‘‘น ชาติ เมตี’’ติปิ ปฐนฺติ, โส เอวตฺโถฯ อิติ ภควา อายสฺมโต สุภูติสฺส อรหตฺตผลสมาปตฺติวิหารํ อนุปาทิเสสนิพฺพานญฺจ อารพฺภ ปีติเวควิสฺสฏฺฐํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

สตฺตมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. คณิกาสุตฺตวณฺณนา

[58] อฏฺฐเม ทฺเว ปูคาติ ทฺเว คณาฯ อญฺญตริสฺสา คณิกายาติ อญฺญตราย นครโสภินิยาฯ สารตฺตาติ สุฏฺฐุ รตฺตาฯ ปฏิพทฺธจิตฺตาติ กิเลสวเสน พทฺธจิตฺตาฯ ราชคเห กิร เอกสฺมิํ ฉณทิวเส พหู ธุตฺตปุริสา คณพนฺธเนน วิจรนฺตา เอกเมกสฺส เอกเมกํ เวสิํ อาเนตฺวา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ฉณกีฬํ กีฬิํสุฯ ตโต ปรมฺปิ ทฺเว ตโย ฉณทิวเส ตํ ตํเยว เวสิํ อาเนตฺวา ฉณกีฬํ กีฬิํสุฯ อถาปรสฺมิํ ฉณทิวเส อญฺเญปิ ธุตฺตา ตเถว ฉณกีฬํ กีฬิตุกามา เวสิโย อาเนนฺตา ปุริมธุตฺเตหิ ปุพฺเพ อานีตํ เอกํ เวสิํ อาเนนฺติฯ อิตเร ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ ปริคฺคโห’’ติ อาหํสุฯ เตปิ ตเถว อาหํสุฯ ‘‘เอวํ อมฺหากํ ปริคฺคโห, อมฺหากํ ปริคฺคโห’’ติ กลหํ วฑฺเฒตฺวา ปาณิปฺปหาราทีนิ อกํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ราชคเห ทฺเว ปูคา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุปกฺกมนฺตีติ ปหรนฺติฯ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺตีติ พลวูปกฺกเมหิ มรณํ อุปคจฺฉนฺติ, อิตเรปิ มรณมตฺตํ มรณปฺปมาณทุกฺขํ ปาปุณนฺติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ กาเมสุ เคธํ วิวาทมูลํ สพฺพานตฺถมูลนฺติ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อนฺตทฺวเย จ มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา อาทีนวานิสํสวิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ยญฺจ ปตฺตนฺติ ยํ รูปาทิปญฺจกามคุณชาตํ ปตฺตํ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ ทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา วา อปุรกฺขตฺวา วา เอตรหิ ลทฺธํ อนุภุยฺยมานํฯ ยญฺจ ปตฺตพฺพนฺติ ยญฺจ กามคุณชาตเมว ‘‘ภุญฺชิตพฺพา กามา, ปริภุญฺชิตพฺพา กามา, อาเสวิตพฺพา กามา, ปฏิเสวิตพฺพา กามา, โย กาเม ปริภุญฺชติ, โส โลกํ วฑฺเฒติ, โย โลกํ วฑฺเฒติ, โส พหุํ ปุญฺญํ ปสวตี’’ติ ทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสาย ตํ อนิสฺสชฺชิตฺวา กเตน กมฺมุนา อนาคเต ปตฺตพฺพํ อนุภวิตพฺพญฺจฯ

อุภยเมตํ รชานุกิณฺณนฺติ เอตํ อุภยํ ปตฺตํ ปตฺตพฺพญฺจ ราครชาทีหิ อนุกิณฺณํฯ สมฺปตฺเต หิ วตฺถุกาเม อนุภวนฺโต ราครเชน โวกิณฺโณ โหติ, ตตฺถ ปน สํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส ผเล อายติํ อาปนฺเน โทมนสฺสุปฺปตฺติยา โทสรเชน โวกิณฺโณ โหติ, อุภยตฺถาปิ โมหรเชน โวกิณฺโณ โหติฯ กสฺส ปเนตํ รชานุกิณฺณนฺติ อาห – ‘‘อาตุรสฺสานุสิกฺขโต’’ติ กามปตฺถนาวเสน กิเลสาตุรสฺส, ตสฺส จ ผเลน ทุกฺขาตุรสฺส จ อุภยตฺถาปิ ปฏิการาภิลาสาย กิเลสผเล อนุสิกฺขโตฯ

