5. ทุติยนานาติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[55] ปญฺจเม สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ รูปาทีสุ อญฺญตรํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา ตํ สสฺสตํ นิจฺจนฺติ อญฺเญปิ จ ตถา คาเหนฺตา โวหรนฺติฯ ยถาห –

‘‘รูปํ อตฺตา เจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติฯ เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตา จ โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติฯ

อถ วา อตฺตาติ อหงฺการวตฺถุ, โลโกติ มมงฺการวตฺถุ, ยํ ‘‘อตฺตนิย’’นฺติ วุจฺจติฯ อตฺตาติ วา สยํ, โลโกติ ปโรฯ อตฺตาติ วา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ เอโก ขนฺโธ, อิตโร โลโก ฯ อตฺตาติ วา สวิญฺญาณโก ขนฺธสนฺตาโน, อวิญฺญาณโก โลโกฯ เอวํ ตํ ตํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ ยถาทสฺสนํ ทฺวิธา คเหตฺวา ตทุภยํ ‘‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ อภินิวิสฺส โวหรนฺติฯ เอเตน จตฺตาโร สสฺสตวาทา ทสฺสิตาฯ อสสฺสโตติ สตฺตปิ อุจฺเฉทวาทา ทสฺสิตาฯ สสฺสโต จ อสสฺสโต จาติ เอกจฺโจ อตฺตา จ โลโก จ สสฺสโต, เอกจฺโจ อสสฺสโตติ เอวํ สสฺสโต จ อสสฺสโต จาติ อตฺโถฯ อถ วา สฺเวว อตฺตา จ โลโก จ อตฺตคติทิฏฺฐิกานํ วิย สสฺสโต จ อสสฺสโต จ, สิยา สสฺสโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สพฺพถาปิ อิมินา เอกจฺจสสฺสตวาโท ทสฺสิโตฯ เนว สสฺสโต นาสสฺสโตติ อิมินา อมราวิกฺเขปวาโท ทสฺสิโตฯ เต หิ สสฺสตวาเท อสสฺสตวาเท จ โทสํ ทิสฺวา ‘‘เนว สสฺสโต นาสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วิกฺเขปํ กโรนฺตา วิวทนฺติฯ

สยํกโตติ อตฺตนา กโตฯ ยถา หิ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อตฺตา จ อตฺตโน ธมฺมานุธมฺมํ กตฺวา สุขทุกฺขานิ ปฏิสํเวเทติ, เอวํ อตฺตาว อตฺตานํ ตสฺส จ อุปโภคภูตํ กิญฺจนํ ปลิโพธสงฺขาตํ โลกญฺจ กโรติ, อภินิมฺมินาตีติ อตฺตลทฺธิ วิย อยมฺปิ เตสํ ลทฺธิฯ

ปรํกโตติ ปเรน กโต, อตฺตโต ปเรน อิสฺสเรน วา ปุริเสน วา ปชาปตินา วา กาเลน วา ปกติยา วา อตฺตา จ โลโก จ กโต , นิมฺมิโตติ อตฺโถฯ สยํกโต จ ปรํกโต จาติ ยสฺมา อตฺตานญฺจ โลกญฺจ นิมฺมินนฺตา อิสฺสราทโย น เกวลํ สยเมว นิมฺมินนฺติ, อถ โข เตสํ เตสํ สตฺตานํ ธมฺมาธมฺมานํ สหการีการณํ ลภิตฺวาว, ตสฺมา สยํกโต จ ปรํกโต จ อตฺตา จ โลโก จาติ เอกจฺจานํ ลทฺธิฯ อสยํกาโร อปรํกาโรติ นตฺถิ เอตสฺส สยํกาโรติ อสยํกาโร, นตฺถิ เอตสฺส ปรกาโรติ อปรกาโรฯ อนุนาสิกาคมํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อปรํกาโร’’ติฯ อยํ อุภยตฺถ โทสํ ทิสฺวา อุภยํ ปฏิกฺขิปติฯ อถ กถํ อุปฺปนฺโนติ อาห – อธิจฺจสมุปฺปนฺโนติ ยทิจฺฉาย สมุปฺปนฺโน เกนจิ การเณน วินา อุปฺปนฺโนติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาโท ทสฺสิโตฯ เตน จ อเหตุกวาโทปิ สงฺคหิโต โหติฯ

อิทานิ เย ทิฏฺฐิคติกา อตฺตานํ วิย สุขทุกฺขมฺปิ ตสฺส คุณภูตํ กิญฺจนภูตํ วา สสฺสตาทิวเสน อภินิวิสฺส โวหรนฺติ, เตสํ ตํ วาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ วุตฺตนยเมวฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตฺถ ปน อิธ ชจฺจนฺธูปมาย อนาคตตฺตา ตํ หิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ โยเชตพฺโพ, ตถา คาถายฯ

