสยฺยา เปตเสยฺยา ตถาคตเสยฺยา สีหเสยฺยาติ จตสฺโส เสยฺยาฯ ตตฺถ ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, กามโภคี วาเมน ปสฺเสน เสยฺยํ กปฺเปนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.246) อยํ กามโภคีเสยฺยาฯ ‘‘เยภุยฺเยน , ภิกฺขเว, เปตา อุตฺตานา เสนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.246) อยํ เปตเสยฺยาฯ จตุตฺถชฺฌานํ ตถาคตเสยฺยาฯ ‘‘สีโห, ภิกฺขเว, มิคราชา ทกฺขิเณน ปสฺเสน เสยฺยํ กปฺเปตี’’ติ (อ. นิ. 4.246) อยํ สีหเสยฺยาฯ อยญฺหิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา นามฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปสี’’ติฯ ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํฯ อจฺจาธายาติ อติอาธาย, โคปฺผกํ อติกฺกมฺม ฐเปตฺวาฯ

โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก, ชาณุนา ชาณุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ , เสยฺยา ผาสุกา น โหติฯ ยถา ปน น สงฺฆฏฺเฏติ, เอวํ อติกฺกมฺม ฐปิเต เวทนา นุปฺปชฺชนฺติ, เสยฺยา ผาสุกา โหติฯ ตสฺมา เอวํ นิปชฺชิฯ

คนฺตฺวาน พุทฺโธติ อิมา คาถา อปรภาเค ธมฺมสงฺคาหเกหิ ฐปิตาฯ ตตฺถ นทิกนฺติ นทิํฯ อปฺปฏิโมธ โลเกติ อปฺปฏิโม อิธ อิมสฺมิํ สเทวเก โลเกฯ นฺหตฺวา จ ปิวิตฺวา จุทตารีติ คตฺตานํ สีติกรณวเสน นฺหตฺวา จ ปานียํ ปิวิตฺวา จ นทิโต อุตฺตริฯ ตทา กิร ภควติ นฺหายนฺเต อนฺโตนทิยํ มจฺฉกจฺฉปา, อุทกํ, อุโภสุ ตีเรสุ วนสณฺโฑ, สพฺโพ จ โส ภูมิภาโคติ สพฺพํ สุวณฺณวณฺณเมว อโหสิฯ ปุรกฺขโตติ คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมครุภาวโต สเทวเกน โลเกน ปูชาสมฺมานวเสน ปุรกฺขโตฯ ภิกฺขุคณสฺส มชฺเฌติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌฯ ตทา ภิกฺขู ภควโต เวทนานํ อธิมตฺตภาวํ วิทิตฺวา อาสนฺนา หุตฺวา สมนฺตโต ปริวาเรตฺวาว คจฺฉนฺติฯ สตฺถาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ สตฺตานํ อนุสาสนโต สตฺถาฯ ปวตฺตา ภควา อิธ ธมฺเมติ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ ภควา อิธ สีลาทิสาสนธมฺเม ปวตฺตา, ธมฺเม วา จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ปวตฺตา ปวตฺเตตาฯ อมฺพวนนฺติ ตสฺสา เอว นทิยา ตีเร อมฺพวนํฯ อามนฺตยิ จุนฺทกนฺติ ตสฺมิํ กิร ขเณ อายสฺมา อานนฺโท อุทกสาฏิกํ ปีเฬนฺโต โอหียิ, จุนฺทกตฺเถโร สมีเป อโหสิฯ ตสฺมา ตํ ภควา อามนฺตยิฯ ปมุเข นิสีทีติ วตฺตสีเสน สตฺถุ ปุรโต นิสีทิ ‘‘กิํ นุ โข สตฺถา อาณาเปตี’’ติฯ เอตฺตาวตา ธมฺมภณฺฑาคาริโก อนุปฺปตฺโตฯ เอวํ อนุปฺปตฺตํ อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิฯ

อุปทเหยฺยาติ อุปฺปาเทยฺย, วิปฺปฏิสารสฺส อุปฺปาทโก โกจิ ปุริโส สิยา อปิ ภเวยฺยฯ อลาภาติ เย อญฺเญสํ ทานํ ททนฺตานํ ทานานิสํสสงฺขาตา ลาภา โหนฺติ, เต อลาภาฯ ทุลฺลทฺธนฺติ ปุญฺญวิเสเสน ลทฺธมฺปิ มนุสฺสตฺตํ ทุลฺลทฺธํฯ ยสฺส เตติ ยสฺส ตวฯ อุตฺตณฺฑุลํ วา อติกิลินฺนํ วา โก ตํ ชานาติ, กีทิสมฺปิ ปจฺฉิมํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา ตถาคโต ปรินิพฺพุโต, อทฺธา เตน ยํ วา ตํ วา ทินฺนํ ภวิสฺสตีติฯ ลาภาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา ทานานิสํสสงฺขาตา ลาภาฯ สุลทฺธนฺติ ตุยฺหํ มนุสฺสตฺตํ สุลทฺธํฯ สมฺมุขาติ สมฺมุขโต, น อนุสฺสเวน น ปรมฺปรายาติ อตฺโถฯ เมตนฺติ เม เอตํ มยา เอตํฯ ทฺเวเมติ ทฺเว อิเมฯ สมสมผลาติ สพฺพากาเรน สมานผลาฯ

