7. ปปญฺจขยสุตฺตวณฺณนา

[67] สตฺตเม ปปญฺจสญฺญาสงฺขาปหานนฺติ ปปญฺเจนฺติ ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนา, ตํ สนฺตานํ วิตฺถาเรนฺติ จิรํ ฐเปนฺตีติ ปปญฺจา, กิเลสาฯ วิเสสโต ราคโทสโมหตณฺหาทิฏฺฐิมานาฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘ราโค ปปญฺโจ, โทโส ปปญฺโจ, โมโห ปปญฺโจ, ตณฺหา ปปญฺโจ, ทิฏฺฐิ ปปญฺโจ, มาโน ปปญฺโจ’’ติฯ –

อปิจ สํกิเลสฏฺโฐ ปปญฺจฏฺโฐ, กจวรฏฺโฐ ปปญฺจฏฺโฐฯ ตตฺถ ราคปปญฺจสฺส สุภสญฺญา นิมิตฺตํ, โทสปปญฺจสฺส อาฆาตวตฺถุ, โมหปปญฺจสฺส อาสวา, ตณฺหาปปญฺจสฺส เวทนา, ทิฏฺฐิปปญฺจสฺส สญฺญา, มานปปญฺจสฺส วิตกฺโก นิมิตฺตํฯ เตหิ ปปญฺเจหิ สหคตา สญฺญา ปปญฺจสญฺญาฯ ปปญฺจสญฺญานํ สงฺขา ภาคา โกฏฺฐาสา ปปญฺจสญฺญาสงฺขาฯ อตฺถโต สทฺธิํ นิมิตฺเตหิ ตํตํปปญฺจสฺส ปกฺขิโย กิเลสคโณฯ สญฺญาคหณญฺเจตฺถ ตสฺส เนสํ สาธารณเหตุภาเวนฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติ (สุ. นิ. 880)ฯ เตสํ ปหานํ, เตน เตน มคฺเคน ราคาทิกิเลสานํ สมุจฺเฉทนนฺติ อตฺโถฯ

ตทา หิ ภควา อตีตาสุ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขาสุ อตฺตโน ชาตีสุ อนตฺถสฺส นิมิตฺตภูเต กิเลเส อิมสฺมิํ จริมภเว อริยมคฺเคน โพธิมณฺเฑ สวาสเน ปหีเน ปจฺจเวกฺขิตฺวา สตฺตสนฺตานญฺจ กิเลสจริตํ ราคาทิกิเลสสํกิลิฏฺฐํ กญฺชิยปุณฺณลาพุํ วิย ตกฺกภริตจาฏิํ วิย วสาปีตปิโลติกํ วิย จ ทุพฺพินิโมจิยํ ทิสฺวา ‘‘เอวํ คหนํ นามิทํ กิเลสวฏฺฏํ อนาทิกาลภาวิตํ มยฺหํ อนวเสสํ ปหีนํ, อโห สุปฺปหีน’’นฺติ อุปฺปนฺนปีติปาโมชฺโช อุทานํ อุทาเนสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา อตฺตโน ปปญฺจสญฺญาสงฺขาปหานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติฯ

ตตฺถ ยสฺส ปปญฺจา ฐิติ จ นตฺถีติ ยสฺมา ภควา อตฺตานเมว ปรํ วิย กตฺวา นิทฺทิสติ ตสฺมา ยสฺส อคฺคปุคฺคลสฺส วุตฺตลกฺขณา ปปญฺจา, เตหิ กตา สํสาเร ฐิติ จ นตฺถิฯ เนตฺติยํ ปน ‘‘ฐิติ นาม อนุสโย’’ติ (เนตฺติ. 27) วุตฺตํฯ อนุสโย หิ ภวปวตฺติยา มูลนฺติฯ

สตฺเต สํสาเร ปปญฺเจนฺตีติ ปปญฺจาฯ ‘‘ปปญฺจฏฺฐิตี’’ติ จ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ – ปปญฺจานํ ฐิติ วิชฺชมานตา มคฺเคน อสมุจฺเฉโท ปปญฺจฏฺฐิติ, ปปญฺจา เอว วา อวสิฏฺฐกุสลากุสลวิปากานํ ปวตฺติยา เหตุภาวโต วฏฺฏสฺส ฐิติ ปปญฺจฏฺฐิติ, สา ยสฺส อคฺคปุคฺคลสฺส นตฺถิฯ สนฺทานํ ปลิฆญฺจ วีติวตฺโตติ โย พนฺธนฏฺเฐน สนฺตานสทิสตฺตา ‘‘สนฺทาน’’นฺติ ลทฺธนามา ตณฺหาทิฏฺฐิโย, นิพฺพานนครปเวสนิเสธนโต ปลิฆสทิสตฺตา ปลิฆสงฺขาตํ อวิชฺชญฺจ วีติวตฺโต สวาสนปหาเนน วิเสสโต อติกฺกนฺโตฯ อปเร ปน โกธํ ‘‘สนฺทาน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ โส หิ ‘‘ปราภิสชฺชนี’’ติ วุตฺโตติฯ

