6. ชจฺจนฺธวคฺโค

1. อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนสุตฺตวณฺณนา

[51] ชจฺจนฺธวคฺคสฺส ปฐเม เวสาลิยนฺติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ เวสาลิํ ปิณฺฑาย ปาวิสีติ กทา ปาวิสิ? อุกฺกาเจลโต นิกฺขมิตฺวา เวสาลิํ คตกาเลฯ ภควา หิ เวฬุวคามเก วสฺสํ วสิตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ ปตฺวา เชตวเน วิหาสิฯ ตสฺมิํ กาเล ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน อายุสงฺขารํ โอโลเกตฺวา ‘‘สตฺตาหเมว ปวตฺติสฺสตี’’ติ ญตฺวา ภควนฺตํ อนุชานาเปตฺวา นาฬกคามํ คนฺตฺวา ตตฺถ มาตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ปรินิพฺพายิฯ สตฺถา จุนฺเทน อาภตา ตสฺส ธาตุโย คเหตฺวา ธาตุเจติยํ การาเปตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคหํ อคมาสิฯ ตตฺถ คตกาเล อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปรินิพฺพายิฯ ภควา ตสฺสปิ ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ การาเปตฺวา ราชคหโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน อุกฺกาเจลํ อคมาสิฯ ตตฺถ คงฺคาตีเร ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นิสีทิตฺวา อคฺคสาวกานํ ปรินิพฺพานปฺปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ เทเสตฺวา อุกฺกาเจลโต นิกฺขมิตฺวา เวสาลิํ อคมาสิฯ เอวํ คโต ภควา ‘‘ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลิํ ปิณฺฑาย ปาวิสี’’ติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อุกฺกาเจลโต นิกฺขมิตฺวา เวสาลิํ คตกาเล’’ติฯ

นิสีทนนฺติ อิธ จมฺมกฺขณฺฑํ อธิปฺเปตํฯ จาปาลํ เจติยนฺติ ปุพฺเพ จาปาลสฺส นาม ยกฺขสฺส วสิตฏฺฐานํ ‘‘จาปาลเจติย’’นฺติ ปญฺญายิตฺถฯ ตตฺถ ภควโต กตวิหาโรปิ ตาย รุฬฺหิยา ‘‘จาปาลเจติย’’นฺติ วุจฺจติฯ อุเทนํ เจติยนฺติ เอวมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สตฺตมฺพนฺติ กิกิสฺส กิร กาสิรญฺโญ ธีตโร สตฺต กุมาริโย สํเวคชาตา ราชเคหโต นิกฺขมิตฺวา ยตฺถ ปธานํ ปทหิํสุ, ตํ ฐานํ ‘‘สตฺตมฺพํ เจติย’’นฺติ วทนฺติฯ พหุปุตฺตนฺติ พหุปาโรโห เอโก นิคฺโรธรุกฺโข, ตสฺมิํ อธิวตฺถํ เทวตํ พหู มนุสฺสา ปุตฺเต ปตฺเถนฺติ, ตทุปาทาย ตํ ฐานํ ‘‘พหุปุตฺตํ เจติย’’นฺติ ปญฺญายิตฺถฯ สารนฺททนฺติ สารนฺททสฺส นาม ยกฺขสฺส วสิตฏฺฐานํฯ

อิติ สพฺพาเนว ตานิ พุทฺธุปฺปาทโต ปุพฺเพ เทวตาปริคฺคหิตตฺตา เจติยโวหาเรน โวหริตานิ , ภควโต วิหาเร กเตปิ จ ตเถว ปญฺญายนฺติฯ รมณียาติ เอตฺถ เวสาลิยา ตาว ภูมิภาคสมฺปตฺติยา ปุคฺคลสมฺปตฺติยา สุลภปจฺจยตาย จ รมณียภาโว เวทิตพฺโพฯ วิหารานํ ปน นครโต นาติทูรตาย นาจฺจาสนฺนตาย คมนาคมนสมฺปตฺติยา อนากิณฺณวิหารฏฺฐานตาย ฉายูทกสมฺปตฺติยา ปวิเวกปติรูปตาย จ รมณียตา ทฏฺฐพฺพาฯ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิทฺธิปาทปทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ภาวิตาติ วฑฺฒิตาฯ พหุลีกตาติ ปุนปฺปุนํ กตาฯ ยานีกตาติ ยุตฺตยานํ วิย กตาฯ วตฺถุกตาติ ปติฏฺฐฏฺเฐน วตฺถุ วิย กตาฯ อนุฏฺฐิตาติ อธิฏฺฐิตาฯ ปริจิตาติ สมนฺตโต จิตา สุวฑฺฒิตาฯ สุสมารทฺธาติ สุฏฺฐุ สมารทฺธา, อติวิย สมฺมา นิปฺผาทิตาติฯ