นนุ จ ยํ สุชาตาย ทินฺนํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา ตถาคโต อภิสมฺพุทฺโธ, ตํ กิเลสานํ อปฺปหีนกาเล ทานํ, อิทํ ปน จุนฺทสฺส ทานํ ขีณาสวกาเล, กสฺมา เอตานิ สมผลานีติ? ปรินิพฺพานสมตาย สมาปตฺติสมตาย อนุสฺสรณสมตาย จฯ ภควา หิ สุชาตาย ทินฺนํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต, จุนฺเทน ทินฺนํ ภุญฺชิตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโตติ เอวํ ปรินิพฺพานสมตายปิ สมผลานิฯ อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส จ อคฺคมคฺคสฺส เหตุภูตา จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิ, ปรินิพฺพานทิวเสปิ สพฺพา ตา สมาปชฺชิฯ เอวํ สมาปตฺติสมตายปิ สมผลานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ยสฺส เจตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ อปฺปมาณํ เจโตสมาธิํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อปฺปมาโณ ตสฺส ปุญฺญาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท’’ติอาทิฯ –

สุชาตา จ อปรภาเค อสฺโสสิ ‘‘น กิร สา รุกฺขเทวตา, โพธิสตฺโต กิเรส, ตํ กิร ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, สตฺตสตฺตาหํ กิรสฺส เตน ยาปนา อโหสี’’ติฯ ตสฺสา อิทํ สุตฺวา ‘‘ลาภา วต เม’’ติ อนุสฺสรนฺติยา พลวปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิฯ จุนฺทสฺสปิ อปรภาเค ‘‘อวสานปิณฺฑปาโต กิร มยา ทินฺโน, ธมฺมสีสํ กิร มยา คหิตํ, มยฺหํ กิร ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สตฺถา อตฺตนา จิรกาลาภิปตฺถิตาย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต’’ติ สุตฺวา ‘‘ลาภา วต เม’’ติ อนุสฺสรโต พลวปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิฯ เอวํ อนุสฺสรณสมตายปิ สมผลานิ ทฺเวปิ ปิณฺฑปาตทานานีติ เวทิตพฺพานิฯ

อายุสํวตฺตนิกนฺติ ทีฆายุกสํวตฺตนิกํฯ อุปจิตนฺติ ปสุตํ อุปฺปาทิตํฯ ยสสํวตฺตนิกนฺติ ปริวารสํวตฺตนิกํฯ อาธิปเตยฺยสํวตฺตนิกนฺติ เสฏฺฐภาวสํวตฺตนิกํฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ ทานสฺส มหปฺผลตญฺเจว สีลาทิคุเณหิ อตฺตโน จ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาวํ อนุปาทาปรินิพฺพานญฺจาติ ติวิธมฺปิ อตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา ตทตฺถทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ ทานํ เทนฺตสฺส จิตฺตสมฺปตฺติยา จ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติยา จ ทานมยํ ปุญฺญํ อุปจียติ, มหปฺผลตรญฺจ มหานิสํสตรญฺจ โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ เทยฺยธมฺมํ ปริจฺจชนฺโต ปริจฺจาคเจตนาย พหุลีกตาย อนุกฺกเมน สพฺพตฺถ อนาปตฺติพหุโล สุวิสุทฺธสีลํ รกฺขิตฺวา สมถวิปสฺสนญฺจ ภาเวตุํ สกฺโกตีติ ตสฺส ทานาทิวเสน ติวิธมฺปิ ปุญฺญํ อภิวฑฺฒตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สํยมโตติ สีลสํยเมน สํยมนฺตสฺส, สํวเร ฐิตสฺสาติ อตฺโถฯ เวรํ น จียตีติ ปญฺจวิธเวรํ น ปวฑฺฒติ, อโทสปธานตฺตา วา อธิสีลสฺส กายวาจาจิตฺเตหิ สยํมนฺโต สุวิสุทฺธสีโล ขนฺติพหุลตาย เกนจิ เวรํ น กโรติ, กุโต ตสฺส อุปจโยฯ ตสฺมา ตสฺส สํยมโต สํยมนฺตสฺส, สํยมเหตุ วา เวรํ น จียติฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ กุสโล ปน ญาณสมฺปนฺโน สุวิสุทฺธสีเล ปติฏฺฐิโต อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ อตฺตโน อนุรูปํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อุปจารปฺปนาเภทํ ฌานํ สมฺปาเทนฺโต ปาปกํ ลามกํ กามจฺฉนฺทาทิอกุสลํ วิกฺขมฺภนวเสน ชหาติ ปริจฺจชติฯ โส ตเมว ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเรสุ ขยวยํ ปฏฺฐเปตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺเคน อนวเสสํ ปาปกํ ลามกํ อกุสลํ สมุจฺเฉทวเสน ชหาติฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โส เอวํ ปาปกํ ปชหิตฺวา ราคาทีนํ ขยา อนวเสสกิเลสนิพฺพาเนน, ตโต ปรํ ขนฺธนิพฺพาเนน จ นิพฺพุโต โหตีติ เอวํ ภควา จุนฺทสฺส จ ทกฺขิณสมฺปตฺติํ, อตฺตโน จ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติํ นิสฺสาย ปีติเวควิสฺสฏฺฐํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปาฏลิคามิยสุตฺตวณฺณนา

