10. จูฬปนฺถกสุตฺตวณฺณนา

[50] ทสเม จูฬปนฺถโกติ มหาปนฺถกตฺเถรสฺส กนิฏฺฐภาติกตฺตา ปนฺเถ ชาตตฺตา จ ทหรกาเล ลทฺธโวหาเรน อปรภาเคปิ อยมายสฺมา ‘‘จูฬปนฺถโก’’ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ คุณวิเสเสหิ ปน ฉฬภิญฺโญ ปภินฺนปฏิสมฺภิโท ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินนฺตานํ ยทิทํ จูฬปนฺถโก, เจโตวิวฏฺฏกุสลานํ ยทิทํ จูฬปนฺถโก’’ติ ทฺวีสุ (อ. นิ. 1.199) ฐาเนสุ ภควตา เอตทคฺเค ฐปิโต อสีติยา มหาสาวเกสุ อพฺภนฺตโรฯ

โส เอกทิวสํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต อตฺตโน ทิวาฏฺฐาเน ทิวาวิหารํ นิสินฺโน สมาปตฺตีหิ ทิวสภาคํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมยํ อุปาสเกสุ ธมฺมสฺสวนตฺถํ อนาคเตสุ เอว วิหารมชฺฌํ ปวิสิตฺวา ภควติ คนฺธกุฏิยํ นิสินฺเน ‘‘อกาโล ตาว ภควโต อุปฏฺฐานํ อุปสงฺกมิตุ’’นฺติ คนฺธกุฏิปมุเข เอกมนฺตํ นิสีทิ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา จูฬปนฺถโก ภควโต อวิทูเร นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติฯ โส หิ ตทา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต จูฬปนฺถกสฺส กายจิตฺตานํ สมฺมาปณิหิตภาวสงฺขาตํ อตฺถํ ชานิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อญฺโญปิ โย ปสฺสทฺธกาโย สพฺพิริยาปเถสุ อุปฏฺฐิตสฺสติ สมาหิโต, ตสฺส ภิกฺขุโน อนุปาทา ปรินิพฺพานปริโยสานสฺส วิเสสาธิคมสฺส ตตฺถ ปาตุภาววิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ฐิเตน กาเยนาติ กายทฺวาริกสฺส อสํวรสฺส ปหาเนน อกรเณน สมฺมา ฐปิเตน โจปนกาเยน, ตถา จกฺขาทีนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพิเสวนภาวกรเณน สุฏฺฐุ ฐปิเตน ปญฺจทฺวาริกกาเยน, สํยตหตฺถปาทตาย หตฺถกุกฺกุจฺจาทีนํ อภาวโต อปริผนฺทเนน ฐิเตน กรชกาเยน จาติ สงฺเขปโต สพฺเพนปิ กาเยน นิพฺพิการตาสงฺขาเตน นิจฺจลภาเวน ฐิเตนฯ เอเตนสฺส สีลปาริสุทฺธิ ทสฺสิตาฯ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จ อิทํ กรณวจนํฯ ฐิเตน เจตสาติ จิตฺตสฺส ฐิติปริทีปเนน สมาธิสมฺปทํ ทสฺเสติฯ สมาธิ หิ จิตฺตสฺส ‘ฐิตี’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมา สมถวเสน วิปสฺสนาวเสเนว วา เอกคฺคตาย สติ จิตฺตํ อารมฺมเณ เอโกทิภาวูปคมเนน ฐิตํ นาม โหติ, น อญฺญถาฯ

อิทญฺจ ยถาวุตฺตกายจิตฺตานํ ฐปนํ สมาทหนํ สพฺพสฺมิํ กาเล สพฺเพสุ จ อิริยาปเถสุ อิจฺฉิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ติฏฺฐํ นิสินฺโน อุท วา สยาโน’’ติ ฯ ตตฺถ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถฯ เตน ติฏฺฐนฺโต วา นิสินฺโน วา สยาโน วา ตทญฺญิริยาปโถ วาติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหตีติ จงฺกมนสฺสาปิ อิธ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

เอตํ สติํ ภิกฺขุ อธิฏฺฐหาโนติ ยาย ปเคว ปริสุทฺธสมาจาโร กายจิตฺตทุฏฺฐุลฺลภาวูปสมเนน กายํ จิตฺตญฺจ อสารทฺธํ กตฺวา ปฏิลทฺธาย อนวชฺชสุขาธิฏฺฐาย กายจิตฺตปสฺสทฺธิวเสน จิตฺตํ ลหุํ มุทุํ กมฺมญฺญญฺจ กตฺวา สมฺมา ฐเปนฺโต สมาทหนฺโต กมฺมฏฺฐานํ ปริพฺรูเหติ มตฺถกญฺจ ปาเปติ, ตํ เอว กมฺมฏฺฐานานุโยคสฺส อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ พหูปการํ สติํ ภิกฺขุ อธิฏฺฐหาโน สีลวิโสธนํ อาทิํ กตฺวา ยาว วิเสสาธิคมา ตตฺถ ตตฺถ อธิฏฺฐหนฺโตติ อตฺโถฯ ลเภถ ปุพฺพาปริยํ วิเสสนฺติ โส เอวํ สติอารกฺเขน เจตสา กมฺมฏฺฐานํ อุปรูปริ วฑฺเฒนฺโต พฺรูเหนฺโต ผาติํ กโรนฺโต ปุพฺพาปริยํ ปุพฺพาปริยวนฺตํ ปุพฺพาปรภาเคน ปวตฺตํ อุฬารุฬารตราทิเภทวิเสสํ ลเภยฺยฯ