เอวํ อนิยเมน กเถตฺวา ปุน นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ, ‘‘ตถาคตสฺส โข’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ กปฺปนฺติ อายุกปฺปํฯ ติฏฺเฐยฺยาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล ยํ มนุสฺสานํ อายุปฺปมาณํ, ตํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ติฏฺเฐยฺย ธเรยฺยฯ กปฺปาวเสสํ วาติ ‘‘อปฺปํ วา ภิยฺโย วา’’ติ (ที. นิ. 2.7; อ. นิ. 7.74) วุตฺตํ วสฺสสตโต อติเรกํ วาฯ มหาสีวตฺเถโร ปนาห – ‘‘พุทฺธานํ อฏฺฐาเน คชฺชิตํ นาม นตฺถิฯ ยเถว หิ เวฬุวคามเก อุปฺปนฺนํ มารณนฺติกํ เวทนํ ทส มาเส วิกฺขมฺเภสิ, เอวํ ปุนปฺปุนํ ตํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วิกฺขมฺเภนฺโต อิมํ ภทฺทกปฺปเมว ติฏฺเฐยฺยา’’ติฯ กสฺมา ปน น ฐิโตติ? อุปาทินฺนกสรีรํ นาม ขณฺฑิจฺจาทีหิ อภิภุยฺยติ, พุทฺธา จ ปน ขณฺฑิจฺจาทิภาวํ อปฺปตฺวา ปญฺจเม อายุโกฏฺฐาเส พหุชนสฺส ปิยมนาปกาเลเยว ปรินิพฺพายนฺติฯ พุทฺธานุพุทฺเธสุ อคฺคสาวกมหาสาวเกสุ ปรินิพฺพุเตสุ อปริวาเรน เอกเกเนว ฐาตพฺพํ โหติ, ทหรสามเณรปริวาเรน วาฯ ตโต ‘‘อโห พุทฺธานํ ปริสา’’ติ หีเฬตพฺพตํ อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา น ฐิโตติฯ เอวํ วุตฺเตปิ โส ปน น รุจฺจติ, ‘‘อายุกปฺโป’’ติ อิทเมว อฏฺฐกถาย นิยมิตํฯ

โอฬาริเก นิมิตฺเตติ ถูเล สญฺญุปฺปาทเนฯ ถูลสญฺญุปฺปาทนญฺเหตํ, ‘‘ติฏฺฐตุ ภควา กปฺป’’นฺติ สกลกปฺปํ อวฏฺฐานยาจนาย ยทิทํ ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา’’ติอาทินา อญฺญาปเทเสน อตฺตโน จตุริทฺธิปาทภาวนานุภาเวน กปฺปํ อวฏฺฐานสมตฺถตาวิภาวนํฯ โอภาเสติ ปากฏวจเนฯ ปากฏญฺเจตํ วจนํ ปริยายํ มุญฺจิตฺวา อุชุกเมว อตฺตโน อธิปฺปายวิภาวนํฯ

