เมนู

ตสฺมิํ ปน สอุปาเย สาเร ติฏฺฐนฺเตเยว วิมุตฺตาภิลาสาย ตํ อุเปนฺตา วิย หุตฺวาปิ ทิฏฺฐิวิปลฺลาเสน อติธาวนฺติ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺติ, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ‘‘นิจฺจํ สุภํ สุขํ อตฺตา’’ติ อภินิวิสิตฺวา คณฺหนฺตาติ อตฺโถฯ นวํ นวํ พนฺธนํ พฺรูหยนฺตีติ ตถา คณฺหนฺตา จ ตณฺหาทิฏฺฐิสงฺขาตํ นวํ นวํ พนฺธนํ พฺรูหยนฺติ วฑฺฒยนฺติฯ ปตนฺติ ปชฺโชตมิวาธิปาตกา, ทิฏฺเฐ สุเต อิติเหเก นิวิฏฺฐาติ เอวํ ตณฺหาทิฏฺฐิพนฺธเนหิ พทฺธตฺตา เอเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺเฐ อตฺตนา จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐิทสฺสเนเนว วา ทิฏฺเฐ อนุสฺสวูปลพฺภมตฺเตเนว จ สุเต ‘‘อิติห เอกนฺตโต เอวเมต’’นฺติ นิวิฏฺฐา ทิฏฺฐาภินิเวเสน ‘‘สสฺสต’’นฺติอาทินา อภินิวิฏฺฐา, เอกนฺตหิตํ วา นิสฺสรณํ อชานนฺตา ราคาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตํ ภวตฺตยสงฺขาตํ องฺคารกาสุํเยว อิเม วิย อธิปาตกา อิมํ ปชฺโชตํ ปตนฺติ, น ตโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ สกฺโกนฺตีติ อตฺโถฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อุปฺปชฺชนฺติสุตฺตวณฺณนา

[60] ทสเม ยาวกีวนฺติ ยตฺตกํ กาลํฯ ยโตติ ยทา, ยโต ปฏฺฐาย, ยสฺมิํ กาเลติ วา อตฺโถฯ เอวเมตํ, อานนฺทาติ, อานนฺท, ตถาคเต อุปฺปนฺเน ตถาคตสฺส ตถาคตสาวกานํเยว จ ลาภสกฺกาโร อภิวฑฺฒติ, ติตฺถิยา ปน นิตฺเตชา วิหตปฺปภา ปหีนลาภสกฺการา โหนฺตีติ ยํ ตยา วุตฺตํ, เอตํ เอวํ, น เอตสฺส อญฺญถาภาโวฯ จกฺกวตฺติโน หิ จกฺกรตนสฺส ปาตุภาเวน โลโก จกฺกรตนํ มุญฺจิตฺวา อญฺญตฺถ ปูชาสกฺการสมฺมานํ น ปวตฺเตติ, จกฺกรตนเมว ปน สพฺโพ โลโก สพฺพภาเวหิ สกฺกโรติ ครุํ กโรติ มาเนติ ปูเชติฯ อิติ วฏฺฏานุสาริปุญฺญมตฺตนิสฺสนฺทสฺสปิ ตาว มหนฺโต อานุภาโว, กิมงฺคํ ปน วิวฏฺฏานุสาริปุญฺญผลูปตฺถมฺภสฺส อนนฺตาปริเมยฺยคุณคณาธารสฺส พุทฺธรตนสฺส ธมฺมรตนสฺส สงฺฆรตนสฺส จาติ ทสฺเสติฯ

ภควา หิ สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อนุกฺกเมน โลเก เอกสฏฺฐิยา อรหนฺเตสุ ชาเตสุ สฏฺฐิ อรหนฺเต ชนปทจาริกาย วิสฺสชฺเชตฺวา อุรุเวลํ ปตฺวา อุรุเวลกสฺสปปฺปมุเข สหสฺสชฏิเล อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา เตหิ ปริวุโต ลฏฺฐิวนุยฺยาเน นิสีทิตฺวา พิมฺพิสารปฺปมุขานํ องฺคมคธวาสีนํ ทฺวาทส นหุตานิ สาสเน โอตาเรตฺวา ยทา ราชคเห วิหาสิ, ตโต ปฏฺฐาย ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ยถา ยถา อุปรูปริ อุฬารลาภสกฺกาโร อภิวฑฺฒติ, ตถา ตถา สพฺพติตฺถิยานํ ลาภสกฺกาโร ปริหายิ เอวฯ

