9. อุปาติธาวนฺติสุตฺตวณฺณนา

[59] นวเม รตฺตนฺธการติมิสายนฺติ รตฺติยํ อนฺธกาเร มหาติมิสายํฯ รตฺตีปิ หิ อนฺธการวิรหิตา โหติ, ยา ปุณฺณมาย รตฺติ ชุณฺโหภาสิตาฯ อนฺธกาโรปิ ‘‘ติมิสา’’ติ น วตฺตพฺโพ โหติ อพฺภมหิกาทิอุปกฺกิเลสวิรหิเต เทเวฯ มหนฺธกาโร หิ ‘‘ติมิสา’’ติ วุจฺจติฯ อยํ ปน อมาวสี รตฺติ เทโว จ เมฆปฏลสญฺฉนฺโนฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘รตฺตนฺธการติมิสายนฺติ รตฺติยา อนฺธกาเร มหาติมิสาย’’นฺติฯ อพฺโภกาเสติ อปฺปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส วิหารงฺคเณฯ เตลปฺปทีเปสุ ฌายมาเนสูติ เตลปชฺโชเตสุ ชลมาเนสุฯ

นนุ จ ภควโต พฺยามปฺปภา ปกติยา พฺยามมตฺตปฺปเทสํ อภิพฺยาเปตฺวา จนฺทิมสูริยาโลกํ อภิภวิตฺวา ฆนพหลํ พุทฺธาโลกํ วิสฺสชฺเชนฺตี อนฺธการํ วิธมิตฺวา ติฏฺฐติ, กายปฺปภาปิ นีลปีตาทิวเสน ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชตฺวา ปกติยาว สมนฺตโต อสีติหตฺถปฺปเทสํ โอภาเสนฺตี ติฏฺฐติ, เอวํ พุทฺธาโลเกเนว เอโกภาสภูเต ภควโต นิสินฺโนกาเส ปทีปกรเณ กิจฺจํ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, ตถาปิ ปุญฺญตฺถิกา อุปาสกา ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปูชากรณตฺถํ เทวสิกํ เตลปฺปทีปํ อุปฏฺฐเปนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ – สามญฺญผเลปิ ‘‘เอเต มณฺฑลมาเล ทีปา ฌายนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.159)ฯ ‘‘รตฺตนฺธการติมิสาย’’นฺติ อิทมฺปิ ตสฺสา รตฺติยา สภาวกิตฺตนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน ภควโต นิสินฺโนกาสสฺส อนฺธการภาวโตฯ ปูชากรณตฺถเมว หิ ตทาปิ อุปาสเกหิ ปทีปา การิตาฯ

ตสฺมิญฺหิ ทิวเส สาวตฺถิวาสิโน พหู อุปาสกา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา อุโปสถงฺคานิ สมาทิยิตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา มหาทานานิ ปวตฺเตตฺวา ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อนุคนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เคหานิ คนฺตฺวา สยมฺปิ ปริภุญฺชิตฺวา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา คนฺธมาลาทิหตฺถา วิหารํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ ปูเชตฺวา เกจิ มโนภาวนีเย ภิกฺขู ปยิรุปาสนฺตา เกจิ โยนิโสมนสิกโรนฺตา ทิวสภาคํ วีตินาเมสุํฯ

เต สายนฺหสมเย ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สตฺถริ ธมฺมสภามณฺฑปโต ปฏฺฐาย คนฺธกุฏิสมีเป อชฺโฌกาเส ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺเน, ภิกฺขุสงฺเฆ จ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสนฺเต อุโปสถวิโสธนตฺถญฺเจว โยนิโสมนสิการปริพฺรูหนตฺถญฺจ นครํ อคนฺตฺวา วิหาเรเยว วสิตุกามา โอหียิํสุฯ อถ เต ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปูชากรณตฺถํ พหู เตลปฺปทีเป อาโรเปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อญฺชลิํ กตฺวา ภิกฺขูนํ ปริยนฺเต นิสินฺนา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ, ‘‘ภนฺเต, อิเม ติตฺถิยา นานาวิธานิ ทิฏฺฐิคตานิ อภินิวิสฺส โวหรนฺติ, ตถา โวหรนฺตา จ กทาจิ สสฺสตํ, กทาจิ อสสฺสตํ, อุจฺเฉทาทีสุ อญฺญตรนฺติ เอกสฺมิํเยว อฏฺฐตฺวา นวนวานิ ทิฏฺฐิคตานิ ‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’นฺติ ปคฺคยฺห ติฏฺฐนฺติ อุมฺมตฺตกสทิสา, เตสํ ตถา อภินิวิฏฺฐานํ กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’’ติฯ เตน จ สมเยน พหู ปฏงฺคปาณกา ปตนฺตา ปตนฺตา เตสุ เตลปฺปทีเปสุ นิปตนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา อธิปาตกา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ อธิปาตกาติ ปฏงฺคปาณกา, เย ‘‘สลภา’’ติปิ วุจฺจนฺติฯ เต หิ ทีปสิขํ อธิปตนโต ‘‘อธิปาตกา’’ติ อธิปฺเปตาฯ อาปาตปริปาตนฺติ อาปาตํ ปริปาตํ, อาปติตฺวา อาปติตฺวา ปริปติตฺวา ปริปติตฺวา, อภิมุขปาตญฺเจว ปริพฺภมิตฺวา ปาตญฺจ กตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘อาปาเถ ปริปาต’’นฺติ เกจิ ปฐนฺติ, อาปาเถ ปทีปสฺส อตฺตโน อาปาถคมเน สติ ปริปติตฺวา ปริปติตฺวาติ อตฺโถฯ อนยนฺติ อวฑฺฒิํ ทุกฺขํฯ พฺยสนนฺติ วินาสํฯ ปุริมปเทน หิ มรณมตฺตํ ทุกฺขํ, ปจฺฉิมปเทน มรณํ เตสํ ทีเปติฯ ตตฺถ เกจิ ปาณกา สห ปตเนน มริํสุ, เกจิ มรณมตฺตํ ทุกฺขํ อาปชฺชิํสุฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อธิปาตกปาณกานํ อตฺตหิตํ อชานนฺตานํ อตฺตุปกฺกมวเสน นิรตฺถกพฺยสนาปตฺติํ วิทิตฺวา เตสํ วิย ทิฏฺฐิคติกานํ ทิฏฺฐาภินิเวเสน อนยพฺยสนาปตฺติทีปกํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ อุปาติธาวนฺติ น สารเมนฺตีติ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติอาทิเภทํ สารํ น เอนฺติ, จตุสจฺจาภิสมยวเสน น อธิคจฺฉนฺติฯ