ตตฺถ อนฺตราว วิสีทนฺติ, อปตฺวาว ตโมคธนฺติ อยํ วิเสโสฯ ตสฺสตฺโถ – เอวํ ทิฏฺฐิคเตสุ ทิฏฺฐินิสฺสเยสุ อาสชฺชมานา ทิฏฺฐิคติกา กาโมฆาทีนํ จตุนฺนํ โอฆานํ, สํสารมโหฆสฺเสว วา อนฺตราว เวมชฺเฌ เอว ยํ เตสํ ปารภาเวน ปติฏฺฐฏฺเฐน วา โอคธสงฺขาตํ นิพฺพานํ ตทธิคมูปาโย วา อริยมคฺโค ตํ อปฺปตฺวาว อนธิคนฺตฺวาว วิสีทนฺติ สํสีทนฺติฯ โอคาธนฺติ ปติฏฺฐหนฺติ เอเตน, เอตฺถ วาติ โอคาโธ, อริยมคฺโค นิพฺพานญฺจฯ โอคาธเมเวตฺถ รสฺสตฺตํ กตฺวา โอคธนฺติ วุตฺตํฯ ตํ โอคธํ ตโมคธนฺติ ปทวิภาโคฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ตติยนานาติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[56] ฉฏฺเฐ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ อิมํ อุทานนฺติ เอตฺถ ปน ทิฏฺฐิตณฺหามาเนสุ โทสํ ทิสฺวา เต ทูรโต วชฺเชตฺวา สงฺขาเร ยถาภูตํ ปสฺสโต จ ตตฺถ อนาทีนวทสฺสิตาย มิจฺฉาภินิวิฏฺฐสฺส ยถาภูตํ อปสฺสโต จ ยถากฺกมํ สํสารโต อติวตฺตนานติวตฺตนทีปกํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสีติ อตฺโถ โยเชตพฺโพฯ

ตตฺถ อหงฺการปสุตายํ ปชาติ ‘‘สยํกโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ เอวํ วุตฺตสยํการสงฺขาตํ อหงฺการํ ตถาปวตฺตํ ทิฏฺฐิํ ปสุตา อนุยุตฺตา อยํ ปชา มิจฺฉาภินิวิฏฺโฐ สตฺตกาโยฯ ปรํการูปสํหิตาติ ปโร อญฺโญ อิสฺสราทิโก สพฺพํ กโรตีติ เอวํ ปวตฺตปรํการทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา ตาย อุปสํหิตาติ ปรํการูปสํหิตาฯ เอตเทเก นาพฺภญฺญํสูติ เอตํ ทิฏฺฐิทฺวยํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ตตฺถ โทสทสฺสิโน หุตฺวา นานุชานิํสุฯ กถํ? สติ หิ สยํกาเร กามการโต สตฺตานํ อิฏฺเฐเนว ภวิตพฺพํ, น อนิฏฺเฐนฯ น หิ โกจิ อตฺตโน ทุกฺขํ อิจฺฉติ, ภวติ จ อนิฏฺฐํ, ตสฺมา น สยํกาโรฯ ปรํกาโรปิ ยทิ อิสฺสรเหตุโก, สฺวายํ อิสฺสโร อตฺตตฺถํ วา กเรยฺย ปรตฺถํ วาฯ ตตฺถ ยทิ อตฺตตฺถํ, อตฺตนา อกตกิจฺโจ สิยา อสิทฺธสฺส สาธนโตฯ อถ วา ปรตฺถํ สพฺเพสํ หิตสุขเมว นิปฺผชฺเชยฺย, น อหิตํ ทุกฺขํ นิปฺผชฺชติ, ตสฺมา อิสฺสรวเสน น ปรํกาโร สิชฺฌติฯ ยทิ จ อิสฺสรสงฺขาตํ อญฺญนิรเปกฺขํ นิจฺจเมกการณํ ปวตฺติยา สิยา, กมฺเมน อุปฺปตฺติ น สิยา, สพฺเพเหว เอกชฺฌํ อุปฺปชฺชิตพฺพํ การณสฺส สนฺนิหิตตฺตาฯ อถสฺส อญฺญมฺปิ สหการีการณํ อิจฺฉิตํ, ตญฺเญว เหตุ, กิํ อิสฺสเรน อปรินิฏฺฐิตสามตฺถิเยน ปริกปฺปิเตนฯ ยถา จ อิสฺสรเหตุโก ปรํกาโร น สิชฺฌติ, เอวํ ปชาปติปุริสปกติพฺรหฺมกาลาทิเหตุโตปิ น สิชฺฌเตว เตสมฺปิ อสิทฺธตฺตา วุตฺตโทสานติวตฺตนโต จฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอตเทเก นาพฺภญฺญํสู’’ติฯ เย ปน ยถาวุตฺเต สยํการปรํกาเร นานุชานนฺตาปิ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติ, เตปิ น นํ สลฺลนฺติ อทฺทสุํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติวาทิโนปิ มิจฺฉาภินิเวสํ อนติกฺกมนโต ยถาภูตํ อชานนฺตานํ ทิฏฺฐิคตํ ตตฺถ ตตฺถ ทุกฺขุปฺปาทนโต วิชฺฌนฏฺเฐน ‘‘สลฺล’’นฺติ น ปสฺสิํสุฯ