อเถกทิวสํ อายสฺมา อานนฺโท ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน ภควโต จ อริยสงฺฆสฺส จ สมฺมาปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต ‘‘กถํ นุ โข ติตฺถิยาน’’นฺติ เตสํ ปฏิปตฺติํ อาวชฺเชสิฯ อถสฺส เนสํ สพฺพถาปิ ทุปฺปฏิปตฺติเยว อุปฏฺฐาสิฯ โส ‘‘เอวํมหานุภาเว นาม ปุญฺญูปนิสฺสยสฺส ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติยา จ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺเต ภควติ, อริยสงฺเฆ จ ธรนฺเต กถํ อิเม อญฺญติตฺถิยา เอวํ ทุปฺปฏิปนฺนา อกตปุญฺญา วรากา ลาภิโน สกฺกตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ ติตฺถิยานํ ลาภสกฺการหานิํ นิสฺสาย การุญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา อถ อตฺตโน ปริวิตกฺกํ ‘‘ยาวกีวญฺจ, ภนฺเต’’ติอาทินา ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา จ ตํ, ‘‘อานนฺท, ตยา มิจฺฉา ปริวิตกฺกิต’’นฺติ อวตฺวา สุวณฺณาลิงฺคสทิสํ คีวํ อุนฺนาเมตฺวา สุปุปฺผิตสตปตฺตสสฺสิริกํ มหามุขํ อภิปฺปสนฺนตรํ กตฺวา ‘‘เอวเมตํ, อานนฺทา’’ติ สมฺปหํสิตฺวา ‘‘ยาวกีวญฺจา’’ติอาทินา ตสฺส วจนํ ปจฺจนุโมทิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อายสฺมา อานนฺโท…เป.… ภิกฺขุสงฺโฆ จา’’ติฯ อถ ภควา ตสฺสํ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ อตีเตปิ มยิ อนุปฺปนฺเน เอกจฺเจ นีจชนา สมฺมานํ ลภิตฺวา มม อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย หตลาภสกฺการา อเหสุนฺติ พาเวรุชาตกํ (ชา. 1.4.153 อาทโย) กเถสิฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ทิฏฺฐิคติกานํ ตาว สกฺการสมฺมาโน ยาว น สมฺมาสมฺพุทฺธา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ ปน อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย เต หตลาภสกฺการา นิปฺปภา นิตฺเตชาว โหนฺติ, ทุปฺปฏิปตฺติยา ทุกฺขโต จ น มุจฺจนฺตีติ เอตมตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา ตทตฺถทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ

ตตฺถ โอภาสติ ตาว โส กิมีติ โส ขชฺชูปนกกิมิ ตาวเทว โอภาสติ โชตติ ทิพฺพติฯ ยาว น อุนฺนมเต ปภงฺกโรติ ตีสุปิ มหาทีเปสุ เอกกฺขเณ อาโลกกรเณน ‘‘ปภงฺกโร’’ติ ลทฺธนาโม สูริโย ยาว น อุคฺคมติ น อุเทติฯ อนุคฺคเต หิ สูริเย ลทฺโธกาสา ขชฺชูปนกา วิปริวตฺตมานาปิ กณฺฏกผลสทิสา ตมสิ วิชฺโชตนฺติฯ

ส เวโรจนมฺหิ อุคฺคเต, หตปฺปโภ โหติ น จาปิ ภาสตีติ สมนฺตโต อนฺธการํ วิธมิตฺวา กิรณสหสฺเสน วิโรจนสภาวตาย เวโรจนนามเก อาทิจฺเจ อุฏฺฐิเต โส ขชฺชูปนโก หตปฺปโภ นิตฺเตโช กาฬโก โหติ, รตฺตนฺธกาเร วิย น ภาสติ น ทิพฺพติฯ

