อิติ สงฺขตธมฺมารมฺมณสฺส สมฺมุติสจฺจารมฺมณสฺส จ ญาณสฺส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฺปหาเน อสมตฺถภาวโต เตสํ สมุจฺเฉทปฺปหานกรสฺส อริยมคฺคญาณสฺส ตทุภยวิปรีตสภาเวน อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ , สา อสงฺขตา ธาตุฯ ตถา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ อิทํ นิพฺพานปทสฺส ปรมตฺถโต อตฺถิภาวโชตกํ วจนํ อวิปรีตตฺถํ ภควตา ภาสิตตฺตาฯ ยญฺหิ ภควตา ภาสิตํ, ตํ อวิปรีตตฺถํ ปรมตฺถํ ยถา ตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (อ. นิ. 3.137; มหานิ. 27), ตถา นิพฺพานสทฺโท กตฺถจิ วิสเย ยถาภูตปรมตฺถวิสโย อุปจารมตฺตวุตฺติสพฺภาวโต เสยฺยถาปิ สีหสทฺโทฯ อถ วา อตฺเถว ปรมตฺถโต อสงฺขตา ธาตุ, อิตรตพฺพิปรีตวินิมุตฺตสภาวตฺตา เสยฺยถาปิ ปถวีธาตุ เวทนาติฯ เอวมาทีหิ นเยหิ ยุตฺติโตปิ อสงฺขตาย ธาตุยา ปรมตฺถโต อตฺถิภาโว เวทิตพฺโพฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถนิพฺพานปฏิสํยุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[74] จตุตฺเถ อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ตทา กิร ภควตา อเนกปริยาเยน สนฺทสฺสนาทิวเสน นิพฺพานปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมเทสนาย กตาย เตสํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘อยํ ตาว ภควตา อมตมหานิพฺพานธาตุยา อเนกาการโวการํ อานิสํสํ ทสฺเสนฺเตน อนญฺญสาธารโณ อานุภาโว ปกาสิโต, อธิคมูปาโย ปนสฺสา น ภาสิโต, กถํ นุ โข ปฏิปชฺชนฺเตหิ อมฺเหหิ อยํ อธิคนฺตพฺพา’’ติฯ อถ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ เอตํ ยถาวุตฺตปริวิตกฺกสงฺขาตํ อตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ ตณฺหาวเสน กตฺถจิ อนิสฺสิตสฺส ปสฺสทฺธกายจิตฺตสฺส วีถิปฏิปนฺนวิปสฺสนสฺส อริยมคฺเคน อนวเสสโต ตณฺหาปหาเนน นิพฺพานาธิคมวิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ นิสฺสิตสฺส จลิตนฺติ รูปาทิสงฺขาเร ตณฺหาทิฏฺฐีหิ นิสฺสิตสฺส จลิตํ ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติ ตณฺหาทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ โหติฯ

อปฺปหีนตณฺหาทิฏฺฐิกสฺส หิ ปุคฺคลสฺส สุขาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตานิ อภิภุยฺย วิหริตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ‘‘มม เวทนา, อหํ เวทิยามี’’ติอาทินา ตณฺหาทิฏฺฐิคาหวเสน กุสลปฺปวตฺติโต จิตฺตสนฺตานสฺส จลนํ กมฺปนํ, อวกฺขลิตํ วา โหตีติ อตฺโถฯ อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถีติ โย ปน วิสุทฺธิปฏิปทํ ปฏิปชฺชนฺโต สมถวิปสฺสนาหิ ตณฺหาทิฏฺฐิโย วิกฺขมฺเภตฺวา อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร สมฺมสนฺโต วิหรติ, ตสฺส ตํ อนิสฺสิตสฺส ยถาวุตฺตํ จลิตํ อวกฺขลิตํ, วิปฺผนฺทิตํ วา นตฺถิ การณสฺส สุวิกฺขมฺภิตตฺตาฯ

จลิเต อสตีติ ยถาวุตฺเต จลิเต อสติ ยถา ตณฺหาทิฏฺฐิคาหา นปฺปวตฺตนฺติ, ตถา วีถิปฏิปนฺนาย วิปสฺสนาย ตํ อุสฺสุกฺกนฺตสฺสฯ ปสฺสทฺธีติ วิปสฺสนาจิตฺตสหชาตานํ กายจิตฺตานํ สารมฺภกรกิเลสวูปสมินี ทุวิธาปิ ปสฺสทฺธิ โหติฯ ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหตีติ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสยุตฺตาย ปสฺสทฺธิยา สติ อนวชฺชสุขาธิฏฺฐานํ สมาธิํ วฑฺเฒตฺวา ตํ ปญฺญาย สมวายกรเณน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ โยเชตฺวา มคฺคปรมฺปราย กิเลเส เขเปนฺตสฺส กามภวาทีสุ นมนโต ‘‘นตี’’ติ ลทฺธนามา ตณฺหา อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อนวเสสโต น โหติ, อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิตตฺตา น อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ

นติยา อสตีติ อรหตฺตมคฺเคน ตณฺหาย สุปฺปหีนตฺตา ภวาทิอตฺถาย อาลยนิกนฺติ ปริยุฏฺฐาเน อสติฯ อาคติคติ น โหตีติ ปฏิสนฺธิวเสน อิธ อาคติ อาคมนํ จุติวเสน คติ อิโต ปรโลกคมนํ เปจฺจภาโว น โหติ น ปวตฺตติฯ อาคติคติยา อสตีติ วุตฺตนเยน อาคติยา จ คติยา จ อสติฯ จุตูปปาโต น โหตีติ อปราปรํ จวนุปปชฺชนํ น โหติ น ปวตฺตติฯ อสติ หิ กิเลสวฏฺเฏ กมฺมวฏฺฏํ ปจฺฉินฺนเมว, ปจฺฉินฺเน จ ตสฺมิํ กุโต วิปากวฏฺฏสฺส สมฺภโวฯ เตนาห – ‘‘จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น หุร’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา พาหิยสุตฺเต วิตฺถารโต วุตฺตเมวฯ ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิติ ภควา อิธาปิ เตสํ ภิกฺขูนํ อนวเสสโต วฏฺฏทุกฺขวูปสมเหตุภูตํ อมตมหานิพฺพานสฺส อานุภาวํ สมฺมาปฏิปตฺติยา ปกาเสติฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. จุนฺทสุตฺตวณฺณนา

[75] ปญฺจเม มลฺเลสูติ เอวํนามเก ชนปเทฯ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆนาติ คุณมหตฺตสงฺขฺยามหตฺเตหิ มหตาฯ โส หิ ภิกฺขุสงฺโฆ สีลาทิคุณวิเสสโยเคนปิ มหา ตตฺถ สพฺพปจฺฉิมกสฺส โสตาปนฺนภาวโต, สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหา อปริจฺฉินฺนคณนตฺตาฯ อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนโต ปฏฺฐาย หิ อาคตาคตา ภิกฺขู น ปกฺกมิํสุฯ จุนฺทสฺสาติ เอวํนามกสฺสฯ กมฺมารปุตฺตสฺสาติ สุวณฺณการปุตฺตสฺสฯ โส กิร อฑฺโฒ มหากุฏุมฺพิโก ภควโต ปฐมทสฺสเนเนว โสตาปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน อมฺพวเน สตฺถุวสนานุจฺฉวิกํ คนฺธกุฏิํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานอุปฏฺฐานสาลากุฏิมณฺฑปจงฺกมนาทิเก จ สมฺปาเทตฺวา ปาการปริกฺขิตฺตํ ทฺวารโกฏฺฐกยุตฺตํ วิหารํ กตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส นิยฺยาเทสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ตตฺร สุทํ ภควา ปาวายํ วิหรติ จุนฺทสฺส กมฺมารปุตฺตสฺส อมฺพวเน’’ติฯ

ปฏิยาทาเปตฺวาติ สมฺปาเทตฺวาฯ ‘‘สูกรมทฺทวนฺติ สูกรสฺส มุทุสินิทฺธํ ปวตฺตมํส’’นฺติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘สูกรมทฺทวนฺติ น สูกรมํสํ, สูกเรหิ มทฺทิตวํสกฬีโร’’ติ วทนฺติฯ อญฺเญ ‘‘สูกเรหิ มทฺทิตปฺปเทเส ชาตํ อหิฉตฺตก’’นฺติฯ อปเร ปน ‘‘สูกรมทฺทวํ นาม เอกํ รสายน’’นฺติ ภณิํสุ ฯ ตญฺหิ จุนฺโท กมฺมารปุตฺโต ‘‘อชฺช ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ สุตฺวา ‘‘อปฺเปว นาม นํ ปริภุญฺชิตฺวา จิรตรํ ติฏฺเฐยฺยา’’ติ สตฺถุ จิรชีวิตุกมฺยตาย อทาสีติ วทนฺติฯ

เตน มํ ปริวิสาติ เตน มมํ โภเชหิฯ กสฺมา ภควา เอวมาห? ปรานุทฺทยตายฯ ตญฺจ การณํ ปาฬิยํ วุตฺตเมวฯ เตน อภิหฏภิกฺขาย ปเรสํ อปริโภคารหโต จ ตถา วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสิตํ โหติฯ ตสฺมิํ กิร สูกรมทฺทเว ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เทวตา โอชํ ปกฺขิปิํสุฯ ตสฺมา ตํ อญฺโญ โกจิ สมฺมา ชีราเปตุํ น สกฺโกติ, ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ปรูปวาทโมจนตฺถํ ‘‘นาหํ ตํ, จุนฺท, ปสฺสามี’’ติอาทินา สีหนาทํ นทิฯ เย หิ ปเร อุปวเทยฺยุํ ‘‘อตฺตนา ปริภุตฺตาวเสสํ เนว ภิกฺขูนํ, น อญฺเญสํ มนุสฺสานํ อทาสิ, อาวาเฏ นิขณาเปตฺวา วินาเสสี’’ติ, ‘‘เตสํ วจโนกาโส มา โหตู’’ติ ปรูปวาทโมจนตฺถํ สีหนาทํ นทิฯ