ตํ นิตฺตณฺหํ มุนิํ จรนฺตนฺติ ตํ สพฺพถาปิ ตณฺหาภาเวน นิตฺตณฺหํ, อุภยโลกมุนนโต อตฺตหิตปรหิตมุนนโต จ มุนิํ, เอกนฺเตเนว สพฺพสตฺตหิตตฺถํ จตูหิ อิริยาปเถหิ นานาสมาปตฺติจาเรหิ อนญฺญสาธารเณน ญาณจาเรน จ จรนฺตํฯ นาวชานาติ สเทวโกปิ โลโกติ สพฺโพ สปญฺญชาติโก สตฺตโลโก สเทวโกปิ สพฺรหฺมโกปิ น กทาจิปิ อวชานาติ น ปริโภติ, อถ โข อยเมว โลเก อคฺโค เสฏฺโฐ อุตฺตโม ปวโรติ ครุํ กโรนฺโต สกฺกจฺจํ ปูชาสกฺการนิรโต โหตีติฯ

สตฺตมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. กจฺจานสุตฺตวณฺณนา

[68] อฏฺฐเม อชฺฌตฺตนฺติ เอตฺถ อยํ อชฺฌตฺตสทฺโท ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.304) อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต อาคโตฯ ‘‘อชฺฌตฺตา ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา 20), อชฺฌตฺตํ วา กาเย กายานุปสฺสี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.373-374) นิยกชฺฌตฺเตฯ ‘‘สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.187) วิสยชฺฌตฺเต, อิสฺสริยฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺฐานํ นามฯ ‘‘เตนานนฺท, ภิกฺขุนา ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมิํ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปตพฺพ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 3.188) โคจรชฺฌตฺเตฯ อิธาปิ โคจรชฺฌตฺเตเยว ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา อชฺฌตฺตนฺติ โคจรชฺฌตฺตภูเต กมฺมฏฺฐานารมฺมเณติ วุตฺตํ โหติฯ ปริมุขนฺติ อภิมุขํฯ สูปฏฺฐิตายาติ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตาย กายคตาย สติยาฯ สติสีเสน เจตฺถ ฌานํ วุตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อชฺฌตฺตํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานวเสน ปฏิลทฺธํ อุฬารํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา’’ติฯ

อยญฺหิ เถโร ภควติ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต วิหารํ ปวิสิตฺวา ภควโต วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ทิวาฏฺฐาเน ทิวาวิหารํ นิสินฺโน นานาสมาปตฺตีหิ ทิวสภาคํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมยํ วิหารมชฺฌํ โอตริตฺวา ภควติ คนฺธกุฏิยํ นิสินฺเน ‘‘อกาโล ตาว ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตุ’’นฺติ คนฺธกุฏิยา อวิทูเร, อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ยถาวุตฺตํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ สตฺถา ตํ ตถานิสินฺนํ คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนเยว ปสฺสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหากจฺจาโน…เป.… สูปฏฺฐิตายา’’ติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต มหากจฺจานตฺเถรสฺส สติปฏฺฐานภาวนาวเสน อธิคตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สมาปชฺชนํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา ตทตฺถทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ยสฺส สิยา สพฺพทา สติ, สตตํ กายคตา อุปฏฺฐิตาติ ยสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส เอกทิวสํ ฉ โกฏฺฐาเส กตฺวา สพฺพสฺมิมฺปิ กาเล นามรูปเภเทน ทุวิเธปิ กาเย คตา กายารมฺมณา ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อนิจฺจาทิสมฺมสนวเสน สตตํ นิรนฺตรํ สาตจฺจาภิโยควเสน สติ อุปฏฺฐิตา สิยาฯ

อยํ กิรายสฺมา ปฐมํ กายคตาสติกมฺมฏฺฐานวเสน ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานมุเขน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตฯ โส อปรภาเคปิ เยภุยฺเยน ตเมว ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตเถว จ วิปสฺสิตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ สฺวายํ เยน วิธินา อรหตฺตํ ปตฺโต, ตํ วิธิํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา ‘‘ยสฺส สิยา สพฺพทา สติ, สตตํ กายคตา อุปฏฺฐิตา’’ติ วตฺวา ตสฺสา อุปฏฺฐานาการํ วิภาเวตุํ ‘‘โน จสฺส โน จ เม สิยา, น ภวิสฺสติ น จ เม ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