เนวชฺฌคา ปิยตรมตฺตนา กฺวจีติ อตฺตนา อติสเยน ปิยํ อญฺญํ โกจิ ปุริโส สพฺพุสฺสาเหน ปริเยสนฺโต กฺวจิ กตฺถจิ สพฺพทิสาสุ เนว อธิคจฺเฉยฺย น ปสฺเสยฺยฯ เอวํ ปิโย ปุถุ อตฺตา ปเรสนฺติ เอวํ กสฺสจิ อตฺตนา ปิยตรสฺส อนุปลพฺภนวเสน ปุถุ วิสุํ วิสุํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อตฺตาว ปิโยฯ ตสฺมา น หิํเส ปรมตฺตกาโมติ ยสฺมา เอวํ สพฺโพปิ สตฺโต อตฺตานํ ปิยายติ อตฺตโน สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกูโล, ตสฺมา อตฺตกาโม อตฺตโน หิตสุขํ อิจฺฉนฺโต ปรํ สตฺตํ อนฺตมโส กุนฺถกิปิลฺลิกํ อุปาทาย น หิํเส น หเนยฺย น ปาณิเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิปิ วิเหเฐยฺยฯ ปรสฺส หิ อตฺตนา กเต ทุกฺเข ตํ ตโต สงฺกมนฺตํ วิย กาลนฺตเร อตฺตนิ สนฺทิสฺสติฯ อยญฺหิ กมฺมานํ ธมฺมตาติฯ

ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อปฺปายุกสุตฺตวณฺณนา

[42] ทุติเย อจฺฉริยํ, ภนฺเตติ อิทมฺปิ เมฆิยสุตฺเต วิย ครหณจฺฉริยวเสน เวทิตพฺพํฯ ยาว อปฺปายุกาติ ยตฺตกํ ปริตฺตายุกา, อติอิตฺตรชีวิตาติ อตฺโถฯ สตฺตาหชาเตติ สตฺตาเหน ชาโต สตฺตาหชาโตฯ ตสฺมิํ สตฺตาหชาเต, ชาตสฺส สตฺตเม อหนีติ อตฺโถฯ ตุสิตํ กายํ อุปปชฺชีติ ตุสิตํ เทวนิกายํ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปปชฺชิฯ

เอกทิวสํ กิร เถโร ปจฺฉาภตฺตํ ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน ลกฺขณานุพฺยญฺชนปฺปฏิมณฺฑิตํ โสภคฺคปฺปตฺตํ ทสฺสนานุตฺตริยภูตํ ภควโต รูปกายสิริํ มนสิ กริตฺวา, ‘‘อโห พุทฺธานํ รูปกายสมฺปตฺติ ทสฺสนียา สมนฺตปาสาทิกา มโนหรา’’ติ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺโต เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘วิชาตมาตุยา นาม วิรูโปปิ ปุตฺโต สุรูโป วิย มนาโป โหติ, สเจ ปน พุทฺธานํ มาตา มหามายา เทวี ธเรยฺย, กีทิสํ นุ โข ตสฺสา ภควโต รูปทสฺสเน ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺเชยฺย, มหาชานิ โข มยฺหํ มหามาตุ เทวิยา, ยา สตฺตาหชาเต ภควติ กาลกตา’’ติฯ เอวํ ปน จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน ปริวิตกฺกิตํ อาโรเจนฺโต ตสฺสา กาลกิริยํ ครหนฺโต ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ

เกจิ ปนาหุ – ‘‘มหาปชาปติ โคตมี ภควนฺตํ มหตา อายาเสน ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวาปิ ปฏิกฺขิตฺตา, มยา ปน อุปาเยน ยาจิโต ภควา อฏฺฐครุธมฺมปฺปฏิคฺคหณวเสน ตสฺสา ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทญฺจ อนุชานิ, สา เต ธมฺเม ปฏิคฺคเหตฺวา ลทฺธปพฺพชฺชูปสมฺปทา ภควโต ทุติยํ ปริสํ อุปฺปาเทตฺวา จตุตฺถาย ปริสาย ปจฺจโย อโหสิฯ สเจ ปน ภควโต ชเนตฺติ มหามายา เทวี ธเรยฺย, เอวเมตา จุโภปิ ขตฺติยภคินิโย เอกโต หุตฺวา อิมํ สาสนํ โสเภยฺยุํ, ภควา จ มาตริ พหุมาเนน มาตุคามสฺส สาสเน ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทญฺจ สุเขเนว อนุชาเนยฺย, อปฺปายุกตาย ปนสฺสา กสิเรน นิปฺผนฺนมิทนฺติ อิมินา อธิปฺปาเยน เถโร ภควโต สนฺติเก ‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต’ติอาทิมาหา’’ติฯ ตํ อการณํฯ ภควา หิ มาตุยา วา อญฺญสฺส วา มาตุคามสฺส อตฺตโน สาสเน ปพฺพชฺชํ อนุชานนฺโต ครุกํเยว กตฺวา อนุชานาติ, น ลหุกํ จิรฏฺฐิติกามตายาติฯ

