7. สุภูติสุตฺตวณฺณนา
[57] สตฺตเม สุภูตีติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ โส หิ อายสฺมา ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปาทมูเล กตาภินีหาโร กปฺปสตสหสฺสํ อุปจิตปุญฺญสมฺภาโร อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อุฬารวิภเว คหปติกุเล อุปฺปนฺโน ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สํเวคชาโต ฆรา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา กตาธิการตฺตา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต น จิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ ชาโต, พฺรหฺมวิหารภาวนาย ปน อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อรณวิหารีนํ ยทิทํ สุภูตี’’ติ (อ. นิ. 1.201) อรณวิหาเร ภควตา เอตทคฺเค ฐปิโตฯ โส เอกทิวสํ สายนฺหสมยํ ทิวาฏฺฐานโต วิหารงฺคณํ โอติณฺโณ จตุปริสมชฺเฌ ภควนฺตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา ‘‘เทสนาปริโยสาเน วุฏฺฐหิตฺวา วนฺทิสฺสามี’’ติ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ภควโต อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสินฺโน ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สุภูติ…เป.… สมาปชฺชิตฺวา’’ติฯ
ตตฺถ ทุติยชฺฌานโต ปฏฺฐาย รูปาวจรสมาธิ สพฺโพปิ อรูปาวจรสมาธิ อวิตกฺกสมาธิ เอวฯ อิธ ปน จตุตฺถชฺฌานปาทโก อรหตฺตผลสมาธิ ‘‘อวิตกฺกสมาธี’’ติ อธิปฺเปโตฯ ทุติยชฺฌานาทีหิ ปหีนา มิจฺฉาวิตกฺกา น ตาว สุปฺปหีนา อจฺจนฺตปหานาภาวโต, อริยมคฺเคน ปน ปหีนา เอว ปุน ปหานกิจฺจาภาวโตฯ ตสฺมา อคฺคมคฺคปริโยสานภูโต อรหตฺตผลสมาธิ สพฺเพสํ มิจฺฉาวิตกฺกานํ ปหานนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา วิเสสโต ‘‘อวิตกฺกสมาธี’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ปเคว จตุตฺถชฺฌานปาทโกฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อิธ ปน จตุตฺถชฺฌานปาทโก อรหตฺตผลสมาธิ ‘อวิตกฺกสมาธี’ติ อธิปฺเปโต’’ติฯ
เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต สุภูติสฺส สพฺพมิจฺฉาวิตกฺกสพฺพสํกิเลสปหานสงฺขาตํ อตฺถํ สพฺพาการโต ชานิตฺวา ตทตฺถทีปกํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ
ตตฺถ ยสฺส วิตกฺกา วิธูปิตาติ เยน อริยปุคฺคเลน, ยสฺส วา อริยปุคฺคลสฺส กามวิตกฺกาทโย สพฺเพปิ มิจฺฉาวิตกฺกา วิธูปิตา อริยมคฺคญาเณน สนฺตาปิตา สมุจฺฉินฺนาฯ อชฺฌตฺตํ สุวิกปฺปิตา อเสสาติ นิยกชฺฌตฺตสงฺขาเต อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชนารหา สุวิกปฺปิตา สุฏฺฐุ วิกปฺปิตา อเสสโต, กิญฺจิปิ อเสเสตฺวา สุสมุจฺฉินฺนาติ อตฺโถฯ ตํ สงฺคมติจฺจ อรูปสญฺญีติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํฯ อถ วา เหตุอตฺโถ ตํสทฺโทฯ ยสฺมา อนวเสเสน มิจฺฉาวิตกฺกา สมุจฺฉินฺนา, ตสฺมา ราคสงฺคาทิกํ ปญฺจวิธํ สงฺคํ, สพฺพมฺปิ วา กิเลสสงฺคํ อติจฺจ อติกฺกมิตฺวา อติกฺกมนเหตุ รูปสภาวาภาวโต รุปฺปนสงฺขาตสฺส จ วิการสฺส ตตฺถ อภาวโต นิพฺพิการเหตุภาวโต วา ‘‘อรูป’’นฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตาหิ มคฺคผลสญฺญาหิ อรูปสญฺญีฯ จตุโยคาติคโตติ กามโยโค ภวโยโค ทิฏฺฐิโยโค อวิชฺชาโยโคติ จตฺตาโร โยเค ยถารหํ จตูหิปิ มคฺเคหิ อติกฺกมิตฺวา คโตฯ น ชาตุ เมตีติ มกาโร ปทสนฺธิกโร, ชาตุ เอกํเสเนว ปุนพฺภวาย น เอติ, อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ ตสฺส นตฺถีติ อตฺโถฯ
‘‘น ชาติ เมตี’’ติปิ ปฐนฺติ, โส เอวตฺโถฯ อิติ ภควา อายสฺมโต สุภูติสฺส อรหตฺตผลสมาปตฺติวิหารํ อนุปาทิเสสนิพฺพานญฺจ อารพฺภ ปีติเวควิสฺสฏฺฐํ อุทานํ อุทาเนสิฯ
สตฺตมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
8. คณิกาสุตฺตวณฺณนา
[58] อฏฺฐเม ทฺเว ปูคาติ ทฺเว คณาฯ อญฺญตริสฺสา คณิกายาติ อญฺญตราย นครโสภินิยาฯ สารตฺตาติ สุฏฺฐุ รตฺตาฯ ปฏิพทฺธจิตฺตาติ กิเลสวเสน พทฺธจิตฺตาฯ ราชคเห กิร เอกสฺมิํ ฉณทิวเส พหู ธุตฺตปุริสา คณพนฺธเนน วิจรนฺตา เอกเมกสฺส เอกเมกํ เวสิํ อาเนตฺวา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ฉณกีฬํ กีฬิํสุฯ ตโต ปรมฺปิ ทฺเว ตโย ฉณทิวเส ตํ ตํเยว เวสิํ อาเนตฺวา ฉณกีฬํ กีฬิํสุฯ อถาปรสฺมิํ ฉณทิวเส อญฺเญปิ ธุตฺตา ตเถว ฉณกีฬํ กีฬิตุกามา เวสิโย อาเนนฺตา ปุริมธุตฺเตหิ ปุพฺเพ อานีตํ เอกํ เวสิํ อาเนนฺติฯ อิตเร ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ ปริคฺคโห’’ติ อาหํสุฯ เตปิ ตเถว อาหํสุฯ ‘‘เอวํ อมฺหากํ ปริคฺคโห, อมฺหากํ ปริคฺคโห’’ติ กลหํ วฑฺเฒตฺวา ปาณิปฺปหาราทีนิ อกํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ราชคเห ทฺเว ปูคา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุปกฺกมนฺตีติ ปหรนฺติฯ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺตีติ พลวูปกฺกเมหิ มรณํ อุปคจฺฉนฺติ, อิตเรปิ มรณมตฺตํ มรณปฺปมาณทุกฺขํ ปาปุณนฺติฯ
เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ กาเมสุ เคธํ วิวาทมูลํ สพฺพานตฺถมูลนฺติ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อนฺตทฺวเย จ มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา อาทีนวานิสํสวิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ
ตตฺถ ยญฺจ ปตฺตนฺติ ยํ รูปาทิปญฺจกามคุณชาตํ ปตฺตํ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ ทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา วา อปุรกฺขตฺวา วา เอตรหิ ลทฺธํ อนุภุยฺยมานํฯ ยญฺจ ปตฺตพฺพนฺติ ยญฺจ กามคุณชาตเมว ‘‘ภุญฺชิตพฺพา กามา, ปริภุญฺชิตพฺพา กามา, อาเสวิตพฺพา กามา, ปฏิเสวิตพฺพา กามา, โย กาเม ปริภุญฺชติ, โส โลกํ วฑฺเฒติ, โย โลกํ วฑฺเฒติ, โส พหุํ ปุญฺญํ ปสวตี’’ติ ทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสาย ตํ อนิสฺสชฺชิตฺวา กเตน กมฺมุนา อนาคเต ปตฺตพฺพํ อนุภวิตพฺพญฺจฯ