ตตฺถ ทิโส ทิสนฺติ ทูสโก ทูสนียํ โจโร โจรํ, ทิสฺวาติ วจนเสโสฯ ยํ ตํ กยิราติ ยํ ตสฺส อนยพฺยสนํ กเรยฺย, ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอโก เอกสฺส มิตฺตทุพฺภี โจโร ปุตฺตทารเขตฺตวตฺถุโคมหิํสาทีสุ อปรชฺฌนฺโต ยสฺส อปรชฺฌติ, ตมฺปิ ตเถว อตฺตนิ อปรชฺฌนฺตํ โจรํ ทิสฺวา, เวรี วา ปน เกนจิเทว การเณน พทฺธเวรํ เวริํ ทิสฺวา อตฺตโน กกฺขฬตาย ทารุณตาย ยํ ตสฺส อนยพฺยสนํ กเรยฺย, ปุตฺตทารํ วา ปีเฬยฺย, เขตฺตาทีนิ วา นาเสยฺย, ชีวิตา วา โวโรเปยฺย , ทสสุ อกุสลกมฺมปเถสุ มิจฺฉาฐปิตตฺตา มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ ปาปิโย นํ ตโต กเร, นํ ปุริสํ ปาปตรํ ตโต กเรยฺยฯ วุตฺตปฺปกาโร หิ ทิโส วา เวรี วา ทิสสฺส วา เวริโน วา อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ทุกฺขํ วา อุปฺปาเทยฺย, ชีวิตกฺขยํ วา กเรยฺยฯ อิทํ ปน อกุสลกมฺมปเถสุ มิจฺฉาฐปิตํ จิตฺตํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อนยพฺยสนํ ปาเปติ, อตฺตภาวสตสหสฺเสสุปิ จตูสุ อปาเยสุ ขิปิตฺวา สีสมสฺส อุกฺขิปิตุํ น เทตีติฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ยกฺขปหารสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ กโปตกนฺทรายนฺติ เอวํนามเก วิหาเรฯ ตสฺมิํ กิร ปพฺพตกนฺทเร ปุพฺเพ พหู กโปตา วสิํสุ, เตน สา ปพฺพตกนฺทรา ‘‘กโปตกนฺทรา’’ติ วุจฺจติฯ อปรภาเค ตตฺถ กตวิหาโรปิ ‘‘กโปตกนฺทรา’’ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘กโปตกนฺทรายนฺติ เอวํนามเก วิหาเร’’ติฯ ชุณฺหาย รตฺติยาติ สุกฺกปกฺขรตฺติยํฯ นโวโรปิเตหิ เกเสหีติ อจิรโอหาริเตหิ เกเสหิ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ กรณวจนํฯ อพฺโภกาเสติ ยตฺถ อุปริจฺฉทนํ ปริกฺเขโป วา นตฺถิ, ตาทิเส อากาสงฺคเณฯ

ตตฺถ อายสฺมา สาริปุตฺโต สุวณฺณวณฺโณ, อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน นีลุปฺปลวณฺโณฯ

อุโภปิ ปน เต มหาเถรา อุทิจฺจพฺราหฺมณชจฺจา กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อภินีหารสมฺปนฺนา ฉฬภิญฺญาปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา มหาขีณาสวา สมาปตฺติลาภิโน สตฺตสฏฺฐิยา สาวกปารมิญาณานํ มตฺถกปฺปตฺตา เอตํ กโปตกนฺทรวิหารํ อุปโสภยนฺตา เอกํ กนกคุหํ ปวิฏฺฐา ทฺเว สีหา วิย, เอกํ วิชมฺภนภูมิํ โอติณฺณา ทฺเว พฺยคฺฆา วิย, เอกํ สุปุปฺผิตสาลวนํ ปวิฏฺฐา ทฺเว ฉทฺทนฺตนาคราชาโน วิย, เอกํ สิมฺพลิวนํ ปวิฏฺฐา ทฺเว สุปณฺณราชาโน วิย, เอกํ นรวาหนยานํ อภิรุฬฺหา ทฺเว เวสฺสวณา วิย, เอกํ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อภินิสินฺนา ทฺเว สกฺกา วิย, เอกวิมานพฺภนฺตรคตา ทฺเว มหาพฺรหฺมาโน วิย, เอกสฺมิํ คคนฏฺฐาเน ฐิตานิ ทฺเว จนฺทมณฺฑลานิ วิย, ทฺเว สูริยมณฺฑลานิ วิย จ วิโรจิํสุฯ เตสุ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตุณฺหี นิสีทิ, อายสฺมา ปน สาริปุตฺโต สมาปชฺชิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อญฺญตรํ สมาธิํ สมาปชฺชิตฺวา’’ติฯ

ตตฺถ อญฺญตรํ สมาธินฺติ อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารสมาปตฺติํฯ เกจิ ‘‘สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ’’นฺติ วทนฺติ, อปเร ปนาหุ ‘‘อารุปฺปปาทกํ ผลสมาปตฺติ’’นฺติฯ อิมา เอว หิ ติสฺโส กายรกฺขณสมตฺถา สมาปตฺติโยฯ ตตฺถ นิโรธสมาปตฺติยา สมาธิปริยายสมฺภโว เหฏฺฐา วุตฺโตว, ปจฺฉิมํเยว ปน อาจริยา วณฺเณนฺติฯ อุตฺตราย ทิสาย ทกฺขิณํ ทิสํ คจฺฉนฺตีติ อุตฺตราย ทิสาย ยกฺขสมาคมํ คนฺตฺวา อตฺตโน ภวนํ คนฺตุํ ทกฺขิณํ ทิสํ คจฺฉนฺติฯ ปฏิภาติ มนฺติ อุปฏฺฐาติ มมฯ มนฺติ หิ ปฏิสทฺทโยเคน สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ, อิมสฺส สีเส ปหารํ ทาตุํ จิตฺตํ เม อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ โส กิร ปุริมชาติยํ เถเร พทฺธาฆาโต, เตนสฺส เถรํ ทิสฺวา ปทุฏฺฐจิตฺตสฺส เอวํ อโหสิฯ อิตโร ปน สปฺปญฺญชาติโก, ตสฺมา ตํ ปฏิเสเธนฺโต ‘‘อลํ สมฺมา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ มา อาสาเทสีติ มา ฆฏฺเฏสิ, มา ปหารํ เทหีติ วุตฺตํ โหติฯ อุฬาโรติ อุฬาเรหิ อุตฺตเมหิ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคโตฯ

อนาทิยิตฺวาติ อาทรํ อกตฺวา, ตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวาฯ ยสฺมา ปน ตสฺส วจนํ อคฺคณฺหนฺโต ตํ อนาทิยนฺโต นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ตํ ยกฺขํ อนาทิยิตฺวา’’ติฯ สีเส ปหารํ อทาสีติ สพฺพถาเมน อุสฺสาหํ ชเนตฺวา อากาเส ฐิโตว สีเส ขฏกํ อทาสิ, มุทฺธนิ มุฏฺฐิฆาตํ อกาสีติ อตฺโถฯ ตาว มหาติ ถามมหตฺเตน ตตฺตกํ มหนฺโต ปหาโร อโหสิฯ เตน ปหาเรนาติ เตน ปหาเรน กรณภูเตนฯ สตฺตรตนนฺติ ปมาณมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส รตเนน สตฺตรตนํฯ นาคนฺติ หตฺถินาคํฯ โอสาเทยฺยาติ ปถวิยํ โอสีทาเปยฺย นิมุชฺชาเปยฺยฯ

‘‘โอสาเรยฺยา’’ติปิ ปาโฐ, จุณฺณวิจุณฺณํ กเรยฺยาติ อตฺโถฯ อฑฺฒฏฺฐมรตนนฺติ อฑฺเฒน อฏฺฐนฺนํ ปูรณานิ อฑฺฒฏฺฐมานิ, อฑฺฒฏฺฐมานิ รตนานิ ปมาณํ เอตสฺสาติ อฑฺฒฏฺฐมรตโน, ตํ อฑฺฒฏฺฐมรตนํฯ มหนฺตํ ปพฺพตกูฏนฺติ เกลาสกูฏปฺปมาณํ วิปุลํ คิริกูฏํฯ ปทาเลยฺยาติ สกลิกากาเรน ภินฺเทยฺยฯ อปิ โอสาเทยฺย, อปิ ปทาเลยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ

ตาวเทว จสฺส สรีเร มหาปริฬาโห อุปฺปชฺชิ, โส เวทนาตุโร อากาเส ฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ภูมิยํ ปติ, ตงฺขณญฺเญว อฏฺฐสฏฺฐิสหสฺสาธิกโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุมฺปิ ปพฺพตราชานํ สนฺธาเรนฺตี จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา มหาปถวี ตํ ปาปสตฺตํ ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี วิย วิวรมทาสิฯ อวีจิโต ชาลา อุฏฺฐหิตฺวา กนฺทนฺตํเยว ตํ คณฺหิํสุ, โส กนฺทนฺโต วิปฺปลปนฺโต ปติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ จ ปน โส ยกฺโข ‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’ติ วตฺวา ตตฺเถว มหานิรยํ อปตาสีติฯ ตตฺถ อปตาสีติ อปติฯ

กิํ ปน โส ยกฺขตฺตภาเวเนว นิรยํ อุปคจฺฉีติ? น อุปคจฺฉิ, ยญฺเหตฺถ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ ปาปกมฺมํ อโหสิ, ตสฺส พเลน ยกฺขตฺตภาเว มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภวิฯ ยํ ปน อุปปชฺชเวทนียํ อานนฺตริยกมฺมํ, เตน จุติอนนฺตรํ นิรเย อุปฺปชฺชีติฯ เถรสฺส ปน สมาปตฺติพเลน อุปตฺถมฺภิตสรีรสฺส น โกจิ วิกาโร อโหสิฯ สมาปตฺติโต อวุฏฺฐิตกาเล หิ ตํ ยกฺโข ปหริ, ตถา ปหรนฺตํ ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ธมฺมเสนาปติํ อุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมนสมกาลเมว จ ธมฺมเสนาปติ สมาปตฺติโต อุฏฺฐาสิฯ อถ นํ มหาโมคฺคลฺลาโน สรีรวุตฺติํ ปุจฺฉิ, โสปิสฺส พฺยากาสิ, เตน วุตฺตํ – ‘‘อทฺทสา โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน…เป.… อปิ จ เม สีสํ โถกํ ทุกฺข’’นฺติฯ

ตตฺถ โถกํ ทุกฺขนฺติ โถกํ อปฺปมตฺตกํ มธุรกชาตํ วิย เม สีสํ ทุกฺขิตํ, ทุกฺขปฺปตฺตนฺติ อตฺโถฯ ทุกฺขาธิฏฺฐานญฺหิ สีสํ ทุกฺขนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘สีเส โถกํ ทุกฺข’’นฺติปิ ปาโฐฯ กถํ ปน สมาปตฺติพเลน สรีเร อุปตฺถมฺภิเต เถรสฺส สีเส โถกมฺปิ ทุกฺขํ อโหสีติ? อจิเรเนว วุฏฺฐิตตฺตาฯ

อนฺโตสมาปตฺติยํ อปญฺญายมานทุกฺขญฺหิ กายนิสฺสิตตฺตา นิทฺทํ อุปคตสฺส มกสาทิชนิตํ วิย ปฏิพุทฺธสฺส โถกํ ปญฺญายิตฺถฯ

‘‘มหาพเลน ยกฺเขน ตถา สพฺพุสฺสาเหน ปหเฏ สรีเรปิ วิกาโร นาม นตฺถี’’ติ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาเตน อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน ‘‘อจฺฉริยํ, อาวุโส สาริปุตฺตา’’ติอาทินา ธมฺมเสนาปติโน มหานุภาวตาย วิภาวิตาย โสปิสฺส ‘อจฺฉริยํ, อาวุโส โมคฺคลฺลานา’’ติอาทินา อิทฺธานุภาวมหนฺตตาปกาสนาปเทเสน อตฺตโน อิสฺสามจฺฉริยาหงฺการาทิมลานํ สุปฺปหีนตํ ทีเปติฯ ปํสุปิสาจกมฺปิ น ปสฺสามาติ สงฺการกูฏาทีสุ วิจรณกขุทฺทกเปตมฺปิ น ปสฺสามฯ อิติ อธิคมปฺปิจฺฉานํ อคฺคภูโต มหาเถโร ตสฺมิํ กาเล อนาวชฺชเนน เตสํ อทสฺสนํ สนฺธาย วทติฯ เตเนวาห ‘‘เอตรหี’’ติฯ