อปเร ปนาหุ – ‘‘ทสพลจตุเวสารชฺชาทิเก อนญฺญสาธารเณ อนนฺตาปริมาเณ พุทฺธคุเณ เถโร มนสิ กริตฺวา ยา เอวํ มหานุภาวํ นาม โลเก อคฺคปุคฺคลํ สตฺถารํ กุจฺฉินา ทส มาเส ปริหริ, สา พุทฺธมาตา กสฺสจิ ปริจาริกา ภวิสฺสตีติ อยุตฺตมิทํฯ กสฺมา? สตฺถุ คุณานุจฺฉวิกเมเวตํ, ยทิทํ สตฺตาหชาเต ภควติ ชเนตฺติ กาลํ กโรติ, กาลกตา จ ตุสิเตสุ อุปฺปชฺชตีติ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต หุตฺวา ตํ อตฺตโน วิตกฺกุปฺปาทนํ ภควโต อาโรเจนฺโต ‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต’ติอาทิวจนํ อโวจา’’ติฯ

สตฺถา ปน ยสฺมา สตฺตาหชาเตสุ โพธิสตฺเตสุ โพธิสตฺตมาตุ กาลกิริยา ธมฺมตา สิทฺธา, ตสฺมา ตํ ธมฺมตํ ปริทีเปนฺโต ‘‘เอวเมตํ, อานนฺทา’’ติอาทิมาหฯ

สา ปนายํ ธมฺมตา ยสฺมา ยถา สพฺเพ โพธิสตฺตา ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา อายุปริโยสาเน ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ สนฺนิปติตฺวา อภิสมฺโพธิํ ปตฺตุํ มนุสฺสโลเก ปฏิสนฺธิคฺคหณาย อชฺเฌสิตา กาลทีปเทสกุลานิ วิย ชเนตฺติยา อายุปริมาณมฺปิ โอโลเกตฺวา ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติ, อยมฺปิ ภควา โพธิสตฺตภูโต ตเถว ตุสิตปุเร ฐิโต ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกนฺโต สตฺตทิวสาธิกทสมาสปริมาณํ มาตุยา อายุปริมาณํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อยํ มม ปฏิสนฺธิคฺคหณสฺส กาโล, อิทานิ อุปฺปชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ญตฺวาว ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิ, ตสฺมา สพฺพโพธิสตฺตานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณวเสเนว เวทิตพฺพํฯ เตนาห ภควา – ‘‘อปฺปายุกา หิ, อานนฺท, โพธิสตฺตมาตโร โหนฺตี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ กาลํ กโรนฺตีติ ยถาวุตฺตอายุปริกฺขเยเนว กาลํ กโรนฺติ, น วิชาตปจฺจยาฯ จริมตฺตภาเวหิ โพธิสตฺเตหิ วสิตฏฺฐานํ เจติยฆรสทิสํ โหติ, น อญฺเญสํ ปริโภคารหํ, น จ สกฺกา โพธิสตฺตมาตรํ อปเนตฺวา อญฺญํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปตุนฺติ ตตฺตกํ เอว โพธิสตฺตมาตุ อายุปฺปมาณํ โหติ, ตสฺมา ตทา กาลํ กโรนฺติฯ อิมเมว หิ อตฺถํ สนฺธาย มหาโพธิสตฺตา ปญฺจมํ มหาวิโลกนํ กโรนฺติฯ

