ปกติรถสฺส หิ สุขปวตฺตนตฺถํ อกฺขสีเสสุ นาภิยญฺจ อุปลิตฺตานํ สปฺปิเตลาทีนํ โสโต สวนํ สนฺทนํ โหติ, เตน โส อจฺฉินฺนโสโต นาม โหติฯ อยํ ปน ฉตฺติํสติยา โสตานํ อนวเสสโต ปหีนตฺตา ฉินฺนโสโต นาม โหติ, ตํ ฉินฺนโสตํฯ นตฺถิ เอตสฺส พนฺธนนฺติ อพนฺธโนฯ รถูปตฺถรสฺส หิ อกฺเขน สทฺธิํ นิจฺจลภาวกรณตฺถํ พหูนิ พนฺธนานิ โหนฺติ, เตน โส สพนฺธโนฯ อยํ ปน สพฺพสํโยชนพนฺธนานํ อนวเสสโต ปริกฺขีณตฺตา อพนฺธโน, ตํ อพนฺธนํฯ ปสฺสาติ ภควา เถรสฺส คุเณหิ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา อตฺตานํ วทติฯ

อิติ สตฺถา อายสฺมนฺตํ ลกุณฺฑกภทฺทิยํ อรหตฺตผลสีเสน สุจกฺกํ, อรหตฺตผลวิมุตฺติยา สุอุตฺตรจฺฉทํ, สูปฏฺฐิตาย สติยา สฺวารํ, กิเลสปริโขภาภาเวน อปริโขภํ, ตณฺหูปเลปาภาเวน อนุปเลปํ, สํโยชนาทีนํ อภาเวน อพนฺธนํ สุปริกฺขิตฺตํ สุยุตฺตํ อาชญฺญรถํ กตฺวา ทสฺเสติฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา

[66] ฉฏฺเฐ อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญติ เอตฺถ โกณฺฑญฺโญติ ตสฺสายสฺมโต โคตฺตโต อาคตนามํฯ สาวเกสุ ปน สพฺพปฐมํ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌีติ ภควตา ‘‘อญฺญาสิ วต, โภ, โกณฺฑญฺโญ’’ติ (มหาว. 17; สํ. นิ. 5.1081) วุตฺตอุทานวเสน เถโร สาสเน ‘‘อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ’’ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตินฺติ ตณฺหา สงฺขียติ ปหียติ เอตฺถาติ ตณฺหาสงฺขโย, นิพฺพานํฯ ตสฺมิํ ตณฺหาสงฺขเย วิมุตฺติฯ ตณฺหา วา สงฺขียติ ปหียติ เอเตนาติ ตณฺหาสงฺขโย, อริยมคฺโคฯ ตสฺส ผลภูตา, ปริโยสานภูตา วา วิมุตฺตีติ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติ , นิปฺปริยาเยน อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ ตํ ปจฺจเวกฺขมาโน นิสินฺโน โหติฯ อยญฺหิ อายสฺมา พหุลํ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตสฺมา อิธาปิ เอวมกาสิฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส อคฺคผลปจฺจเวกฺขณํ วิทิตฺวา ตทตฺถทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ยสฺส มูลํ ฉมา นตฺถีติ ยสฺส อริยปุคฺคลสฺส อตฺตภาวรุกฺขมูลภูตา อวิชฺชา, ตสฺสาว ปติฏฺฐา เหตุภูตา อาสวนีวรณอโยนิโสมนสิการสงฺขาตา ฉมา ปถวี จ นตฺถิ อคฺคมคฺเคน สมุคฺฆาติตตฺตาฯ ปณฺณา นตฺถิ กุโต ลตาติ นตฺถิ ลตา กุโต ปณฺณาติ ปทสมฺพนฺโธฯ มานาติมานาทิปเภทา สาขาปสาขาทิสงฺขาตา ลตาปิ นตฺถิ, กุโต เอว มทปฺปมาทมายาสาเฐยฺยาทิปณฺณานีติ อตฺโถฯ อถ วา ปณฺณา นตฺถิ กุโต ลตาติ รุกฺขงฺกุรสฺส วฑฺฒมานสฺส ปฐมํ ปณฺณานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ ปจฺฉา สาขาปสาขาสงฺขาตา ลตาติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺส อริยมคฺคภาวนาย อสติ อุปฺปชฺชนารหสฺส อตฺตภาวรุกฺขสฺส อริยมคฺคสฺส ภาวิตตฺตา ยํ อวิชฺชาสงฺขาตํ มูลํ, ตสฺส ปติฏฺฐานภูตํ อาสวาทิ จ นตฺถิฯ มูลคฺคหเณเนว เจตฺถ มูลการณตฺตา พีชฏฺฐานิยํ กมฺมํ ตทภาโวปิ คหิโตเยวาติ เวทิตพฺโพฯ อสติ จ กมฺมพีเช ตํนิมิตฺโต วิญฺญาณงฺกุโร, วิญฺญาณงฺกุรนิมิตฺตา จ นามรูปสฬายตนปตฺตสาขาทโย น นิพฺพตฺติสฺสนฺติเยวฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ยสฺส มูลํ ฉมา นตฺถิ, ปณฺณา นตฺถิ กุโต ลตา’’ติฯ