พหุชนหิตายาติ มหาชนสฺส หิตตฺถายฯ พหุชนสุขายาติ มหาชนสฺส สุขตฺถายฯ โลกานุกมฺปายาติ สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจฯ กตรสฺส สตฺตโลกสฺส? โย ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิวิชฺฌติ, อมตปานํ ปิวติ, ตสฺสฯ ภควโต หิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตเทสนาย อญฺญาตโกณฺฑญฺญปฺปมุขา อฏฺฐารส พฺรหฺมโกฏิโย ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิํสุฯ เอวํ ยาว สุภทฺทปริพฺพาชกวินยนา ธมฺมปฏิวิทฺธสตฺตานํ คณนา นตฺถิ, มหาสมยสุตฺตํ มงฺคลสุตฺตํ จูฬราหุโลวาทสุตฺตํ สมจิตฺตสุตฺตนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ สุตฺตานํ เทสนากาเล อภิสมยปฺปตฺตสตฺตานํ ปริจฺเฉโท นตฺถิ, เอตสฺส อปริมาณสฺส สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย ภควโต ฐานํ ชาตํฯ เอวํ อนาคเตปิ ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาเยน วทติฯ เทวมนุสฺสานนฺติ น เกวลํ เทวมนุสฺสานํเยว, อวเสสานํ นาคสุปณฺณาทีนมฺปิ อตฺถาย หิตาย สุขาย ภควโต ฐานํ โหติฯ สเหตุกปฏิสนฺธิเก ปน มคฺคผลสจฺฉิกิริยาย ภพฺพปุคฺคเล ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตํ, ตสฺมา อญฺเญสมฺปิ อตฺถตฺถาย หิตตฺถาย สุขตฺถาย ภควา ติฏฺฐตูติ อตฺโถฯ ตตฺถ อตฺถายาติ อิธโลกสมฺปตฺติอตฺถาย ฯ หิตายาติ ปรโลกสมฺปตฺติเหตุภูตหิตตฺถายฯ สุขายาติ นิพฺพานธาตุสุขตฺถายฯ ปุริมํ ปน หิตสุขคฺคหณํ สพฺพสาธารณวเสน เวทิตพฺพํฯ

ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโตติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา มาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโต อชฺโฌตฺถฏจิตฺโต อญฺโญปิ โกจิ ปุถุชฺชโน ปฏิวิชฺฌิตุํ น สกฺกุเณยฺย, เอวเมว นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุนฺติ อตฺโถฯ มาโร หิ ยสฺส เกจิ วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตสฺส จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาติฯ ยสฺส ปน สพฺเพน สพฺพํ ทฺวาทส วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตสฺส วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, เถรสฺส จ จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, เตนสฺส จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาสิฯ

โส ปน จิตฺตปริยุฏฺฐานํ กโรนฺโต กิํ กโรตีติ? เภรวํ รูปารมฺมณํ วา ทสฺเสติ, สทฺทารมฺมณํ วา สาเวติ, ตโต สตฺตา ตํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา สติํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิวฏมุขา โหนฺติฯ เตสํ มุเขน หตฺถํ ปเวเสตฺวา หทยํ มทฺทติ, ตโต วิสญฺญิโน หุตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ เถรสฺส ปเนส มุเขน หตฺถํ ปเวเสตุํ กิํ สกฺขิสฺสติ, เภรวารมฺมณํ ปน ทสฺเสติฯ ตํ ทิสฺวา เถโร นิมิตฺโตภาสํ น ปฏิวิชฺฌิฯ ชานนฺโตเยว ภควา กิมตฺถํ ยาวตติยํ อามนฺเตสิ? ปรโต ‘‘ติฏฺฐตุ, ภนฺเต ภควา’’ติ ยาจิเต ‘‘ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏํ, ตุยฺเหเวตํ อปรทฺธ’’นฺติ โทสาโรปเนน โสกตนุกรณตฺถํฯ ปสฺสติ หิ ภควา ‘‘อยํ มยิ อติวิย สินิทฺธหทโย, โส ปรโต ภูมิจาลการณญฺจ อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนญฺจ สุตฺวา มม จิรฏฺฐานํ ยาจิสฺสติ, อถาหํ ‘กิสฺส ตฺวํ ปุเรตรํ น ยาจสี’ติ ตสฺเสว สีเส โทสํ ปาเตสฺสามิ, สตฺตา จ อตฺตโน อปราเธน น ตถา วิหญฺญนฺติ, เตนสฺส โสโก ตนุโก ภวิสฺสตี’’ติฯ

คจฺฉ ตฺวํ, อานนฺทาติ ยสฺมา ทิวาวิหารตฺถาย อิธาคโต, ตสฺมา, อานนฺท, คจฺฉ ตฺวํ ยถารุจิตํ ฐานํ ทิวาวิหารายฯ เตเนวาห – ‘‘ยสฺส ทานิ กาลํ มญฺญสี’’ติฯ

มาโร ปาปิมาติ เอตฺถ สตฺเต อนตฺเถ นิโยเชนฺโต มาเรตีติ มาโรฯ ปาปิมาติ ตสฺเสว เววจนํฯ โส หิ ปาปธมฺเมน สมนฺนาคตตฺตา ‘ปาปิมา’ติ วุจฺจติฯ ภาสิตา โข ปเนสาติ อยญฺหิ ภควติ โพธิมณฺเฑ สตฺต สตฺตาเห อติกฺกมิตฺวา อชปาลนิคฺโรเธ วิหรนฺเต อตฺตโน ธีตาสุ อาคนฺตฺวา อิจฺฉาวิฆาตํ ปตฺวา คตาสุ อยํ ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ จินฺเตนฺโต อาคนฺตฺวา ‘‘ภควา ยทตฺถํ ตุมฺเหหิ ปารมิโย ปูริตา, โส โว อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, ปฏิวิทฺธํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, กิํ เต โลกวิจรเณนา’’ติ วตฺวา ยถา อชฺช เอวเมว ‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต ภควา’’ติ ยาจิฯ ภควา จสฺส ‘‘น ตาวาห’’นฺติอาทีนิ วตฺวา ปฏิกฺขิปิฯ ตํ สนฺธาย อิทานิ ‘‘ภาสิตา โข ปเนสา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ วิยตฺตาติ อริยมคฺคาธิคมวเสน พฺยตฺตาฯ วินีตาติ ตเถว กิเลสวินยเนน วินีตาฯ วิสารทาติ สารชฺชกรานํ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทีนํ ปหาเนน วิสารทภาวํ ปตฺตาฯ พหุสฺสุตาติ เตปิฏกวเสน พหุ สุตเมเตสนฺติ พหุสฺสุตาฯ ตเมว ธมฺมํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมธราฯ อถ วา พหุสฺสุตาติ ปริยตฺติพหุสฺสุตา เจว ปฏิเวธพหุสฺสุตา จฯ

ธมฺมธราติ ปริยตฺติธมฺมานํ เจว ปฏิเวธธมฺมานญฺจ ธารณโต ธมฺมธราติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนาติ อริยธมฺมสฺส อนุธมฺมภูตํ วิปสฺสนาธมฺมํ ปฏิปนฺนาฯ สามีจิปฺปฏิปนฺนาติ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา อนุจฺฉวิกํ วิสุทฺธิปรมฺปราปฏิปทํ ปฏิปนฺนาฯ อนุธมฺมจาริโนติ สลฺเลขิกํ ตสฺสา ปฏิปทาย อนุรูปํ อปฺปิจฺฉตาทิธมฺมํ จรณสีลาฯ สกํ อาจริยกนฺติ อตฺตโน อาจริยวาทํฯ อาจิกฺขิสฺสนฺตีติ อาทิโต กเถสฺสนฺติ, อตฺตนา อุคฺคหิตนิยาเมน ปเร อุคฺคณฺหาเปสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ เทเสสฺสนฺตีติ วาเจสฺสนฺติ, ปาฬิํ สมฺมา วาเจสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ปญฺญเปสฺสนฺตีติ ปชานาเปสฺสนฺติ, ปกาเสสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ปฏฺฐเปสฺสนฺตีติ ปกาเรน ฐเปสฺสนฺติฯ วิวริสฺสนฺตีติ วิวฏํ กริสฺสนฺติฯ วิภชิสฺสนฺตีติ วิภตฺตํ กริสฺสนฺติฯ อุตฺตานีกริสฺสนฺตีติ อนุตฺตานํ คมฺภีรํ อุตฺตานํ ปากฏํ กริสฺสนฺติฯ สหธมฺเมนาติ สเหตุเกน สการเณน วจเนนฯ สปฺปาฏิหาริยนฺติ ยาวนิยฺยานิกํ กตฺวาฯ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตีติ นววิธโลกุตฺตรธมฺมํ ปโพเธสฺสนฺติ, ปกาเสสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ

เอตฺถ จ ‘‘ปญฺญเปสฺสนฺตี’’ติอาทีหิ ฉหิ ปเทหิ ฉ อตฺถปทานิ ทสฺสิตานิ, อาทิโต ปน ทฺวีหิ ปเทหิ ฉ พฺยญฺชนปทานีติฯ เอตฺตาวตา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สํวณฺณนานเยน สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตํ โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ เนตฺติยํ ‘‘ทฺวาทสปทานิ สุตฺตํ, ตํ สพฺพํ พฺยญฺชนญฺจ อตฺโถ จา’’ติ (เนตฺติ. สงฺคหวาร)ฯ

พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํฯ อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ ฌานุปฺปาทวเสนฯ ผีตนฺติ วุทฺธิปฺปตฺตํ สพฺพผาลิผุลฺลํ อภิญฺญาสมฺปตฺติวเสนฯ วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถตํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทิสาภาเค ปติฏฺฐหนวเสนฯ พาหุชญฺญนฺติ พหูหิ ญาตํ ปฏิวิทฺธํ พหุชนาภิสมยวเสนฯ ปุถุภูตนฺติ สพฺพาการวเสน ปุถุลภาวปฺปตฺตํฯ กถํ? ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺติ ยตฺตกา วิญฺญุชาติกา เทวา มนุสฺสา จ อตฺถิ, เตหิ สพฺเพหิ สุฏฺฐุ ปกาสิตนฺติ อตฺโถฯ

อปฺโปสฺสุกฺโกติ นิรุสฺสุกฺโก ลีนวีริโยฯ ‘‘ตฺวญฺหิ, ปาปิม, สตฺตสตฺตาหาติกฺกมนโต ปฏฺฐาย ‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต ภควา, ปรินิพฺพาตุ สุคโต’ติ วิรวนฺโต อาหิณฺฑิตฺถ, อชฺช ทานิ ปฏฺฐาย วิคตุสฺสาโห โหหิ, มา มยฺหํ ปรินิพฺพานตฺถาย วายามํ กโรหี’’ติ วทติฯ

สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชีติ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อายุสงฺขารํ วิสฺสชิ ปชหิฯ ตตฺถ น ภควา หตฺเถน เลฑฺฑุํ วิย อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ, เตมาสมตฺตเมว ปน สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ปรํ น สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘โอสฺสชี’’ติ, ‘‘โวสฺสชฺชี’’ติปิ ปาโฐฯ

กสฺมา ปน ภควา กปฺปํ วา กปฺปาวเสสํ วา ฐาตุํ สมตฺโถ ตตฺตกํ กาลํ อฏฺฐตฺวา ปรินิพฺพายิตุํ มารสฺส ยาจนาย อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ? น ภควา มารสฺส ยาจนาย อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ, นาปิ เถรสฺส อายาจนาย น โอสฺสชิสฺสติ, เตมาสโต ปน ปรํ พุทฺธเวเนยฺยานํ อภาวโต อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ ฯ ฐานญฺหิ นาม พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ยาวเทว เวเนยฺยวินยนตฺถํ, เต อสติ วิเนยฺยชเน เกน นาม การเณน ฐสฺสนฺติฯ ยทิ จ มารสฺส ยาจนาย ปรินิพฺพาเยยฺย, ปุเรตรํเยว ปรินิพฺพาเยยฺยฯ โพธิมณฺเฑปิ หิ มาเรน ยาจิตํ, นิมิตฺโตภาสกรณมฺปิ เถรสฺส โสกตนุกรณตฺถนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ อปิจ พุทฺธพลทีปนตฺถํ นิมิตฺโตภาสกรณํฯ เอวํ มหานุภาวา พุทฺธา ภควนฺโตเยว ติฏฺฐนฺตาปิ อตฺตโน รุจิยาว ติฏฺฐนฺติ, ปรินิพฺพายนฺตาปิ อตฺตโน รุจิยาว ปรินิพฺพายนฺตีติฯ

