5. อปรลกุณฺฑกภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา

[65] ปญฺจเม สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโตติ อายสฺมา ลกุณฺฑกภทฺทิโย เอกทิวสํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ คามนฺตเรน ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ปตฺตํ โวทกํ กตฺวา ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา อํเส ลคฺเคตฺวา จีวรํ สงฺฆริตฺวา ตมฺปิ วามํเส ฐเปตฺวา ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน อตฺตโน สติปญฺญาเวปุลฺลํ ปกาเสนฺโต วิย สติสมฺปชญฺญํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา สมาหิเตน จิตฺเตน ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺโต คจฺฉติ, คจฺฉนฺโต จ ภิกฺขูนํ ปจฺฉโต ปจฺฉโต คจฺฉติ เตหิ ภิกฺขูหิ อสํมิสฺโสฯ กสฺมา? อสํสฏฺฐวิหาริตายฯ อปิจ ตสฺสายสฺมโต รูปํ ปริภูตํ ปริภวฏฺฐานียํ ปุถุชฺชนา โอหีเฬนฺติฯ เถโร ตํ ชานิตฺวา ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต คจฺฉติ ‘‘มา อิเม มํ นิสฺสาย อปุญฺญํ ปสวิํสู’’ติฯ เอวํ เต ภิกฺขู จ เถโร จ สาวตฺถิํ ปตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ลกุณฺฑกภทฺทิโย’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ทุพฺพณฺณนฺติ วิรูปํฯ เตนสฺส วณฺณสมฺปตฺติยา สณฺฐานสมฺปตฺติยา จ อภาวํ ทสฺเสติฯ ทุทฺทสิกนฺติ อปาสาทิกทสฺสนํฯ เตนสฺส อนุพฺยญฺชนสมฺปตฺติยา อาการสมฺปตฺติยา จ อภาวํ ทสฺเสติฯ โอโกฏิมกนฺติ รสฺสํฯ อิมินา อาโรหสมฺปตฺติยา อภาวํ ทสฺเสติฯ เยภุยฺเยน ภิกฺขูนํ ปริภูตรูปนฺติ ปุถุชฺชนภิกฺขูหิ โอหีฬิตรูปํฯ ปุถุชฺชนา เอกจฺเจ ฉพฺพคฺคิยาทโย ตสฺสายสฺมโต คุณํ อชานนฺตา หตฺถกณฺณจูฬิกาทีสุ คณฺหนฺตา ปรามสนฺตา กีฬนฺตา ปริภวนฺติ, น อริยา, กลฺยาณปุถุชฺชนา วาฯ

ภิกฺขู อามนฺเตสีติ กสฺมา อามนฺเตสิ? เถรสฺส คุณํ ปกาเสตุํฯ เอวํ กิร ภควโต อโหสิ ‘‘อิเม ภิกฺขู มม ปุตฺตสฺส มหานุภาวตํ น ชานนฺติ, เตน ตํ ปริภวนฺติ, ตํ เนสํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย ภวิสฺสติ, หนฺทาหํ อิมสฺส คุเณ ภิกฺขูนํ ปกาเสตฺวา ปริภวโต นํ โมเจสฺสามี’’ติฯ

ปสฺสถ โนติ ปสฺสถ นุฯ

น จ สา สมาปตฺติ สุลภรูปา, ยา เตน ภิกฺขุนา อสมาปนฺนปุพฺพาติ รูปสมาปตฺติ อรูปสมาปตฺติ พฺรหฺมวิหารสมาปตฺติ นิโรธสมาปตฺติ ผลสมาปตฺตีติ เอวํ ปเภทา สาวกสาธารณา ยา กาจิ สมาปตฺติโย นาม, ตาสุ เอกาปิ สมาปตฺติ น สุลภรูปา, ทุลฺลภา, นตฺถิเยว สา เตน ลกุณฺฑกภทฺทิเยน ภิกฺขุนา อสมาปนฺนปุพฺพาฯ เอเตนสฺส ยํ วุตฺตํฯ ‘‘มหิทฺธิโก มหานุภาโว’’ติ, ตตฺถ มหิทฺธิกตํ ปกาเสตฺวา อิทานิ มหานุภาวตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส จตฺถายา’’ติอาทิมาหฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ เอตฺถ จ ภควา ‘‘เอโส, ภิกฺขเว, ภิกฺขู’’ติอาทินา, ‘‘ภิกฺขเว, อยํ ภิกฺขุ น โย วา โส วา ทุพฺพณฺโณ ทุทฺทสิโก โอโกฏิมโกติ ภิกฺขูนํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อาคจฺฉตีติ จ เอตฺตเกน น โอญฺญาตพฺโพ, อถ โข มหิทฺธิโก มหานุภาโว, ยํกิญฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เตน อนุปฺปตฺตํ, ตสฺมา ตํ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุํ กตฺวา โอโลเกถ, ตํ โว ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ ทสฺเสติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต ลกุณฺฑกภทฺทิยสฺส มหิทฺธิกตามหานุภาวตาทิเภทํ คุณราสิํ สพฺพาการโต ชานิตฺวา ตทตฺถทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ เนลงฺโคติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺส เอลนฺติ เนลํ ฯ กิํ ปน ตํ? สุปริสุทฺธสีลํฯ ตญฺหิ นิทฺโทสฏฺเฐน อิธ ‘‘เนล’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ตํ เนลํ ปธานภูตํ องฺคํ เอตสฺสาติ เนลงฺโคฯ โส ยํ ‘‘รโถ’’ติ วกฺขติ, เตน สมฺพนฺโธ, ตสฺมา สุปริสุทฺธสีลงฺโคติ อตฺโถฯ อรหตฺตผลสีลญฺหิ อิธาธิปฺเปตํฯ เสโต ปจฺฉาโท เอตสฺสาติ เสตปจฺฉาโทฯ ปจฺฉาโทติ รถสฺส อุปริ อตฺถริตพฺพกมฺพลาทิฯ โส ปน สุปริสุทฺธธวลภาเวน เสโต วา โหติ รตฺตนีลาทีสุ วา อญฺญตโรฯ อิธ ปน อรหตฺตผลวิมุตฺติยา อธิปฺเปตตฺตา สุปริสุทฺธภาวํ อุปาทาย ‘‘เสตปจฺฉาโท’’ติ วุตฺตํ ยถา อญฺญตฺราปิ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร’’ติฯ เอโก สติสงฺขาโต อโร เอตสฺสาติ เอกาโรฯ วตฺตตีติ ปวตฺตติฯ รโถติ เถรสฺส อตฺตภาวํ สนฺธาย วทติฯ