ตถา ยญฺจ ปตฺตนฺติ ยํ อเจลกวตาทิวเสน ปตฺตํ อตฺตปริตาปนํ ฯ ยญฺจ ปตฺตพฺพนฺติ ยํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานเหตุ อปาเยสุ ปตฺตพฺพํ ผลํฯ อุภยเมตํ รชานุกิณฺณนฺติ ตทุภยํ ทุกฺขรชานุกิณฺณํฯ อาตุรสฺสาติ กายกิลมเถน ทุกฺขาตุรสฺสฯ อนุสิกฺขโตติ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ, ตสฺสา สมาทายเก ปุคฺคเล จ อนุสิกฺขโตฯ

เย จ สิกฺขาสาราติ เยหิ ยถาสมาทินฺนํ สีลพฺพตาทิสงฺขาตํ สิกฺขํ สารโต คเหตฺวา ‘‘อิมินา สํสารสุทฺธี’’ติ กถิตาฯ เตนาห – สีลพฺพตํ ชีวิตํ พฺรหฺมจริยํ อุปฏฺฐานสาราติฯ ตตฺถ ยํ ‘‘น กโรมี’’ติ โอรมติ, ตํ สีลํ, วิสโภชนกิจฺฉาจรณาทิกํ วตํ, สากภกฺขตาทิชีวิกา ชีวิตํ, เมถุนวิรติ พฺรหฺมจริยํ, เอเตสํ อนุติฏฺฐนํ อุปฏฺฐานํ, ภูตปิณฺฑกปริภณฺฑาทิวเสน ขนฺธเทวสิวาทิปริจรณํ วา อุปฏฺฐานํ, เอวเมเตหิ ยถาวุตฺเตหิ สีลาทีหิ สํสารสุทฺธิ โหตีติ ตานิ สารโต คเหตฺวา ฐิตา สมณพฺราหฺมณา สิกฺขาสารา สีลพฺพตํ ชีวิตํ พฺรหฺมจริยํ ‘‘อุปฏฺฐานสารา’’ติ เวทิตพฺพาฯ อยเมโก อนฺโตติ อยํ สีลพฺพตปรามาสวเสน อตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาโต มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา อุปฺปถภูโต ลามกฏฺเฐน จ เอโก อนฺโตฯ อยํ ทุติโย อนฺโตติ อยํ กามสุขลฺลิกานุโยโค กาเมสุ ปาตพฺยตาปตฺติสงฺขาโต ทุติโย วุตฺตนเยน อนฺโตฯ

อิจฺเจเต อุโภ อนฺตาติ กามสุขลฺลิกานุโยโค อตฺตกิลมถานุโยโค จ อิติ เอเต อุโภ อนฺตาฯ

เต จ โข เอตรหิ ปตฺเต, อายติํ ปตฺตพฺเพ จ กิเลสทุกฺขรชานุกิณฺเณ กามคุเณ อตฺตปริตาปเน จ อลฺลีเนหิ กิเลสทุกฺขาตุรานํ อนุสิกฺขนฺเตหิ, สยญฺจ กิเลสทุกฺขาตุเรหิ ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา ลามกา อุปฺปถภูตา จาติ อนฺตาฯ กฏสิวฑฺฒนาติ อนฺธปุถุชฺชเนหิ อภิกงฺขิตพฺพฏฺเฐน กฏสิสงฺขาตานํ ตณฺหาอวิชฺชานํ อภิวฑฺฒนาฯ กฏสิโย ทิฏฺฐิํ วฑฺเฒนฺตีติ ตา ปน กฏสิโย นานปฺปการทิฏฺฐิํ วฑฺเฒนฺติฯ วตฺถุกาเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน หิ เต ปชหิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ตณฺหาอวิชฺชาสหการีการณํ ลภิตฺวา ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 1221; วิภ. 938) นตฺถิกทิฏฺฐิํ อกิริยทิฏฺฐิํ อเหตุกทิฏฺฐิญฺจ คณฺหาเปนฺติ, อตฺตปริตาปนํ อนุยุตฺตสฺส ปน อวิชฺชาตณฺหาสหการีการณํ ลภิตฺวา ‘‘สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี’’ติอาทินา อตฺตสุทฺธิอภิลาเสน สีลพฺพตปรามาสทิฏฺฐิํ คณฺหาเปนฺติฯ สกฺกายทิฏฺฐิยา ปน เตสํ ปจฺจยภาโว ปากโฏเยวฯ เอวํ อนฺตทฺวยูปนิสฺสเยน ตณฺหาอวิชฺชานํ ทิฏฺฐิวฑฺฒกตา เวทิตพฺพาฯ เกจิ ปน ‘‘กฏสีติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ วทนฺติฯ เตสํ ยทคฺเคน ตโต อนฺตทฺวยโต สํสารสุทฺธิ น โหติ, ตทคฺเคน เต อุปาทานกฺขนฺเธ อภิวฑฺเฒตีติ อธิปฺปาโยฯ อปเร ปน ‘‘กฏสิวฑฺฒนา’’ติ ปทสฺส ‘‘อปราปรํ ชรามรเณหิ สิวถิกวฑฺฒนา’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ เตหิปิ อนฺตทฺวยสฺส สํสารสุทฺธิเหตุภาวาภาโวเยว วุตฺโต, กฏสิยา ปน ทิฏฺฐิวฑฺฒนการณภาโว วตฺตพฺโพฯ