ตสฺมิํ ปน สอุปาเย สาเร ติฏฺฐนฺเตเยว วิมุตฺตาภิลาสาย ตํ อุเปนฺตา วิย หุตฺวาปิ ทิฏฺฐิวิปลฺลาเสน อติธาวนฺติ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺติ, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ‘‘นิจฺจํ สุภํ สุขํ อตฺตา’’ติ อภินิวิสิตฺวา คณฺหนฺตาติ อตฺโถฯ นวํ นวํ พนฺธนํ พฺรูหยนฺตีติ ตถา คณฺหนฺตา จ ตณฺหาทิฏฺฐิสงฺขาตํ นวํ นวํ พนฺธนํ พฺรูหยนฺติ วฑฺฒยนฺติฯ ปตนฺติ ปชฺโชตมิวาธิปาตกา, ทิฏฺเฐ สุเต อิติเหเก นิวิฏฺฐาติ เอวํ ตณฺหาทิฏฺฐิพนฺธเนหิ พทฺธตฺตา เอเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺเฐ อตฺตนา จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐิทสฺสเนเนว วา ทิฏฺเฐ อนุสฺสวูปลพฺภมตฺเตเนว จ สุเต ‘‘อิติห เอกนฺตโต เอวเมต’’นฺติ นิวิฏฺฐา ทิฏฺฐาภินิเวเสน ‘‘สสฺสต’’นฺติอาทินา อภินิวิฏฺฐา, เอกนฺตหิตํ วา นิสฺสรณํ อชานนฺตา ราคาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตํ ภวตฺตยสงฺขาตํ องฺคารกาสุํเยว อิเม วิย อธิปาตกา อิมํ ปชฺโชตํ ปตนฺติ, น ตโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ สกฺโกนฺตีติ อตฺโถฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อุปฺปชฺชนฺติสุตฺตวณฺณนา

[60] ทสเม ยาวกีวนฺติ ยตฺตกํ กาลํฯ ยโตติ ยทา, ยโต ปฏฺฐาย, ยสฺมิํ กาเลติ วา อตฺโถฯ เอวเมตํ, อานนฺทาติ, อานนฺท, ตถาคเต อุปฺปนฺเน ตถาคตสฺส ตถาคตสาวกานํเยว จ ลาภสกฺกาโร อภิวฑฺฒติ, ติตฺถิยา ปน นิตฺเตชา วิหตปฺปภา ปหีนลาภสกฺการา โหนฺตีติ ยํ ตยา วุตฺตํ, เอตํ เอวํ, น เอตสฺส อญฺญถาภาโวฯ จกฺกวตฺติโน หิ จกฺกรตนสฺส ปาตุภาเวน โลโก จกฺกรตนํ มุญฺจิตฺวา อญฺญตฺถ ปูชาสกฺการสมฺมานํ น ปวตฺเตติ, จกฺกรตนเมว ปน สพฺโพ โลโก สพฺพภาเวหิ สกฺกโรติ ครุํ กโรติ มาเนติ ปูเชติฯ อิติ วฏฺฏานุสาริปุญฺญมตฺตนิสฺสนฺทสฺสปิ ตาว มหนฺโต อานุภาโว, กิมงฺคํ ปน วิวฏฺฏานุสาริปุญฺญผลูปตฺถมฺภสฺส อนนฺตาปริเมยฺยคุณคณาธารสฺส พุทฺธรตนสฺส ธมฺมรตนสฺส สงฺฆรตนสฺส จาติ ทสฺเสติฯ