เอวํ โอภาสิตเมว ตกฺกิกานนฺติ ยถา เตน ขชฺชูปนเกน สูริยุคฺคมนโต ปุเรเยว โอภาสิตํ โหติ, เอวํ ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา ปริกปฺปนมตฺเตน ทิฏฺฐีนํ คหณโต ‘‘ตกฺกิกา’’ติ ลทฺธนาเมหิ ติตฺถิเยหิ โอภาสิตํ อตฺตโน สมยเตเชน ทีเปตฺวา อธิฏฺฐิตํ ตาว, ยาว สมฺมาสมฺพุทฺธา โลเก นุปฺปชฺชนฺติฯ น ตกฺกิกา สุชฺฌนฺติ น จาปิ สาวกาติ ยทา ปน สมฺมาสมฺพุทฺธา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา ทิฏฺฐิคติกา น สุชฺฌนฺติ น โสภนฺติ, น จาปิ เตสํ สาวกา โสภนฺติ, อญฺญทตฺถุ วิหตโสภา รตฺติขิตฺตา วิย สรา น ปญฺญายนฺเตวฯ อถ วา ยาว สมฺมาสมฺพุทฺธา โลเก นุปฺปชฺชนฺติ, ตาวเทว ตกฺกิกานํ โอภาสิตํ อตฺตโน สมเยน โชตนํ พาลลาปนํ, น ตโต ปรํฯ กสฺมา? ยสฺมา น ตกฺกิกา สุชฺฌนฺติ, น จาปิ สาวกาฯ เต หิ ทุรกฺขาตธมฺมวินยา สมฺมาปฏิปตฺติรหิตา น สํสารโต สุชฺฌนฺติ อนิยฺยานิกสาสนตฺตาฯ เตนาห ‘‘ทุทฺทิฏฺฐี น ทุกฺขา ปมุจฺจเร’’ติฯ ตกฺกิกา หิ อยาถาวลทฺธิกตาย ทุทฺทิฏฺฐิโน มิจฺฉาภินิวิฏฺฐทิฏฺฐิกา วิปรีตทสฺสนา ตํ ทิฏฺฐิํ อนิสฺสชฺชิตฺวา สํสารทุกฺขโต น กทาจิปิ มุจฺจนฺตีติฯ

ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ ชจฺจนฺธวคฺควณฺณนาฯ

7. จูฬวคฺโค

1. ปฐมลกุณฺฑกภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา

[61] จูฬวคฺคสฺส ปฐเม ลกุณฺฑกภทฺทิยนฺติ เอตฺถ ภทฺทิโยติ ตสฺส อายสฺมโต นามํ, กายสฺส ปน รสฺสตฺตา ‘‘ลกุณฺฑกภทฺทิโย’’ติ นํ สญฺชานนฺติฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค รูเปน อปาสาทิโก ทุพฺพณฺโณ ทุทฺทสิโก โอโกฏิมโกฯ โส เอกทิวสํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิฯ ตทา เสกฺขา ภิกฺขู เยภุยฺเยน อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺฐานํ ยาจนฺติ, ธมฺมเทสนํ ยาจนฺติ, ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติฯ โส เตสํ อธิปฺปายํ ปูเรนฺโต กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขติ, ธมฺมํ เทเสติ, ปญฺหํ วิสฺสชฺเชติฯ เต ฆเฏนฺตา วายมนฺตา อปฺเปกจฺเจ สกทาคามิผลํ, อปฺเปกจฺเจ อนาคามิผลํ, อปฺเปกจฺเจ อรหตฺตํ, อปฺเปกจฺเจ ติสฺโส วิชฺชา, อปฺเปกจฺเจ ฉฬภิญฺญา, อปฺเปกจฺเจ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อธิคจฺฉนฺติฯ เต ทิสฺวา ลกุณฺฑกภทฺทิโยปิ เสโข สมาโน กาลํ ญตฺวา อตฺตโน จิตฺตกลฺลตญฺจ สลฺเลขญฺจ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ธมฺมเสนาปติํ อุปสงฺกมิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร สมฺโมทมาโน ธมฺมเทสนํ ยาจิฯ โสปิสฺส อชฺฌาสยสฺส อนุรูปํ กถํ กเถสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ ลกุณฺฑกภทฺทิยํ อเนกปริยาเยน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ อเนกปริยาเยนาติ ‘‘อิติปิ ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา, อิติปิ ทุกฺขา, อิติปิ อนตฺตา’’ติ เอวํ อเนเกหิ การเณหิฯ ธมฺมิยา กถายาติ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยาทิปกาสนิยา ธมฺมิยา กถายฯ สนฺทสฺเสตีติ ตานิเยว อนิจฺจาทิลกฺขณานิ อุทยพฺพยาทิเก จ สมฺมา ทสฺเสติ, หตฺเถน คเหตฺวา วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺเสติฯ