9. อุปเสนสุตฺตวณฺณนา

[39] นวเม อุปเสนสฺสาติ เอตฺถ อุปเสโนติ ตสฺส เถรสฺส นามํ, วงฺคนฺตพฺราหฺมณสฺส ปน ปุตฺตตฺตา ‘‘วงฺคนฺตปุตฺโต’’ติ จ นํ โวหรนฺติฯ

อยญฺหิ เถโร อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส กนิฏฺฐภาตา, สาสเน ปพฺพชิตฺวา อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท อุปสมฺปทาย ทฺวิวสฺโส อุปชฺฌาโย หุตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ อุปสมฺปาเทตฺวา เตน สทฺธิํ ภควโต อุปฏฺฐานํ คโต, ตสฺส ภิกฺขุโน ภควตา ตสฺส สทฺธิวิหาริกภาวํ ปุจฺฉิตฺวา ขนฺธเก อาคตนเยน ‘‘อติลหุํ โข ตฺวํ, โมฆปุริส, อาวตฺโต พาหุลฺลาย, ยทิทํ คณพนฺธิย’’นฺติ (มหาว. 75) วิครหิโต ปโตทาภิตุนฺโน วิย อาชานีโย สํวิคฺคมานโส ‘‘ยทิปาหํ อิทานิ ปริสํ นิสฺสาย ภควตา วิครหิโต, ปริสํเยว ปน นิสฺสาย ปาสํสิโย ภเวยฺย’’นฺติ อุสฺสาหชาโต สพฺเพ ธุตธมฺเม สมาทาย วตฺตมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา น จิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต มหาขีณาสโว หุตฺวา อตฺตโน นิสฺสิตเก ธุตงฺคธเร เอว กตฺวา เตหิ สทฺธิํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สนฺถตสิกฺขาปเท (ปารา. 565 อาทโย) อาคตนเยน ‘‘ปาสาทิกา โข ตฺยายํ, อุปเสน, ปริสา’’ติ ปริสวเสน ภควโต สนฺติกา ลทฺธปสํโส ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สมนฺตปาสาทิกานํ ยทิทํ อุปเสโน วงฺคนฺตปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.213) เอตทคฺเค ฐปิโต อสีติยา มหาสาวเกสุ อพฺภนฺตโรฯ

โส เอกทิวสํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต อนฺเตวาสิเกสุ อตฺตโน อตฺตโน ทิวาฏฺฐานํ คเตสุ อุทกกุมฺภโต อุทกํ คเหตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา คตฺตานิ สีติํ กตฺวา จมฺมกฺขณฺฑํ อตฺถริตฺวา ทิวาฏฺฐาเน ทิวาวิหารํ นิสินฺโน อตฺตโน คุเณ อาวชฺเชสิฯ ตสฺส เต อเนกสตา อเนกสหสฺสา โปงฺขานุโปงฺขํ อุปฏฺฐหิํสุฯ โส ‘‘มยฺหํ ตาว สาวกสฺส สโต อิเม เอวรูปา คุณา, กีทิสา นุ โข มยฺหํ สตฺถุ คุณา’’ติ ภควโต คุณาภิมุขํ มนสิการํ เปเสสิฯ เต ตสฺส ญาณพลานุรูปํ อเนกโกฏิสหสฺสา อุปฏฺฐหิํสุฯ

โส ‘‘เอวํสีโล เม สตฺถา เอวํธมฺโม เอวํปญฺโญ เอวํวิมุตฺตี’’ติอาทินา จ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา จ อาวิภาวานุรูปํ สตฺถุ คุเณ อนุสฺสริตฺวา , ตโต ‘‘สฺวากฺขาโต’’ติอาทินา ธมฺมสฺส, ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทินา อริยสงฺฆสฺส จ คุเณ อนุสฺสริฯ เอวํ มหาเถโร อเนกาการโวการํ รตนตฺตยคุเณสุ อาวิภูเตสุ อตฺตมโน ปมุทิโต อุฬารปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิฯ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อายสฺมโต อุปเสนสฺส วงฺคนฺตปุตฺตสฺส รโหคตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ รโหคตสฺสาติ รหสิ คตสฺสฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ เอกีภูตสฺสฯ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ เอวํ อิทานิ วุจฺจมานากาโร จิตฺตสฺส วิตกฺโก อุปฺปชฺชิฯ ลาภา วต เมติ เย อิเม มนุสฺสตฺตพุทฺธุปฺปาทสทฺธาสมธิคมาทโย, อโห วต เม เอเต ลาภาฯ สุลทฺธํ วต เมติ ยญฺจิทํ มยา ภควโต สาสเน ปพฺพชฺชูปสมฺปทารตนตฺตยปยิรุปาสนาทิ ปฏิลทฺธํ, ตํ เม อโห วต สุฏฺฐุ ลทฺธํฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘สตฺถา จ เม’’ติอาทินาฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺเต อนุสาสตีติ สตฺถาฯ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควาฯ อารกตฺตา กิเลเสหิ, กิเลสารีนํ หตตฺตา, สํสารจกฺกสฺส วา อรานํ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา อรหํ ฯ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.123 อาทโย) พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทสโต คเหตพฺโพฯ

สฺวากฺขาเตติ สุฏฺฐุ อกฺขาเต, เอกนฺตนิยฺยานิกํ กตฺวา ภาสิเตฯ ธมฺมวินเยติ ปาวจเนฯ ตญฺหิ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมานานํ สํสารทุกฺขปาตโต ธารเณน, ราคาทิกิเลเส วินยเนน จ ธมฺมวินโยติ วุจฺจติฯ สพฺรหฺมจาริโนติ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมสงฺขาตํ ภควโต สาสนํ อริยมคฺคํ สห จรนฺติ ปฏิปชฺชนฺตีติ สพฺรหฺมจาริโนฯ สีลวนฺโตติ มคฺคผลสีลวเสน สีลวนฺโตฯ กลฺยาณธมฺมาติ สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนาทโย กลฺยาณา สุนฺทรา ธมฺมา เอเตสํ อตฺถีติ กลฺยาณธมฺมาฯ เอเตน สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสติฯ

สีเลสุ จมฺหิ ปริปูรการีติ ‘‘อหมฺปิ ปพฺพชิตฺวา น ติรจฺฉานกถากถิโก กายทฬฺหิพหุโล หุตฺวา วิหาสิํ, อถ โข ปาติโมกฺขสํวราทิํ จตุพฺพิธมฺปิ สีลํ อขณฺฑํ อฉิทฺทํ อสพลํ อกมฺมาสํ ภุชิสฺสํ วิญฺญุปฺปสตฺถํ อปรามฏฺฐํ กตฺวา ปริปูเรนฺโต อริยมคฺคํเยว ปาเปสิ’’นฺติ วทติฯ เอเตน เหฏฺฐิมผลทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติฯ โสตาปนฺนสกทาคามิโน หิ สีเลสุ ปริปูรการิโนฯ สุสมาหิโต จมฺหิ เอกคฺคจิตฺโตติ อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา สพฺพถาปิ สมาหิโต จ อมฺหิ อวิกฺขิตฺตจิตฺโตฯ อิมินา สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิตาวจเนน ตติยผลสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติฯ อนาคามิโน หิ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิโนฯ อรหา จมฺหิ ขีณาสโวติ กามาสวาทีนํ สพฺพโส ขีณตฺตา ขีณาสโว, ตโต เอว ปริกฺขีณภวสํโยชโน สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย อรหา จมฺหิฯ เอเตน อตฺตโน กตกรณียตํ ทสฺเสติฯ มหิทฺธิโก จมฺหิ มหานุภาโวติ อธิฏฺฐานวิกุพฺพนาทิอิทฺธีสุ มหตา วสีภาเวน สมนฺนาคตตฺตา มหิทฺธิโก อุฬารสฺส ปุญฺญานุภาวสฺส คุณานุภาวสฺส จ สมฺปตฺติยา มหานุภาโว จ อสฺมิฯ เอเตน โลกิยาภิญฺญานวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติโยคมตฺตโน ทีเปติฯ อภิญฺญาสุ วสีภาเวน หิ อริยา ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเนน มหิทฺธิกา, ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติยา นานาวิหารสมาปตฺตีหิ จ วิโสธิตสนฺตานตฺตา มหานุภาวา จ โหนฺตีติฯ

