เมนู

7. จูฬวคฺโค

1. ปฐมลกุณฺฑกภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา

[61] จูฬวคฺคสฺส ปฐเม ลกุณฺฑกภทฺทิยนฺติ เอตฺถ ภทฺทิโยติ ตสฺส อายสฺมโต นามํ, กายสฺส ปน รสฺสตฺตา ‘‘ลกุณฺฑกภทฺทิโย’’ติ นํ สญฺชานนฺติฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค รูเปน อปาสาทิโก ทุพฺพณฺโณ ทุทฺทสิโก โอโกฏิมโกฯ โส เอกทิวสํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิฯ ตทา เสกฺขา ภิกฺขู เยภุยฺเยน อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺฐานํ ยาจนฺติ, ธมฺมเทสนํ ยาจนฺติ, ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติฯ โส เตสํ อธิปฺปายํ ปูเรนฺโต กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขติ, ธมฺมํ เทเสติ, ปญฺหํ วิสฺสชฺเชติฯ เต ฆเฏนฺตา วายมนฺตา อปฺเปกจฺเจ สกทาคามิผลํ, อปฺเปกจฺเจ อนาคามิผลํ, อปฺเปกจฺเจ อรหตฺตํ, อปฺเปกจฺเจ ติสฺโส วิชฺชา, อปฺเปกจฺเจ ฉฬภิญฺญา, อปฺเปกจฺเจ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อธิคจฺฉนฺติฯ เต ทิสฺวา ลกุณฺฑกภทฺทิโยปิ เสโข สมาโน กาลํ ญตฺวา อตฺตโน จิตฺตกลฺลตญฺจ สลฺเลขญฺจ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ธมฺมเสนาปติํ อุปสงฺกมิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร สมฺโมทมาโน ธมฺมเทสนํ ยาจิฯ โสปิสฺส อชฺฌาสยสฺส อนุรูปํ กถํ กเถสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ ลกุณฺฑกภทฺทิยํ อเนกปริยาเยน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ อเนกปริยาเยนาติ ‘‘อิติปิ ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา, อิติปิ ทุกฺขา, อิติปิ อนตฺตา’’ติ เอวํ อเนเกหิ การเณหิฯ ธมฺมิยา กถายาติ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยาทิปกาสนิยา ธมฺมิยา กถายฯ สนฺทสฺเสตีติ ตานิเยว อนิจฺจาทิลกฺขณานิ อุทยพฺพยาทิเก จ สมฺมา ทสฺเสติ, หตฺเถน คเหตฺวา วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺเสติฯ

สมาทเปตีติ ตตฺถ ลกฺขณารมฺมณิกํ วิปสฺสนํ สมฺมา อาทเปติ, ยถา วีถิปฏิปนฺนา หุตฺวา ปวตฺตติ, เอวํ คณฺหาเปติฯ สมุตฺเตเชตีติ วิปสฺสนาย อารทฺธาย สงฺขารานํ อุทยพฺพยาทีสุ อุปฏฺฐหนฺเตสุ ยถากาลํ ปคฺคหนิคฺคหสมุเปกฺขเณหิ โพชฺฌงฺคานํ อนุปวตฺตเนน ภาวนํ มชฺฌิมํ วีถิํ โอตาเรตฺวา ยถา วิปสฺสนาญาณํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา วหติ, เอวํ อินฺทฺริยานํ วิสทภาวกรเณน วิปสฺสนาจิตฺตํ สมฺมา อุตฺเตเชติ, วิสทาปนวเสน โวทเปติฯ สมฺปหํเสตีติ ตถา ปวตฺติยมานาย วิปสฺสนาย สมปฺปวตฺตภาวนาวเสน เจว อุปริลทฺธพฺพภาวนาพเลน จ จิตฺตํ สมฺมา ปหํเสติ, ลทฺธสฺสาทวเสน วา สุฏฺฐุ โตเสติฯ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจีติ ยถา ยถา ธมฺมเสนาปติ ธมฺมํ เทเสติ, ตถา ตถา ตถลกฺขณํ วิปสฺสนฺตสฺส เถรสฺส จ เทสนานุภาเวน, อตฺตโน จ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา เทสนานุสาเรน ญาเณ อนุปวตฺตนฺเต กามาสวาทีสุ กญฺจิ อาสวํ อคฺคเหตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยาว อนวเสสโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ, อรหตฺตผลํ สจฺฉากาสีติ อตฺโถฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต ลกุณฺฑกภทฺทิยสฺส อญฺญาราธนสงฺขาตํ อตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา ตทตฺถทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ

ตตฺถ อุทฺธนฺติ รูปธาตุยา อรูปธาตุยา จฯ อโธติ กามธาตุยาฯ สพฺพธีติ สพฺพสฺมิมฺปิ สงฺขารคเตฯ วิปฺปมุตฺโตติ ปุพฺพภาเค วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา อปรภาเค สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺตีหิ สพฺพปฺปกาเรน วิมุตฺโตฯ เอตฺถ จ อุทฺธํ วิปฺปมุตฺโตติ เอเตน ปญฺจุทฺธมฺภาคิยสํโยชนปหานํ ทสฺเสติฯ อโธ วิปฺปมุตฺโตติ เอเตน ปญฺโจรมฺภาคิยสํโยชนปหานํฯ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโตติ เอเตน อวสิฏฺฐสพฺพากุสลปหานํ ทสฺเสติฯ อถ วา อุทฺธนฺติ อนาคตกาลคฺคหณํฯ อโธติ อตีตกาลคฺคหณํฯ อุภยคฺคหเณเนว ตทุภยปฏิสํยุตฺตตฺตา ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา คหิโต โหติ, ตตฺถ อนาคตกาลคฺคหเณน อนาคตกฺขนฺธายตนธาตุโย คหิตาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺพธีติ กามเภทาทิเก สพฺพสฺมิํ ภเวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อนาคโต อตีโต ปจฺจุปฺปนฺโนติ เอวํ ติยทฺธสงฺคหิเต สพฺพสฺมิํ ภเว วิปฺปมุตฺโตติฯ

อยํหมสฺมีติ อนานุปสฺสีติ โย เอวํ วิปฺปมุตฺโต, โส รูปเวทนาทีสุ ‘‘อยํ นาม ธมฺโม อหมสฺมี’’ติ ทิฏฺฐิมานมญฺญนาวเสน เอวํ นานุปสฺสติฯ ตสฺส ตถา ทสฺสเน การณํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา อยํหมสฺมีติ อนานุปสฺสีติ อิทํ ยถาวุตฺตาย วิมุตฺติยา อธิคมุปายทีปนํฯ ติยทฺธสงฺคหิเต เตภูมเก สงฺขาเร ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ ปวตฺตนสภาวาย มญฺญนาย อนธิฏฺฐานํ กตฺวา ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เม โส อตฺตา’’ติ เอวํ อุปฺปชฺชมานา ยา ปุพฺพภาควุฏฺฐานคามินี วิปสฺสนา, สา วิมุตฺติยา ปทฏฺฐานํฯ เอวํ วิมุตฺโต อุทตาริ โอฆํ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายาติ เอวํ ทสหิ สํโยชเนหิ สพฺพากุสเลหิ จ สพฺพถา วิมุตฺโต อรหา อริยมคฺคาธิคมนโต ปุพฺเพ สุปินนฺเตปิ อติณฺณปุพฺพํ กาโมโฆ ภโวโฆ ทิฏฺโฐโฆ อวิชฺโชโฆติ อิมํ จตุพฺพิธํ โอฆํ, สํสารมโหฆเมว วา อปุนพฺภวาย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานาย อุทตาริ อุตฺติณฺโณ, อุตฺตริตฺวา ปาเร ฐิโตติ อตฺโถฯ

ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยลกุณฺฑกภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา

[62] ทุติเย เสขํ มญฺญมาโนติ ‘‘เสโข อย’’นฺติ มญฺญมาโนฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – สิกฺขตีติ เสโขฯ กิํ สิกฺขติ? อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปญฺญญฺจฯ อถ วา สิกฺขนํ สิกฺขา, สา เอตสฺส สีลนฺติ เสโขฯ โส หิ อปริโยสิตสิกฺขตฺตา ตทธิมุตฺตตฺตา จ เอกนฺเตน สิกฺขนสีโล, น ปรินิฏฺฐิตสิกฺโข อเสโข วิย ตตฺถ ปฏิปฺปสฺสทฺธุสฺสุกฺโก, นาปิ วิสฺสฏฺฐสิกฺโข ปจุรชโน วิย ตตฺถ อนธิมุตฺโตฯ อถ วา อริยาย ชาติยา ตีสุ สิกฺขาสุ ชาโต, ตตฺถ วา ภโวติ เสโขฯ ภิยฺโยโสมตฺตายาติ ปมาณโต อุตฺตริ, ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา อธิกตรนฺติ อตฺโถฯ อายสฺมา หิ ลกุณฺฑกภทฺทิโย ปฐมสุตฺเต วุตฺเตน วิธินา ปฐโมวาเทน ยถานิสินฺโนว อาสวกฺขยปฺปตฺโตฯ ธมฺมเสนาปติ ปน ตสฺส ตํ อรหตฺตปฺปตฺติํ อนาวชฺชเนน อชานิตฺวา ‘‘เสโขเยวา’’ติ มญฺญมาโน อปฺปํ ยาจิโต พหุํ ททมาโน อุฬารปุริโส วิย ภิยฺโย ภิยฺโย อเนกปริยาเยน อาสวกฺขยาย ธมฺมํ กเถติเยวฯ อายสฺมาปิ ลกุณฺฑกภทฺทิโย ‘‘กตกิจฺโจ ทานาหํ, กิํ อิมินา โอวาเทนา’’ติ อจินฺเตตฺวา สทฺธมฺมคารเวน ปุพฺเพ วิย สกฺกจฺจํ สุณาติเยวฯ ตํ ทิสฺวา ภควา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนเยว พุทฺธานุภาเวน ยถา ธมฺมเสนาปติ ตสฺส กิเลสกฺขยํ ชานาติ, ตถา กตฺวา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตเมวฯ

คาถายํ ปน อจฺเฉจฺฉิ วฏฺฏนฺติ อนวเสสโต กิเลสวฏฺฏํ สมุจฺฉินฺทิ, ฉินฺเน จ กิเลสวฏฺเฏ กมฺมวฏฺฏมฺปิ ฉินฺนเมวฯ พฺยคา นิราสนฺติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา, นตฺถิ เอตฺถ อาสาติ นิราสํ, นิพฺพานํฯ ตํ นิราสํ วิเสเสน อคา อธิคโตติ พฺยคา, อคฺคมคฺคสฺส อธิคตตฺตา ปุน อธิคมการเณน วินา อธิคโตติ อตฺโถฯ ยสฺมา ตณฺหา ทุกฺขสมุทยภูตา, ตาย ปหีนาย อปฺปหีโน นาม กิเลโส นตฺถิ, ตสฺมาสฺส ตณฺหาปหานํ สวิเสสํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘วิสุกฺขา สริตา น สนฺทตี’’ติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – จตุตฺถสูริยปาตุภาเวน วิย มหานทิโย จตุตฺถมคฺคญาณุปฺปาเทน อนวเสสโต วิสุกฺขา วิโสสิตา ตณฺหาสริตา นที น สนฺทติ, อิโต ปฏฺฐาย น ปวตฺตติฯ ตณฺหา หิ ‘‘สริตา’’ติ วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘สริตานิ สิเนหิตานิ จ, โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน’’ติ (ธ. ป. 341), ‘‘สริตา วิสตฺติกา’’ติ (ธ. ส. 1065; มหานิ. 3) จฯ ฉินฺนํ วฏฺฏํ น วตฺตตีติ เอวํ กิเลสวฏฺฏสมุจฺเฉเทน ฉินฺนํ วฏฺฏํ อนุปฺปาทธมฺมตํ อวิปากธมฺมตญฺจ อาปาทเนน อุปจฺฉินฺนํ กมฺมวฏฺฏํ น วตฺตติ น ปวตฺตติฯ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ ยเทตํ สพฺพโส กิเลสวฏฺฏาภาวโต กมฺมวฏฺฏสฺส อปฺปวตฺตนํ, โส อายติํ วิปากวฏฺฏสฺส เอกํเสเนว อนุปฺปาโท เอว สกลสฺสาปิ สํสารทุกฺขสฺส อนฺโต ปริจฺเฉโท ปริวฏุมภาโวติฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