ภควา ปน เวฬุวเน ฐิโต อุภินฺนํ อคฺคสาวกานํ อิมํ กถาสลฺลาปํ ทิพฺพโสเตน อสฺโสสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อสฺโสสิ โข ภควา’’ติอาทิ, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาปตฺติพลูปคตํ อิทฺธานุภาวมหนฺตตํ วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ ตสฺเสว ตาทิภาวปฺปตฺติทีปกํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, ฐิตํ นานุปกมฺปตีติ ยสฺส ขีณาสวสฺส จิตฺตํ เอกคฺฆนสิลามยปพฺพตูปมํ สพฺเพสํ อิญฺชนานํ อภาวโต วสีภาวปฺปตฺติยาว ฐิตํ สพฺเพหิปิ โลกธมฺเมหิ นานุปกมฺปติ น ปเวธติฯ อิทานิสฺส อกมฺปนาการํ สทฺธิํ การเณน ทสฺเสตุํ ‘‘วิรตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วิรตฺตํ รชนีเยสูติ วิราคสงฺขาเตน อริยมคฺเคน รชนีเยสุ ราคุปฺปตฺติเหตุภูเตสุ สพฺเพสุ เตภูมกธมฺเมสุ วิรตฺตํ, ตตฺถ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนราคนฺติ อตฺโถฯ โกปเนยฺเยติ ปฏิฆฏฺฐานีเย สพฺพสฺมิมฺปิ อาฆาตวตฺถุสฺมิํ น กุปฺปติ น ทุสฺสติ น วิการํ อาปชฺชติฯ ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตนฺติ ยสฺส ยถาวุตฺตสฺส อริยปุคฺคลสฺส จิตฺตํ เอวํ วุตฺตนเยน ตาทิภาวาวหนภาเวน ภาวิตํฯ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ตํ อุตฺตมปุคฺคลํ กุโต สตฺตโต สงฺขารโต วา ทุกฺขํ อุปคมิสฺสติ, น ตาทิสสฺส ทุกฺขํ อตฺถีติ อตฺโถฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. นาคสุตฺตวณฺณนา

[35] ปญฺจเม โกสมฺพิยนฺติ กุสุมฺเพน นาม อิสินา วสิตฏฺฐาเน มาปิตตฺตา ‘‘โกสมฺพี’’ติ เอวํลทฺธนามเก นคเรฯ โฆสิตาราเมติ โฆสิตเสฏฺฐินา การิเต อาราเมฯ ภควา อากิณฺโณ วิหรตีติ ภควา สมฺพาธปฺปตฺโต วิหรติฯ กิํ ปน ภควโต สมฺพาโธ อตฺถิ, สํสคฺโค วาติ? นตฺถิฯ น หิ โกจิ ภควนฺตํ อนิจฺฉาย อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกติฯ ทุราสทา หิ พุทฺธา ภควนฺโต สพฺพตฺถ จ อนุปลิตฺตตฺตาฯ หิเตสิตาย ปน สตฺเตสุ อนุกมฺปํ อุปาทาย ‘‘มุตฺโต โมเจสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญานุรูปํ จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํ อฏฺฐนฺนํ ปริสานํ อตฺตโน สนฺติกํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนํ อธิวาเสติ, สยญฺจ มหากรุณาสมุสฺสาหิโต กาลญฺญู หุตฺวา ตตฺถ อุปสงฺกมติ, อิทํ สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณํ, อยมิธ อากิณฺณวิหาโรติ อธิปฺเปโตฯ

อิธ ปน โกสมฺพิกานํ ภิกฺขูนํ กลหชาตานํ สตฺถา ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ วตฺถุํ อาหริตฺวา, ‘‘น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจน’’นฺติอาทินา (ธ. ป. 5; ม. นิ. 3.237; มหาว. 464) โอวาทํ อทาสิ, ตํ ทิวสํ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตาฯ ทุติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิ, ตํ ทิวสมฺปิ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตาฯ ตติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิ, อถญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอวมาห – ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต ภควา, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารมนุยุตฺโต วิหรตุ, มยเมเตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปญฺญายิสฺสามา’’ติฯ สตฺถา ‘‘ปริยาทินฺนจิตฺตา โข อิเม โมฆปุริสา น ทานิเม สกฺกา สญฺญาเปตุํ, นตฺถิ เจตฺถ สญฺญาเปตพฺพา, ยํนูนาหํ เอกจาริกวาสํ วเสยฺยํ, เอวํ อิเม ภิกฺขู กลหโต โอรมิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตสิฯ เอวํ เตหิ กลหการเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ เอกวิหาเร วาสํ วิเนตพฺพาภาวโต อุปาสกาทีหิ อุปสงฺกมนญฺจ อากิณฺณวิหารํ กตฺวา วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา อากิณฺโณ วิหรตี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ทุกฺขนฺติ น สุขํ, อนาราธิตจิตฺตตาย น อิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘น ผาสุ วิหรามี’’ติฯ วูปกฏฺโฐติ ปวิเวกฏฺโฐ ทูรีภูโตฯ