กตรสฺมิํ ปน วเย กาลํ กโรนฺตีติ? มชฺฌิมวเยฯ ปฐมวยสฺมิญฺหิ สตฺตานํ อตฺตภาเว ฉนฺทราโค พลวา โหติ, เตน ตทา สญฺชาตคพฺภา อิตฺถิโย เยภุยฺเยน คพฺภํ อนุรกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติฯ คณฺเหยฺยุํ เจ, คพฺโภ พหฺวาพาโธ โหติฯ มชฺฌิมวยสฺส ปน ทฺเว โกฏฺฐาเส อติกฺกมิตฺวา ตติยโกฏฺฐาเส วตฺถุ วิสทํ โหติ, วิสเท วตฺถุมฺหิ นิพฺพตฺตทารกา อโรคา โหนฺติ, ตสฺมา โพธิสตฺตมาตโร ปฐมวเย สมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา มชฺฌิมวยสฺส ตติยโกฏฺฐาเส วิชายิตฺวา กาลํ กโรนฺตีติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ โพธิสตฺตมาตุ อญฺเญสญฺจ สพฺพสตฺตานํ อตฺตภาเว อายุสฺส มรณปริโยสานตํ วิทิตฺวา ตทตฺถวิภาวนมุเขน อนวชฺชปฺปฏิปตฺติยํ อุสฺสาหทีปกํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ เย เกจีติ อนิยมนิทฺเทโสฯ ภูตาติ นิพฺพตฺตาฯ ภวิสฺสนฺตีติ อนาคเต นิพฺพตฺติสฺสนฺติฯ วาสทฺโท วิกปฺปตฺโถ, อปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน นิพฺพตฺตมาเนปิ สงฺคณฺหาติฯ เอตฺตาวตา อตีตาทิวเสน ติยทฺธปริยาปนฺเน สตฺเต อนวเสสโต ปริยาทิยติฯ อปิจ คพฺภเสยฺยกสตฺตา คพฺภโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย ภูตา นาม, ตโต ปุพฺเพ ภวิสฺสนฺติ นามฯ

สํเสทชูปปาติกา ปฏิสนฺธิจิตฺตโต ปรโต ภูตา นาม, ตโต ปุพฺเพ อุปฺปชฺชิตพฺพภววเสน ภวิสฺสนฺติ นามฯ สพฺเพปิ วา ปจฺจุปฺปนฺนภววเสน ภูตา นาม, อายติํ ปุนพฺภววเสน ภวิสฺสนฺติ นามฯ ขีณาสวา ภูตา นามฯ เต หิ ภูตา เอว, น ปุน ภวิสฺสนฺตีติ, ตทญฺเญ ภวิสฺสนฺติ นามฯ

สพฺเพ คมิสฺสนฺติ ปหาย เทหนฺติ สพฺเพ ยถาวุตฺตเภทา สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสาทิวเสน อเนกเภทภินฺนา สตฺตา เทหํ อตฺตโน สรีรํ ปหาย นิกฺขิปิตฺวา ปรโลกํ คมิสฺสนฺติ, อเสกฺขา ปน นิพฺพานํฯ เอตฺถ โกจิ อจวนธมฺโม นาม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ตํ สพฺพชานิํ กุสโล วิทิตฺวาติ ตเทตํ สพฺพสฺส สตฺตสฺส ชานิํ หานิํ มรณํ, สพฺพสฺส วา สตฺตสฺส ชานิํ วินาสํ ปภงฺคุตํ กุสโล ปณฺฑิตชาติโก มรณานุสฺสติวเสน อนิจฺจตามนสิการวเสน วา ชานิตฺวาฯ อาตาปิโย พฺรหฺมจริยํ จเรยฺยาติ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อาตาปิยสงฺขาเตน วีริเยน สมนฺนาคตตฺตา อาตาปิโย จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวเสน อารทฺธวีริโย อนวเสสมรณสมติกฺกมนูปายํ มคฺคพฺรหฺมจริยํ จเรยฺย, ปฏิปชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สุปฺปพุทฺธกุฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา

[43] ตติเย ราชคเห สุปฺปพุทฺโธ นาม กุฏฺฐี อโหสีติ สุปฺปพุทฺธนามโก เอโก ปุริโส ราชคเห อโหสิฯ โส จ กุฏฺฐี กุฏฺฐโรเคน พาฬฺหวิทูสิตคตฺโตฯ มนุสฺสทลิทฺโทติ ยตฺตกา ราชคเห มนุสฺสา เตสุ สพฺพทุคฺคโตฯ โส หิ สงฺการกูฏวติอาทีสุ มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตปิโลติกขณฺฑานิ สิพฺพิตฺวา ปริทหติ, กปาลํ คเหตฺวา ฆรา ฆรํ คนฺตฺวา ลทฺธอาจามอุจฺฉิฏฺฐภตฺตานิ นิสฺสาย ชีวติ, ตมฺปิ ปุพฺเพ กตกมฺมปจฺจยา น ยาวทตฺถํ ลภติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มนุสฺสทลิทฺโท’’ติฯ มนุสฺสกปโณติ มนุสฺเสสุ ปรมกปณตํ ปตฺโตฯ มนุสฺสวราโกติ มนุสฺสานํ หีฬิตปริภูตตาย อติวิย ทีโนฯ มหติยา ปริสายาติ มหติยา ภิกฺขุปริสาย เจว อุปาสกปริสาย จฯ