เอเต เต อุโภ อนฺเต อนภิญฺญายาติ เต เอเต ยถาวุตฺเต อุโภปิ อนฺเต อชานิตฺวา ‘‘อิเม อนฺตา เต จ เอวํคหิตา เอวํอนุฏฺฐิตา เอวํคติกา เอวํอภิสมฺปรายา’’ติ เอวํ อชานนเหตุ อชานนการณาฯ ‘‘ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา’’ติอาทีสุ (ปุ. ป. 208; อ. นิ. 9.43) วิยสฺส เหตุอตฺถตา ทฏฺฐพฺพาฯ โอลียนฺติ เอเกติ เอเก กามสุขานุโยควเสน สงฺโกจํ อาปชฺชนฺติฯ อติธาวนฺติ เอเกติ เอเก อตฺตกิลมถานุโยควเสน อติกฺกมนฺติฯ กามสุขมนุยุตฺตา หิ วีริยสฺส อกรณโต โกสชฺชวเสน สมฺมาปฏิปตฺติโต สงฺโกจมาปนฺนตา โอลียนฺติ นาม, อตฺตปริตาปนมนุยุตฺตา ปน โกสชฺชํ ปหาย อนุปาเยน วีริยารมฺภํ กโรนฺตา สมฺมาปฏิปตฺติยา อติกฺกมนโต อติธาวนฺติ นาม, ตทุภยํ ปน ตตฺถ อาทีนวาทสฺสนโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อุโภ อนฺเต อนภิญฺญาย โอลียนฺติ เอเก อติธาวนฺติ เอเก’’ติฯ ตตฺถ ตณฺหาภินนฺทนวเสน โอลียนฺติ, ทิฏฺฐาภินนฺทนวเสน อติธาวนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

อถ วา สสฺสตาภินิเวสวเสน โอลียนฺติ เอเก, อุจฺเฉทาภินิเวสวเสน อติธาวนฺติ เอเกฯ โคสีลาทิวเสน หิ อตฺตปริตาปนมนุยุตฺตา เอกจฺเจ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา, ตตฺถ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสามี’’ติ สสฺสตทสฺสนํ อภินิวิสนฺตา สํสาเร โอลียนฺติ นาม, กามสุขมนุยุตฺตา ปน เอกจฺเจ ยํกิญฺจิ กตฺวา อินฺทฺริยานิ สนฺตปฺเปตุกามา โลกายติกา วิย ตทนุคุณํ อุจฺเฉททสฺสนํ อภินิวิสนฺตา อนุปาเยน วฏฺฏุปจฺเฉทสฺส ปริเยสนโต อติธาวนฺติ นามฯ เอวํ สสฺสตุจฺเฉทวเสนปิ โอลียนาติธาวนานิ เวทิตพฺพานิฯ