อนีฆนฺติ นิทฺทุกฺขํ, โขภวิรหิตํ ยานํ วิย กิเลสปริโขภวิรหิตนฺติ อตฺโถฯ อายนฺตนฺติ สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อาคจฺฉนฺตํฯ ฉินฺนโสตนฺติ ปจฺฉินฺนโสตํฯ

ปกติรถสฺส หิ สุขปวตฺตนตฺถํ อกฺขสีเสสุ นาภิยญฺจ อุปลิตฺตานํ สปฺปิเตลาทีนํ โสโต สวนํ สนฺทนํ โหติ, เตน โส อจฺฉินฺนโสโต นาม โหติฯ อยํ ปน ฉตฺติํสติยา โสตานํ อนวเสสโต ปหีนตฺตา ฉินฺนโสโต นาม โหติ, ตํ ฉินฺนโสตํฯ นตฺถิ เอตสฺส พนฺธนนฺติ อพนฺธโนฯ รถูปตฺถรสฺส หิ อกฺเขน สทฺธิํ นิจฺจลภาวกรณตฺถํ พหูนิ พนฺธนานิ โหนฺติ, เตน โส สพนฺธโนฯ อยํ ปน สพฺพสํโยชนพนฺธนานํ อนวเสสโต ปริกฺขีณตฺตา อพนฺธโน, ตํ อพนฺธนํฯ ปสฺสาติ ภควา เถรสฺส คุเณหิ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา อตฺตานํ วทติฯ

อิติ สตฺถา อายสฺมนฺตํ ลกุณฺฑกภทฺทิยํ อรหตฺตผลสีเสน สุจกฺกํ, อรหตฺตผลวิมุตฺติยา สุอุตฺตรจฺฉทํ, สูปฏฺฐิตาย สติยา สฺวารํ, กิเลสปริโขภาภาเวน อปริโขภํ, ตณฺหูปเลปาภาเวน อนุปเลปํ, สํโยชนาทีนํ อภาเวน อพนฺธนํ สุปริกฺขิตฺตํ สุยุตฺตํ อาชญฺญรถํ กตฺวา ทสฺเสติฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา

[66] ฉฏฺเฐ อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญติ เอตฺถ โกณฺฑญฺโญติ ตสฺสายสฺมโต โคตฺตโต อาคตนามํฯ สาวเกสุ ปน สพฺพปฐมํ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌีติ ภควตา ‘‘อญฺญาสิ วต, โภ, โกณฺฑญฺโญ’’ติ (มหาว. 17; สํ. นิ. 5.1081) วุตฺตอุทานวเสน เถโร สาสเน ‘‘อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ’’ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตินฺติ ตณฺหา สงฺขียติ ปหียติ เอตฺถาติ ตณฺหาสงฺขโย, นิพฺพานํฯ ตสฺมิํ ตณฺหาสงฺขเย วิมุตฺติฯ ตณฺหา วา สงฺขียติ ปหียติ เอเตนาติ ตณฺหาสงฺขโย, อริยมคฺโคฯ ตสฺส ผลภูตา, ปริโยสานภูตา วา วิมุตฺตีติ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติ , นิปฺปริยาเยน อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ ตํ ปจฺจเวกฺขมาโน นิสินฺโน โหติฯ อยญฺหิ อายสฺมา พหุลํ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตสฺมา อิธาปิ เอวมกาสิฯ