มหาภูมิจาโลติ มหนฺโต ปถวีกมฺโปฯ ตทา กิร ทสสหสฺสิโลกธาตุ อกมฺปิตฺถฯ ภิํสนโกติ ภยชนโกฯ เทวทุนฺทุภิโย จ ผลิํสูติ เทวเภริโย นทิํสุ, เทโว สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิ, อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉริํสุ, ขณิกวสฺสํ วสฺสีติ วุตฺตํ โหติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ สงฺขารวิสงฺขารานํ วิเสสสงฺขาตํ อตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อนวเสสสงฺขาเร วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตโน วิสงฺขารคมนทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ กสฺมา อุทาเนสิ? โกจิ นาม วเทยฺย ‘‘มาเรน ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺธิตฺวา ‘ปรินิพฺพาตุ, ภนฺเต’ติ อุปทฺทุโต ภเยน ภควา อายุสงฺขารํ โอสฺสชี’’ติฯ ‘‘ตสฺโสกาโส มา โหตุ, ภีตสฺส อุทานํ นาม นตฺถี’’ติ เอตสฺส ทีปนตฺถํ ปีติเวควิสฺสฏฺฐํ อุทานํ อุทาเนสีติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ

ตโต เตมาสมตฺเตเนว จ ปน พุทฺธกิจฺจสฺส นิปฺผชฺชนโต เอวํ ทีฆรตฺตํ มยา ปริหโฏยํ ทุกฺขภาโร น จิรสฺเสว นิกฺขิปิยตีติ ปสฺสโต ปรินิพฺพานคุณปจฺจเวกฺขเณ ตสฺส อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, เตน ปีติเวเคน อุทาเนสีติ ยุตฺตํ วิยฯ เอกนฺเตน หิ วิสงฺขารนินฺโน นิพฺพานชฺฌาสโย สตฺถา มหากรุณาย พลกฺกาเรน วิย สตฺตหิตตฺถํ โลเก สุจิรํ ฐิโตฯ ตถา หิ เทวสิกํ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติโย วฬญฺเชติ, โสทานิ มหากรุณาธิการสฺส นิปฺผนฺนตฺตา นิพฺพานาภิมุโข อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิฯ เตเนว หิ ภควโต กิเลสปรินิพฺพานทิวเส วิย ขนฺธปรินิพฺพานทิวเสปิ สรีราภา วิเสสโต วิปฺปสนฺนา ปริสุทฺธา ปภสฺสรา อโหสีติฯ

คาถาย โสณสิงฺคาลาทีนมฺปิ ปจฺจกฺขภาวโต ตุลิตํ ปริจฺฉินฺนนฺติ ตุลํ, กามาวจรกมฺมํฯ น ตุลํ อตุลํ, ตุลํ วา สทิสมสฺส อญฺญํ โลกิยกมฺมํ นตฺถีติ อตุลํ, มหคฺคตกมฺมํฯ กามาวจรํ รูปาวจรํ วา ตุลํ, อรูปาวจรํ อตุลํฯ อปฺปวิปากํ วา ตุลํ, พหุวิปากํ อตุลํฯ สมฺภวนฺติ สมฺภวสฺส เหตุภูตํ, อุปปตฺติชนกนฺติ อตฺโถฯ ภวสงฺขารนฺติ ปุนพฺภวสงฺขารณกํฯ อวสฺสชีติ วิสฺสชฺเชสิฯ มุนีติ พุทฺธมุนิฯ อชฺฌตฺตรโตติ นิยกชฺฌตฺตรโตฯ สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธิวเสน สมาหิโตฯ อภินฺทิ กวจมิวาติ กวจํ วิย อภินฺทิฯ อตฺตสมฺภวนฺติ อตฺตนิ สญฺชาตํ กิเลสํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘สวิปากฏฺเฐน สมฺภวํ, ภวาภวาภิสงฺขรณฏฺเฐน ภวสงฺขารนฺติ จ ลทฺธนามํ ตุลาตุลสงฺขาตํ โลกิยกมฺมญฺจ โอสฺสชิ, สงฺคามสีเส มหาโยโธ กวจํ วิย อตฺตสมฺภวํ กิเลสญฺจ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต หุตฺวา อภินฺที’’ติฯ

