สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ ยสฺมา มิจฺฉาสงฺกปฺปโคจโร ตถา ตถา อโยนิโส วิตกฺเกตฺวา นานาวิธานิ มิจฺฉาทสฺสนานิ คณฺหนฺโต มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จิตฺเตน มารสฺส ยถากามกรณีโย โหติ, ตสฺมา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโต เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิสมฺมาสงฺกปฺปโคจโร อสฺส, ฌานาทิสมฺปยุตฺตํ สมฺมาสงฺกปฺปเมว อตฺตโน จิตฺตสฺส ปวตฺติฏฺฐานํ กเรยฺยฯ สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโรติ สมฺมาสงฺกปฺปโคจรตาย วิธูตมิจฺฉาทสฺสโน ปุเรตรํเยว กมฺมสฺสกตาลกฺขณํ, ตโต ยถาภูตญาณลกฺขณญฺจ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรโต กตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สีลสมาธีสุ ยุตฺโต ปยุตฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ญตฺวาน อุทยพฺพยํ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สมปญฺญาสาย อากาเรหิ อุปฺปาทนิโรธํ ววตฺถเปตฺวา อุทยพฺพยญาณมธิคนฺตฺวา ตโต ปรํ ภงฺคานุปสฺสนาทิวเสน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อนุกฺกเมน อริยมคฺคํ คณฺหนฺโต อคฺคมคฺเคน, ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ สพฺพา ทุคฺคติโย ชเหติ, เอวํ โส เหฏฺฐิมมคฺควชฺฌานํ กิเลสานํ ปฐมเมว ปหีนตฺตา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชนกถินมิทฺธานํ อธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉินฺทนโต ตเทกฏฺฐานํ มานาทีนมฺปิ ปหีนตฺตา สพฺพโส ภินฺนกิเลโส ขีณาสโว ภิกฺขุ ติวิธทุกฺขตาโยเคน ทุคฺคติสงฺขาตา สพฺพาปิ คติโย อุจฺฉินฺนภวมูลตฺตา ชเห, ปชเหยฺยฯ ตาสํ ปรภาเค นิพฺพาเน ปติฏฺเฐยฺยาติ อตฺโถฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โคปาลกสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย โกสเลสูติ โกสลา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท ‘‘โกสลา’’ตฺเวว วุจฺจติ, เตสุ โกสเลสุ ชนปเทฯ จาริกํ จรตีติ อตุริตจาริกาวเสน ชนปทจาริกํ จรติฯ มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ มหตา, อปริจฺฉินฺนสงฺขฺยตฺตา สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหตาฯ ภิกฺขุสงฺเฆนาติ ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสํหเตน สมณคเณนฯ สทฺธินฺติ เอกโตฯ มคฺคา โอกฺกมฺมาติ มคฺคโต อปกฺกมิตฺวาฯ อญฺญตรํ รุกฺขมูลนฺติ ฆนปตฺตสาขาวิฏปสมฺปนฺนสฺส สนฺทจฺฉายสฺส มหโต รุกฺขสฺส สมีปสงฺขาตํ มูลํฯ

อญฺญตโร โคปาลโกติ เอโก โคคณรกฺขโก, นาเมน ปน นนฺโท นามฯ โส กิร อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค, ยถา เกณิโย ชฏิโล ปพฺพชฺชาวเสน, เอวํ อนาถปิณฺฑิกสฺส โคยูถํ รกฺขนฺโต โคปาลกตฺเตน ราชปีฬํ อปหรนฺโต อตฺตโน กุฏุมฺพํ รกฺขติฯ โส กาเลน กาลํ ปญฺจ โครเส คเหตฺวา, มหาเสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา นิยฺยาเตตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, สตฺถารํ ปสฺสติ, ธมฺมํ สุณาติ, อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาคมนตฺถาย สตฺถารํ ยาจติฯ สตฺถา ตสฺเสว ญาณปริปากํ อาคมยมาโน อคนฺตฺวา, อปรภาเค มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน ปริวุโต ชนปทจาริกํ จรนฺโต, ‘‘อิทานิสฺส ญาณํ ปริปกฺก’’นฺติ ญตฺวา ตสฺส วสนฏฺฐานสฺส อวิทูเร มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิ ตสฺส อาคมนํ อาคมยมาโนฯ นนฺโทปิ โข ‘‘สตฺถา กิร ชนปทจาริกํ จรนฺโต อิโต อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา, หฏฺฐตุฏฺโฐ เวเคน คนฺตฺวา, สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร เอกมนฺตํ นิสีทิ, อถสฺส ภควา ธมฺมํ เทเสสิฯ โส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิตฺวา ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ ปายาสทานมทาสิ, สตฺตเม ทิวเส ภควา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข ตํ โคปาลกํ ภควา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ…เป.… อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามี’’ติฯ