เย จ โข เต อภิญฺญายาติ เย จ โข ปน อริยปุคฺคลา เต ยถาวุตฺเต อุโภ อนฺเต ‘‘อิเม อนฺตา เอวํคหิตา เอวํอนุฏฺฐิตา เอวํคติกา เอวํอภิสมฺปรายา’’ติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน วิปสฺสนาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ชานิตฺวา มชฺฌิมปฏิปทํ สมฺมาปฏิปนฺนา, ตาย สมฺมาปฏิปตฺติยาฯ ตตฺร จ นาเหสุนฺติ ตตฺร ตสฺมิํ อนฺตทฺวเย ปติตา น อเหสุํ, ตํ อนฺตทฺวยํ ปชหิํสูติ อตฺโถฯ เตน จ นามญฺญิํสูติ เตน อนฺตทฺวยปหาเนน ‘‘มม อิทํ อนฺตทฺวยปหานํ, อหํ อนฺตทฺวยํ ปหาสิํ, อิมินา อนฺตทฺวยปหาเนน เสยฺโย’’ติอาทินา ตณฺหาทิฏฺฐิมานมญฺญนาวเสน น อมญฺญิํสุ สพฺพมญฺญนานํ สมฺมเทว ปหีนตฺตาฯ เอตฺถ จ อคฺคผเล ฐิเต อริยปุคฺคเล สนฺธาย ‘‘ตตฺร จ นาเหสุํ, เตน จ นามญฺญิํสู’’ติ อตีตกาลวเสน อยํ เทสนา ปวตฺตา, มคฺคกฺขเณ ปน อธิปฺเปเต วตฺตมานกาลวเสเนว วตฺตพฺพํ สิยาฯ วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายาติ เย เอวํ ปหีนสพฺพมญฺญนา อุตฺตมปุริสา, เตสํ อนุปาทาปรินิพฺพุตานํ กมฺมวิปากกิเลสวเสน ติวิธมฺปิ วฏฺฏํ นตฺถิ ปญฺญาปนาย, วตฺตมานกฺขนฺธเภทโต อุทฺธํ อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท อปญฺญตฺติกภาวเมว คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุปาติธาวนฺติสุตฺตวณฺณนา

[59] นวเม รตฺตนฺธการติมิสายนฺติ รตฺติยํ อนฺธกาเร มหาติมิสายํฯ รตฺตีปิ หิ อนฺธการวิรหิตา โหติ, ยา ปุณฺณมาย รตฺติ ชุณฺโหภาสิตาฯ อนฺธกาโรปิ ‘‘ติมิสา’’ติ น วตฺตพฺโพ โหติ อพฺภมหิกาทิอุปกฺกิเลสวิรหิเต เทเวฯ มหนฺธกาโร หิ ‘‘ติมิสา’’ติ วุจฺจติฯ อยํ ปน อมาวสี รตฺติ เทโว จ เมฆปฏลสญฺฉนฺโนฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘รตฺตนฺธการติมิสายนฺติ รตฺติยา อนฺธกาเร มหาติมิสาย’’นฺติฯ อพฺโภกาเสติ อปฺปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส วิหารงฺคเณฯ เตลปฺปทีเปสุ ฌายมาเนสูติ เตลปชฺโชเตสุ ชลมาเนสุฯ

นนุ จ ภควโต พฺยามปฺปภา ปกติยา พฺยามมตฺตปฺปเทสํ อภิพฺยาเปตฺวา จนฺทิมสูริยาโลกํ อภิภวิตฺวา ฆนพหลํ พุทฺธาโลกํ วิสฺสชฺเชนฺตี อนฺธการํ วิธมิตฺวา ติฏฺฐติ, กายปฺปภาปิ นีลปีตาทิวเสน ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชตฺวา ปกติยาว สมนฺตโต อสีติหตฺถปฺปเทสํ โอภาเสนฺตี ติฏฺฐติ, เอวํ พุทฺธาโลเกเนว เอโกภาสภูเต ภควโต นิสินฺโนกาเส ปทีปกรเณ กิจฺจํ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, ตถาปิ ปุญฺญตฺถิกา อุปาสกา ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปูชากรณตฺถํ เทวสิกํ เตลปฺปทีปํ อุปฏฺฐเปนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ – สามญฺญผเลปิ ‘‘เอเต มณฺฑลมาเล ทีปา ฌายนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.159)ฯ ‘‘รตฺตนฺธการติมิสาย’’นฺติ อิทมฺปิ ตสฺสา รตฺติยา สภาวกิตฺตนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน ภควโต นิสินฺโนกาสสฺส อนฺธการภาวโตฯ ปูชากรณตฺถเมว หิ ตทาปิ อุปาสเกหิ ปทีปา การิตาฯ

ตสฺมิญฺหิ ทิวเส สาวตฺถิวาสิโน พหู อุปาสกา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา อุโปสถงฺคานิ สมาทิยิตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา มหาทานานิ ปวตฺเตตฺวา ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อนุคนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เคหานิ คนฺตฺวา สยมฺปิ ปริภุญฺชิตฺวา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา คนฺธมาลาทิหตฺถา วิหารํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ ปูเชตฺวา เกจิ มโนภาวนีเย ภิกฺขู ปยิรุปาสนฺตา เกจิ โยนิโสมนสิกโรนฺตา ทิวสภาคํ วีตินาเมสุํฯ