อถ วา ตุลนฺติ ตุเลนฺโต ตีเรนฺโตฯ อตุลญฺจ สมฺภวนฺติ นิพฺพานญฺเจว ภวญฺจฯ ภวสงฺขารนฺติ ภวคามิกํ กมฺมํฯ อวสฺสชิ มุนีติ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา, ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิพฺพานํ นิจฺจ’’นฺติอาทินา นเยน ตุเลนฺโต พุทฺธมุนิ ภเว อาทีนวํ, นิพฺพาเน จ อานิสํสํ ทิสฺวา ตํ ขนฺธานํ มูลภูตํ ภวสงฺขารกมฺมํ ‘‘กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตี’’ติ (ม. นิ. 2.81; อ. นิ. 4.233) เอวํ วุตฺเตน กมฺมกฺขยกเรน อริยมคฺเคน อวสฺสชิ ฯ กถํ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภวํฯ

โส หิ วิปสฺสนาวเสน อชฺฌตฺตรโต, สมถวเสน สมาหิโตติ เอวํ ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย สมถวิปสฺสนาพเลน กวจํ วิย อตฺตภาวํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตํ, อตฺตนิ สมฺภวตฺตา ‘‘อตฺตสมฺภว’’นฺติ ลทฺธนามํ สพฺพํ กิเลสชาลํ อภินฺทิ, กิเลสาภาเวเนว กมฺมํ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อวสฺสฏฺฐํ นาม โหตีติ เอวํ กิเลสปฺปหาเนน กมฺมํ ปชหิฯ อิติ โพธิมูเลเยว อวสฺสฏฺฐภวสงฺขาโร ภควา เวขมิสฺสเกน วิย ชรสกฏํ สมาปตฺติเวขมิสฺสเกน อตฺตภาวํ ยาเปนฺโตปิ ‘‘อิโต เตมาสโต อุทฺธํ สมาปตฺติเวขมสฺส น ทสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาทเนน อายุสงฺขารํ โอสฺสชีติฯ

ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สตฺตชฏิลสุตฺตวณฺณนา

[52] ทุติเย พหิทฺวารโกฏฺฐเกติ ปาสาททฺวารโกฏฺฐกสฺส พหิ, น วิหารทฺวารโกฏฺฐกสฺสฯ โส กิร ปาสาโท โลหปาสาโท วิย สมนฺตา จตุทฺวารโกฏฺฐกปริวุโต ปาการปริกฺขิตฺโตฯ เตสุ ปาจีนทฺวารโกฏฺฐกสฺส พหิ ปาสาทจฺฉายายํ ปาจีนโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน โหติฯ ชฏิลาติ ชฏาวนฺโต ตาปสเวสธาริโนฯ นิคณฺฐาติ เสตปฏนิคณฺฐรูปธาริโนฯ เอกสาฏกาติ เอกสาฏกนิคณฺฐา วิย เอกํ ปิโลติกขณฺฑํ หตฺเถ พนฺธิตฺวา เตนาปิ สรีรสฺส ปุริมภาคํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วิจรณกาฯ ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมาติ ปรูฬฺหกจฺฉโลมา ปรูฬฺหนขา ปรูฬฺหอวเสสโลมา จ, กจฺฉาทีสุ ทีฆโลมา ทีฆนขา จาติ อตฺโถฯ ขาริวิวิธมาทายาติ วิวิธํ ขาราทินานปฺปการํ ปพฺพชิตปริกฺขารภณฺฑิกํ คเหตฺวาฯ อวิทูเร อติกฺกมนฺตีติ วิหารสฺส อวิทูรมคฺเคน นครํ ปวิสนฺติฯ

ราชาหํ, ภนฺเต, ปเสนทิ โกสโลติ อหํ, ภนฺเต, ราชา ปเสนทิ โกสโล, มยฺหํ นามํ ตุมฺเห ชานาถาติฯ กสฺมา ปน ราชา โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส สนฺติเก นิสินฺโน เอวรูปานํ นคฺคนิสฺสิรีกานํ อญฺชลิํ ปคฺคณฺหาตีติ? สงฺคณฺหนตฺถายฯ