ตตฺถ สนฺทสฺเสสีติ ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา’’ติอาทินา กุสลาทิธมฺเม กมฺมวิปาเก อิธโลกปรโลเก ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต อนุปุพฺพิกถาวสาเน จตฺตาริ อริยสจฺจานิ สมฺมา ทสฺเสสิฯ สมาทเปสีติ ‘‘สจฺจาธิคมาย อิเม นาม ธมฺมา อตฺตนิ อุปฺปาเทตพฺพา’’ติ สีลาทิธมฺเม สมฺมา คณฺหาเปตฺวา เตสุ ตํ ปติฏฺฐเปสิฯ สมุตฺเตเชสีติ เต ธมฺมา สมาทินฺนา อนุกฺกเมน ภาวิยมานา นิพฺเพธภาคิยา หุตฺวา ติกฺขวิสทา ยถา ขิปฺปํ อริยมคฺคํ อาวหนฺติ, ตถา สมฺมา อุตฺเตเชสิ สมฺมเทว เตเชสิฯ สมฺปหํเสสีติ ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสภาวทสฺสเนน จิตฺตสฺส ปโมทาปนวเสน สุฏฺฐุ ปหํเสสิฯ อปิเจตฺถ สาวชฺชานวชฺชธมฺเมสุ ทุกฺขาทีสุ จ สมฺโมหวิโนทเนน สนฺทสฺสนํ, สมฺมาปฏิปตฺติยํ ปมาทาปโนทเนน สมาทปนํ, จิตฺตสฺสาลสิยาปตฺติวิโนทเนน สมุตฺเตชนํ, สมฺมาปฏิปตฺติสิทฺธิยา สมฺปหํสนํ เวทิตพฺพํฯ เอวํ โส ภควโต สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

อธิวาเสสีติ เตน ทิฏฺฐสจฺเจน ‘‘อธิวาเสตุ เม, ภนฺเต ภควา’’ติอาทินา นิมนฺติโต กายงฺควาจงฺคํ อโจเปนฺโต จิตฺเตเนว อธิวาเสสิ สาทิยิฯ เตเนวาห ‘‘ตุณฺหีภาเวนา’’ติฯ

อปฺโปทกปายาสนฺติ นิรุทกปายาสํฯ ปฏิยาทาเปตฺวาติ สมฺปาเทตฺวา สชฺเชตฺวาฯ นวญฺจ สปฺปินฺติ นวนีตํ คเหตฺวา ตาวเทว วิลีนํ มณฺฑสปฺปิญฺจ ปฏิยาทาเปตฺวาฯ สหตฺถาติ อาทรชาโต สหตฺเถเนว ปริวิสนฺโตฯ สนฺตปฺเปสีติ ปฏิยตฺตํ โภชนํ โภเชสิฯ สมฺปวาเรสีติ ‘‘อลํ อล’’นฺติ วาจาย ปฏิกฺขิปาเปสิฯ ภุตฺตาวินฺติ กตภตฺตกิจฺจํฯ โอนีตปตฺตปาณินฺติ ปตฺตโต อปนีตปาณิํ, ‘‘โธตปตฺตปาณิ’’นฺติปิ ปาโฐ, โธตปตฺตหตฺถนฺติ อตฺโถฯ นีจนฺติ อนุจฺจํ อาสนํ คเหตฺวา อาสเนเยว นิสีทนํ อริยเทสวาสีนํ จาริตฺตํ, โส ปน สตฺถุ สนฺติเก อุปจารวเสน ปญฺญตฺตสฺส ทารุผลกาสนสฺส สมีเป นิสีทิฯ ธมฺมิยา กถายาติอาทิ สตฺตเม ทิวเส กตํ อนุโมทนํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ โส กิร สตฺตาหํ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ ตตฺถ วสาเปตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ สตฺตเม ปน ทิวเส อปฺโปทกปายาสทานํ อทาสิฯ สตฺถา ตสฺส ตสฺมิํ อตฺตภาเว อุปริมคฺคตฺถาย ญาณปริปากาภาวโต อนุโมทนเมว กตฺวา ปกฺกามิฯ