ภทฺทกํ เม ชีวิตนฺติ เอวํวิธสีลาทิคุณสมนฺนาคตสฺส เม ยาวายํ กาโย ธรติ, ตาว สตฺตานํ หิตสุขเมว วฑฺฒติ, ปุญฺญกฺเขตฺตภาวโต ชีวิตมฺปิ เม ภทฺทกํ สุนฺทรํฯ ภทฺทกํ มรณนฺติ สเจ ปนิทํ ขนฺธปญฺจกํ อชฺช วา อิมสฺมิํเยว วา ขเณ อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายติ, ตํ อปฺปฏิสนฺธิกํ ปรินิพฺพานสงฺขาตํ มรณมฺปิ เม ภทฺทกนฺติ อุภยตฺถ ตาทิภาวํ ทีเปติฯ เอวํ มหาเถโร อปฺปหีนโสมนสฺสุปฺปิลาวิตวาสนุสฺสนฺนตฺตา อุฬารโสมนสฺสิโต ธมฺมพหุมาเนน ธมฺมปีติปฏิสํเวทเนน ปริวิตกฺเกสิฯ

ตํ สตฺถา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิตฺวา ชีวิเต มรเณ จ ตสฺส ตาทิภาววิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา…เป.… อุทาเนสี’’ติฯ

ตตฺถ ยํ ชีวิตํ น ตปตีติ ยํ ขีณาสวปุคฺคลํ ชีวิตํ อายติํ ขนฺธปฺปวตฺติยา สพฺเพน สพฺพํ อภาวโต น ตปติ น พาธติ, วตฺตมานเมว วา ชีวิตํ สพฺพโส สงฺขตธมฺมตฺตา สติปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา สพฺพตฺถ สติสมฺปชญฺญสมาโยคโต น พาธติฯ โย หิ อนฺธปุถุชฺชโน ปาปชนเสวี อโยนิโสมนสิการพหุโล อกตกุสโล อกตปุญฺโญ, โส ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณ’’นฺติอาทินา วิปฺปฏิสาเรน ตปตีติ ตสฺส ชีวิตํ ตํ ตปติ นามฯ อิตเร ปน อกตปาปา กตปุญฺญา กลฺยาณปุถุชฺชเนน สทฺธิํ สตฺต เสขา ตปนียธมฺมปริวชฺชเนน อตปนียธมฺมสมนฺนาคเมน จ ปจฺฉานุตาเปน น ตปนฺตีติ น เตสํ ชีวิตํ ตปติฯ ขีณาสเว ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ปวตฺติทุกฺขวเสน อตฺถวณฺณนา กตาฯ

มรณนฺเต น โสจตีติ มรณสงฺขาเต อนฺเต ปริโยสาเน, มรณสมีเป วา น โสจติ อนาคามิมคฺเคเนว โสกสฺส สมุคฺฆาติตตฺตาฯ ส เว ทิฏฺฐปโท ธีโร, โสกมชฺเฌ น โสจตีติ โส อนภิชฺฌาทีนํ จตุนฺนํ ธมฺมปทานํ นิพฺพานสฺเสว วา ทิฏฺฐตฺตา ทิฏฺฐปโท, ธิติสมฺปนฺนตฺตา ธีโร ขีณาสโว โสจนธมฺมตฺตา ‘‘โสกา’’ติ ลทฺธนามานํ อวีตราคานํ สตฺตานํ, โสกเหตูนํ วา โลกธมฺมานํ มชฺเฌ ฐตฺวาปิ น โสจติฯ

อิทานิสฺส สพฺพโส โสกเหตูนํ อภาวํ ทีเปตุํ ‘‘อุจฺฉินฺนภวตณฺหสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺส อคฺคมคฺเคน สพฺพโส อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, โส อุจฺฉินฺนภวตณฺโหฯ ตสฺส อวเสสกิเลสานํ อนวเสสวูปสเมน สนฺตจิตฺตสฺส ขีณาสวภิกฺขุโนฯ วิกฺขีโณ ชาติสํสาโรติ ชาติอาทิโก –

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, ‘สํสาโร’ติ ปวุจฺจตี’’ติฯ –