ตํ ธีรํ พนฺธนา มุตฺตนฺติ ตํ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยโยเคน วิชิตมารตฺตา ธีรํ, ตโต เอว สพฺพกิเลสาภิสงฺขารพนฺธนโต มุตฺตํฯ โก ตํ นินฺทิตุมรหตีติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํฯ เอวํ สพฺพกิเลสวิปฺปมุตฺตํ สีลาทิอนุตฺตรคุณสมนฺนาคตํ โก นาม วิญฺญุชาติโก นินฺทิตุํ ครหิตุํ อรหติ นินฺทานิมิตฺตสฺเสว อภาวโตฯ เทวาปิ นํ ปสํสนฺตีติ อญฺญทตฺถุ เทวา สกฺกาทโย คุณวิเสสวิทู, อปิสทฺเทน มนุสฺสาปิ ขตฺติยปณฺฑิตาทโย ปสํสนฺติฯ กิญฺจ ภิยฺโย พฺรหฺมุนาปิ ปสํสิโต มหาพฺรหฺมุนาปิ อญฺเญหิปิ พฺรหฺมนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีหิปิ ปสํสิโต โถมิโตเยวาติฯ

ฉฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปปญฺจขยสุตฺตวณฺณนา

[67] สตฺตเม ปปญฺจสญฺญาสงฺขาปหานนฺติ ปปญฺเจนฺติ ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนา, ตํ สนฺตานํ วิตฺถาเรนฺติ จิรํ ฐเปนฺตีติ ปปญฺจา, กิเลสาฯ วิเสสโต ราคโทสโมหตณฺหาทิฏฺฐิมานาฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘ราโค ปปญฺโจ, โทโส ปปญฺโจ, โมโห ปปญฺโจ, ตณฺหา ปปญฺโจ, ทิฏฺฐิ ปปญฺโจ, มาโน ปปญฺโจ’’ติฯ –

อปิจ สํกิเลสฏฺโฐ ปปญฺจฏฺโฐ, กจวรฏฺโฐ ปปญฺจฏฺโฐฯ ตตฺถ ราคปปญฺจสฺส สุภสญฺญา นิมิตฺตํ, โทสปปญฺจสฺส อาฆาตวตฺถุ, โมหปปญฺจสฺส อาสวา, ตณฺหาปปญฺจสฺส เวทนา, ทิฏฺฐิปปญฺจสฺส สญฺญา, มานปปญฺจสฺส วิตกฺโก นิมิตฺตํฯ เตหิ ปปญฺเจหิ สหคตา สญฺญา ปปญฺจสญฺญาฯ ปปญฺจสญฺญานํ สงฺขา ภาคา โกฏฺฐาสา ปปญฺจสญฺญาสงฺขาฯ อตฺถโต สทฺธิํ นิมิตฺเตหิ ตํตํปปญฺจสฺส ปกฺขิโย กิเลสคโณฯ สญฺญาคหณญฺเจตฺถ ตสฺส เนสํ สาธารณเหตุภาเวนฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติ (สุ. นิ. 880)ฯ เตสํ ปหานํ, เตน เตน มคฺเคน ราคาทิกิเลสานํ สมุจฺเฉทนนฺติ อตฺโถฯ

ตทา หิ ภควา อตีตาสุ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขาสุ อตฺตโน ชาตีสุ อนตฺถสฺส นิมิตฺตภูเต กิเลเส อิมสฺมิํ จริมภเว อริยมคฺเคน โพธิมณฺเฑ สวาสเน ปหีเน ปจฺจเวกฺขิตฺวา สตฺตสนฺตานญฺจ กิเลสจริตํ ราคาทิกิเลสสํกิลิฏฺฐํ กญฺชิยปุณฺณลาพุํ วิย ตกฺกภริตจาฏิํ วิย วสาปีตปิโลติกํ วิย จ ทุพฺพินิโมจิยํ ทิสฺวา ‘‘เอวํ คหนํ นามิทํ กิเลสวฏฺฏํ อนาทิกาลภาวิตํ มยฺหํ อนวเสสํ ปหีนํ, อโห สุปฺปหีน’’นฺติ อุปฺปนฺนปีติปาโมชฺโช อุทานํ อุทาเนสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา อตฺตโน ปปญฺจสญฺญาสงฺขาปหานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติฯ

ตตฺถ ยสฺส ปปญฺจา ฐิติ จ นตฺถีติ ยสฺมา ภควา อตฺตานเมว ปรํ วิย กตฺวา นิทฺทิสติ ตสฺมา ยสฺส อคฺคปุคฺคลสฺส วุตฺตลกฺขณา ปปญฺจา, เตหิ กตา สํสาเร ฐิติ จ นตฺถิฯ เนตฺติยํ ปน ‘‘ฐิติ นาม อนุสโย’’ติ (เนตฺติ. 27) วุตฺตํฯ อนุสโย หิ ภวปวตฺติยา มูลนฺติฯ