[76] ฉฏฺเฐ มคเธสูติ มคธรฏฺเฐฯ มหตาติ อิธาปิ คุณมหตฺเตนปิ อปริจฺฉินฺนสงฺขฺยตฺตา คณนมหตฺเตนปิ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆนฯ ปาฏลิคาโมติ เอวํนามโก มคธรฏฺเฐ เอโก คาโมฯ ตสฺส กิร คามสฺส มาปนทิวเส คามคฺคหณฏฺฐาเน ทฺเว ตโย ปาฏลงฺกุรา ปถวิโต อุพฺภิชฺชิตฺวา นิกฺขมิํสุฯ เตน ตํ ‘‘ปาฏลิคาโม’’ตฺเวว โวหริํสุฯ ตทวสรีติ ตํ ปาฏลิคามํ อวสริ อนุปาปุณิฯ กทา ปน ภควา ปาฏลิคามํ อนุปาปุณิ? เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สาวตฺถิยํ ธมฺมเสนาปติโน เจติยํ การาเปตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ราชคเห วสนฺโต ตตฺถ อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส จ เจติยํ การาเปตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา อมฺพลฏฺฐิกายํ วสิตฺวา อตุริตจาริกาวเสน ชนปทจาริกํ จรนฺโต ตตฺถ ตตฺถ เอกรตฺติวาเสน วสิตฺวา โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต อนุกฺกเมน ปาฏลิคามํ อนุปาปุณิฯ

ปาฏลิคามิยาติ ปาฏลิคามวาสิโน อุปาสกาฯ เต กิร ภควโต ปฐมทสฺสเนน เกจิ สรเณสุ, เกจิ สีเลสุ, เกจิ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐิตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปาสกา’’ติฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสูติ ปาฏลิคาเม กิร อชาตสตฺตุโน ลิจฺฉวิราชูนญฺจ มนุสฺสา กาเลน กาลํ คนฺตฺวา เคหสามิเก เคหโต นีหริตฺวา มาสมฺปิ อฑฺฒมาสมฺปิ วสนฺติฯ เตน ปาฏลิคามวาสิโน มนุสฺสา นิจฺจุปทฺทุตา ‘‘เอเตสญฺเจว อาคตกาเล วสนฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ เอกปสฺเส อิสฺสรานํ ภณฺฑปฺปฏิสามนฏฺฐานํ, เอกปสฺเส วสนฏฺฐานํ, เอกปสฺเส อาคนฺตุกานํ อทฺธิกมนุสฺสานํ, เอกปสฺเส ทลิทฺทานํ กปณมนุสฺสานํ, เอกปสฺเส คิลานานํ วสนฏฺฐานํ ภวิสฺสตีติ สพฺเพสํ อญฺญมญฺญํ อฆฏฺเฏตฺวา วสนปฺปโหนกํ นครมชฺเฌ มหาสาลํ กาเรสุํ, ตสฺสา นามํ อาวสถาคารนฺติฯ ตํ ทิวสญฺจ นิฏฺฐานํ อคมาสิฯ เต ตตฺถ คนฺตฺวา หตฺถกมฺมสุธากมฺมจิตฺตกมฺมาทิวเสน สุปรินิฏฺฐิตํ สุสชฺชิตํ เทววิมานสทิสํ ตํ ทฺวารโกฏฺฐกโต ปฏฺฐาย โอโลเกตฺวา ‘‘อิทํ อาวสถาคารํ อติวิย มโนรมํ สสฺสิริกํ, เกน นุ โข ปฐมํ ปริภุตฺตํ อมฺหากํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อสฺสา’’ติ จินฺเตสุํ, ตสฺมิํเยว จ ขเณ ‘‘ภควา ตํ คามํ อนุปฺปตฺโต’’ติ อสฺโสสุํฯ เตน เต อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺสา ‘‘อมฺเหหิ ภควา คนฺตฺวาปิ อาเนตพฺโพ สิยา, โส ปน สยเมว อมฺหากํ วสนฏฺฐานํ สมฺปตฺโต, อชฺช มยํ ภควนฺตํ อิธ วสาเปตฺวา ปฐมํ ปริภุญฺชาเปสฺสาม ตถา ภิกฺขุสงฺฆํ, ภิกฺขุสงฺเฆ อาคเต เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อาคตเมว ภวิสฺสติ, สตฺถารํ มงฺคลํ วทาเปสฺสาม, ธมฺมํ กถาเปสฺสามฯ