วุตฺตลกฺขโณ สํสาโร วิเสสโต ขีโณฯ ตสฺมา นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ ยสฺมา ตสฺส เอวรูปสฺส อริยปุคฺคลสฺส อายติํ ปุนพฺภโว นตฺถิ, ตสฺมา ตสฺส ชาติสํสาโร ขีโณฯ กสฺมา ปนสฺส ปุนพฺภโว นตฺถิ? ยสฺมา อุจฺฉินฺนภวตณฺโห สนฺตจิตฺโต จ โหติ, ตสฺมาติ อาวตฺเตตฺวา วตฺตพฺพํฯ อถ วา วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, ตโต เอว นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ อตฺโถ โยเชตพฺโพฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สาริปุตฺตอุปสมสุตฺตวณฺณนา

[40] ทสเม อตฺตโน อุปสมนฺติ สาวกปารมีมตฺถกปฺปตฺติยา เหตุภูตํ อคฺคมคฺเคน อตฺตโน อนวเสสกิเลสวูปสมํฯ

อายสฺมา หิ สาริปุตฺโต อนุปสนฺตกิเลสานํ สตฺตานํ ราคาทิกิเลสชนิตสนฺตาปทรถปริฬาหทุกฺขญฺเจว กิเลสาภิสงฺขารนิมิตฺตํ ชาติชราพฺยาธิมรณโสกปริเทวาทิทุกฺขญฺจ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา อตีตานาคเตปิ เนสํ วฏฺฏมูลกทุกฺขํ ปริตุเลตฺวา กรุณายมาโน อตฺตนาปิ ปุถุชฺชนกาเล อนุภูตํ กิเลสนิมิตฺตํ วา อนปฺปกํ ทุกฺขํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘อีทิสสฺส นาม มหาทุกฺขสฺส เหตุภูตา กิเลสา อิทานิ เม สุปฺปหีนา’’ติ อตฺตโน กิเลสวูปสมํ อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขติฯ ปจฺจเวกฺขนฺโต จ ‘‘อิเม เอตฺตกา กิเลสา โสตาปตฺติมคฺเคน อุปสมิตา, เอตฺตกา สกทาคามิมคฺเคน, เอตฺตกา อนาคามิมคฺเคน, เอตฺตกา อรหตฺตมคฺเคน อุปสมิตา’’ติ ตํตํมคฺคญาเณหิ โอธิโส กิเลสานํ อุปสมิตภาวํ ปจฺจเวกฺขติ, เตน วุตฺตํ – ‘‘อตฺตโน อุปสมํ ปจฺจเวกฺขมาโน’’ติฯ

อปเร ‘‘เถโร อรหตฺตผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ‘อิมสฺส วตายํ สนฺตปณีตภาโว อจฺจนฺตสนฺตาย อสงฺขตาย ธาตุยา อารมฺมณโต, สยญฺจ สมฺมเทว กิเลสวูปสมโต’ติ เอวํ อภิณฺหํ อุปสมํ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ วทนฺติฯ อญฺเญ ปน ‘‘อนวเสสกิเลสานํ อุปสมปริโยสาเน ชาตํ อคฺคผลเมเวตฺถ อุปสโม นาม, ตํ ปจฺจเวกฺขมาโน นิสินฺโน’’ติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ยทิทํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส มหาปญฺญตาทิเหตุภูตํ สาวเกสุ อนญฺญสาธารณํ กิเลสปฺปหานํ อคฺคผลํ วา อุปสมปริยาเยน วุตฺตํ, ตสฺส ปจฺจเวกฺขณสงฺขาตํ อตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา ตทนุภาวทีปกํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ อุปสนฺตสนฺตจิตฺตสฺสาติ อุปสนฺตเมว หุตฺวา สนฺตํ จิตฺตํ เอตสฺสาติ อุปสนฺตสนฺตจิตฺโตฯ สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภเนน หิ อุปสนฺตกิเลสตฺตา อุปสนฺตจิตฺตํ น สพฺพถา ‘‘อุปสนฺตสนฺต’’นฺติ วุจฺจติ ตสฺส อุปสมสฺส อนจฺจนฺติกภาวโต, น ตถา อคฺคมคฺเคนฯ