สีมนฺตริกายาติ สีมนฺตเร, ตสฺส คามสฺส อนฺตรํฯ คามวาสิโน กิร เอกํ ตฬากํ นิสฺสาย เตน สทฺธิํ กลหํ อกํสุฯ โส เต อภิภวิตฺวา ตํ ตฬากํ คณฺหิฯ เตน พทฺธาฆาโต เอโก ปุริโส ตํ สตฺถุ ปตฺตํ คเหตฺวา ทูรํ อนุคนฺตฺวา ‘‘นิวตฺตาหิ อุปาสกา’’ติ วุตฺเต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อญฺชลิํ กตฺวา ยาว ทสฺสนูปจารสมติกฺกมา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ สิรสิ ปคฺคยฺห ปฏินิวตฺติตฺวา ทฺวินฺนํ คามานํ อนฺตเร อรญฺญปฺปเทเส เอกกํ คจฺฉนฺตํ สเรน วิชฺฌิตฺวา มาเรสิฯ เตน วุตฺตํ อจิรปกฺกนฺตสฺส…เป.… โวโรเปสี’’ติฯ เกนจิเทว กรณีเยน โอหียิตฺวา ปจฺฉา คจฺฉนฺตา ภิกฺขู ตํ ตถา มตํ ทิสฺวา ภควโต ตมตฺถํ อาโรเจสุํ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู’’ติอาทิฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ยสฺมา ทิฏฺฐิสมฺปนฺนํ อริยสาวกํ นนฺทํ มาเรนฺเตน ปุริเสน อานนฺตริยกมฺมํ พหุลํ อปุญฺญํ ปสุตํ, ตสฺมา ยํ โจเรหิ จ เวรีหิ จ กตฺตพฺพํ, ตโตปิ โฆรตรํ อิเมสํ สตฺตานํ มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ กโรตีติ อิมมตฺถํ ชานิตฺวา ตทตฺถทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ทิโส ทิสนฺติ ทูสโก ทูสนียํ โจโร โจรํ, ทิสฺวาติ วจนเสโสฯ ยํ ตํ กยิราติ ยํ ตสฺส อนยพฺยสนํ กเรยฺย, ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอโก เอกสฺส มิตฺตทุพฺภี โจโร ปุตฺตทารเขตฺตวตฺถุโคมหิํสาทีสุ อปรชฺฌนฺโต ยสฺส อปรชฺฌติ, ตมฺปิ ตเถว อตฺตนิ อปรชฺฌนฺตํ โจรํ ทิสฺวา, เวรี วา ปน เกนจิเทว การเณน พทฺธเวรํ เวริํ ทิสฺวา อตฺตโน กกฺขฬตาย ทารุณตาย ยํ ตสฺส อนยพฺยสนํ กเรยฺย, ปุตฺตทารํ วา ปีเฬยฺย, เขตฺตาทีนิ วา นาเสยฺย, ชีวิตา วา โวโรเปยฺย , ทสสุ อกุสลกมฺมปเถสุ มิจฺฉาฐปิตตฺตา มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ ปาปิโย นํ ตโต กเร, นํ ปุริสํ ปาปตรํ ตโต กเรยฺยฯ วุตฺตปฺปกาโร หิ ทิโส วา เวรี วา ทิสสฺส วา เวริโน วา อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ทุกฺขํ วา อุปฺปาเทยฺย, ชีวิตกฺขยํ วา กเรยฺยฯ อิทํ ปน อกุสลกมฺมปเถสุ มิจฺฉาฐปิตํ จิตฺตํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อนยพฺยสนํ ปาเปติ, อตฺตภาวสตสหสฺเสสุปิ จตูสุ อปาเยสุ ขิปิตฺวา สีสมสฺส อุกฺขิปิตุํ น เทตีติฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ยกฺขปหารสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ กโปตกนฺทรายนฺติ เอวํนามเก วิหาเรฯ ตสฺมิํ กิร ปพฺพตกนฺทเร ปุพฺเพ พหู กโปตา วสิํสุ, เตน สา ปพฺพตกนฺทรา ‘‘กโปตกนฺทรา’’ติ วุจฺจติฯ อปรภาเค ตตฺถ กตวิหาโรปิ ‘‘กโปตกนฺทรา’’ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘กโปตกนฺทรายนฺติ เอวํนามเก วิหาเร’’ติฯ ชุณฺหาย รตฺติยาติ สุกฺกปกฺขรตฺติยํฯ นโวโรปิเตหิ เกเสหีติ อจิรโอหาริเตหิ เกเสหิ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ กรณวจนํฯ อพฺโภกาเสติ ยตฺถ อุปริจฺฉทนํ ปริกฺเขโป วา นตฺถิ, ตาทิเส อากาสงฺคเณฯ

ตตฺถ อายสฺมา สาริปุตฺโต สุวณฺณวณฺโณ, อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน นีลุปฺปลวณฺโณฯ