5. ทุติยนานาติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา
[55] ปญฺจเม สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ รูปาทีสุ อญฺญตรํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา ตํ สสฺสตํ นิจฺจนฺติ อญฺเญปิ จ ตถา คาเหนฺตา โวหรนฺติฯ ยถาห –
‘‘รูปํ อตฺตา เจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติฯ เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตา จ โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติฯ
อถ วา อตฺตาติ อหงฺการวตฺถุ, โลโกติ มมงฺการวตฺถุ, ยํ ‘‘อตฺตนิย’’นฺติ วุจฺจติฯ อตฺตาติ วา สยํ, โลโกติ ปโรฯ อตฺตาติ วา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ เอโก ขนฺโธ, อิตโร โลโก ฯ อตฺตาติ วา สวิญฺญาณโก ขนฺธสนฺตาโน, อวิญฺญาณโก โลโกฯ เอวํ ตํ ตํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ ยถาทสฺสนํ ทฺวิธา คเหตฺวา ตทุภยํ ‘‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ อภินิวิสฺส โวหรนฺติฯ เอเตน จตฺตาโร สสฺสตวาทา ทสฺสิตาฯ อสสฺสโตติ สตฺตปิ อุจฺเฉทวาทา ทสฺสิตาฯ สสฺสโต จ อสสฺสโต จาติ เอกจฺโจ อตฺตา จ โลโก จ สสฺสโต, เอกจฺโจ อสสฺสโตติ เอวํ สสฺสโต จ อสสฺสโต จาติ อตฺโถฯ อถ วา สฺเวว อตฺตา จ โลโก จ อตฺตคติทิฏฺฐิกานํ วิย สสฺสโต จ อสสฺสโต จ, สิยา สสฺสโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สพฺพถาปิ อิมินา เอกจฺจสสฺสตวาโท ทสฺสิโตฯ เนว สสฺสโต นาสสฺสโตติ อิมินา อมราวิกฺเขปวาโท ทสฺสิโตฯ เต หิ สสฺสตวาเท อสสฺสตวาเท จ โทสํ ทิสฺวา ‘‘เนว สสฺสโต นาสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วิกฺเขปํ กโรนฺตา วิวทนฺติฯ
สยํกโตติ อตฺตนา กโตฯ ยถา หิ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อตฺตา จ อตฺตโน ธมฺมานุธมฺมํ กตฺวา สุขทุกฺขานิ ปฏิสํเวเทติ, เอวํ อตฺตาว อตฺตานํ ตสฺส จ อุปโภคภูตํ กิญฺจนํ ปลิโพธสงฺขาตํ โลกญฺจ กโรติ, อภินิมฺมินาตีติ อตฺตลทฺธิ วิย อยมฺปิ เตสํ ลทฺธิฯ