ตตฺถ ทุวิโธ ปุพฺพาปริยวิเสโส สมถวเสน วิปสฺสนาวเสน จาติฯ เตสุ สมถวเสน ตาว นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนวสีภาโว, ตาว ปวตฺโต ภาวนาวิเสโส ปุพฺพาปริยวิเสโสฯ วิปสฺสนาวเสน ปน รูปมุเขน อภินิวิสนฺตสฺส รูปธมฺมปริคฺคหโต, อิตรสฺส นามธมฺมปริคฺคหโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตาธิคโม, ตาว ปวตฺโต ภาวนาวิเสโส ปุพฺพาปริยวิเสโสฯ อยเมว จ อิธาธิปฺเปโตฯ

ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสสนฺติ ปุพฺพาปริยวิเสสํ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตํ อรหตฺตํ ลภิตฺวาฯ อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉติ ชีวิตุปจฺเฉทวเสน สพฺเพสํ สตฺตานํ อภิภวนโต มจฺจุราชสงฺขาตสฺส มรณสฺส วิสยภูตํ ภวตฺตยํ สมติกฺกนฺตตฺตา อทสฺสนํ อโคจรํ คจฺเฉยฺยฯ อิมสฺมิํ วคฺเค ยํ อวุตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวาติฯ

ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ มหาวคฺควณฺณนาฯ

6. ชจฺจนฺธวคฺโค

1. อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนสุตฺตวณฺณนา

[51] ชจฺจนฺธวคฺคสฺส ปฐเม เวสาลิยนฺติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ เวสาลิํ ปิณฺฑาย ปาวิสีติ กทา ปาวิสิ? อุกฺกาเจลโต นิกฺขมิตฺวา เวสาลิํ คตกาเลฯ ภควา หิ เวฬุวคามเก วสฺสํ วสิตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ ปตฺวา เชตวเน วิหาสิฯ ตสฺมิํ กาเล ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน อายุสงฺขารํ โอโลเกตฺวา ‘‘สตฺตาหเมว ปวตฺติสฺสตี’’ติ ญตฺวา ภควนฺตํ อนุชานาเปตฺวา นาฬกคามํ คนฺตฺวา ตตฺถ มาตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ปรินิพฺพายิฯ สตฺถา จุนฺเทน อาภตา ตสฺส ธาตุโย คเหตฺวา ธาตุเจติยํ การาเปตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคหํ อคมาสิฯ ตตฺถ คตกาเล อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปรินิพฺพายิฯ ภควา ตสฺสปิ ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ การาเปตฺวา ราชคหโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน อุกฺกาเจลํ อคมาสิฯ ตตฺถ คงฺคาตีเร ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นิสีทิตฺวา อคฺคสาวกานํ ปรินิพฺพานปฺปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ เทเสตฺวา อุกฺกาเจลโต นิกฺขมิตฺวา เวสาลิํ อคมาสิฯ เอวํ คโต ภควา ‘‘ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลิํ ปิณฺฑาย ปาวิสี’’ติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อุกฺกาเจลโต นิกฺขมิตฺวา เวสาลิํ คตกาเล’’ติฯ

นิสีทนนฺติ อิธ จมฺมกฺขณฺฑํ อธิปฺเปตํฯ จาปาลํ เจติยนฺติ ปุพฺเพ จาปาลสฺส นาม ยกฺขสฺส วสิตฏฺฐานํ ‘‘จาปาลเจติย’’นฺติ ปญฺญายิตฺถฯ ตตฺถ ภควโต กตวิหาโรปิ ตาย รุฬฺหิยา ‘‘จาปาลเจติย’’นฺติ วุจฺจติฯ อุเทนํ เจติยนฺติ เอวมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สตฺตมฺพนฺติ กิกิสฺส กิร กาสิรญฺโญ ธีตโร สตฺต กุมาริโย สํเวคชาตา ราชเคหโต นิกฺขมิตฺวา ยตฺถ ปธานํ ปทหิํสุ, ตํ ฐานํ ‘‘สตฺตมฺพํ เจติย’’นฺติ วทนฺติฯ พหุปุตฺตนฺติ พหุปาโรโห เอโก นิคฺโรธรุกฺโข, ตสฺมิํ อธิวตฺถํ เทวตํ พหู มนุสฺสา ปุตฺเต ปตฺเถนฺติ, ตทุปาทาย ตํ ฐานํ ‘‘พหุปุตฺตํ เจติย’’นฺติ ปญฺญายิตฺถฯ สารนฺททนฺติ สารนฺททสฺส นาม ยกฺขสฺส วสิตฏฺฐานํฯ